ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯ:
ತೃತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಸಹಸಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇಽನಧಿಕಾರಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ:, ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಸಹೇತುಕಮುಕ್ತಮ್ ಶಿಷ್ಟತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷತ: ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಚತುರ್ಥೇನೇದಾನೀಮ್ ಅಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಧರಣಾಯ ಮನ್ವನ್ತರಾದಾವೇವೋಪದಿಷ್ಟತಯಾ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದ್ರಢಯಿತ್ವಾ ಅನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನತಯಾಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಕರತಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ವರೂಪಮ್, ತದ್ಭೇದಾ:, ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಜ್ಞಾನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಸಙ್ಗಾಚ್ಚ ಭಗವದವತಾರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ ಇಮಂ ವಿವಸ್ವತೇ ಯೋಗಂ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಹಮವ್ಯಯಮ್ ।
ವಿವಸ್ವಾನ್ಮನವೇ ಪ್ರಾಹ ಮನುರೀಕ್ಷವಾಕವೇಽಬ್ರವೀತ್ ।। ೧ ।।
ಏವಂ ಪರಮ್ಪರಾಪ್ರಾಪ್ತಮಿಮಂ ರಾಜರ್ಷಯೋಽವಿದು: ।
ಸ ಕಾಲೇನೇಹ ಮಹತಾ ಯೋಗೋ ನಷ್ಟ: ಪರನ್ತಪ ।। ೨ ।।
ಸ ಏವಾಯಂ ಮಯಾ ತೇಽದ್ಯ ಯೋಗ: ಪ್ರೋಕ್ತ: ಪುರಾತನ: ।
ಭಕ್ತೋಽಸ್ತಿ ಮೇ ಸಖಾ ಚೇತಿ ರಹಸ್ಯಂ ಹ್ಯೇತದುತ್ತಮಮ್ ।। ೩ ।।
ಯೋಽಯಂ ತವೋದಿತೋ ಯೋಗ: ಸ ಕೇವಲಂ ಯುದ್ಧಪ್ರೋತ್ಸಾಹನಾಯೇದಾನೀಮುದಿತ ಇತಿ ನ ಮನ್ತವ್ಯಮ್ । ಮನ್ವನ್ತರಾದಾವೇವ ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಧರಣಾಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಇಮಂ ಯೋಗಮಹಮೇವ ವಿವಸ್ವತೇ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನ್, ವಿವಸ್ವಾಂಶ್ಚ ಮನವೇ, ಮನುರಿಕ್ಷ್ವಕವೇ । ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಪ್ರದಾಯಪರಮ್ಪರಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿಮಂ ಯೋಗಂ ಪೂರ್ವೇ ರಾಜರ್ಷಯೋಽವಿದು: । ಸ ಮಹತಾ ಕಾಲೇನ ತತ್ತಚ್ಛ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಮಾನ್ದ್ಯಾದ್ವಿನಷ್ಟಪ್ರಾಯೋಽಭೂತ್ । ಸ ಏವಾಯಮಸ್ಖಲಿತ-ಸ್ವರೂಪ: ಪುರಾತನೋ ಯೋಗ: ಸಖ್ಯೇನಾತಿಮಾತ್ರಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಮಾಮೇವ ಪ್ರಪನ್ನಾಯ ತೇ ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತ: ಸಪರಿಕರಸ್ಸವಿಸ್ತರಂ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಮದನ್ಯೇನ ಕೇನಾಪಿ ಜ್ಞಾತುಂ ವಕ್ತುಂ ಚಾಶಕ್ಯಮ್, ಯತ ಇದಂ ವೇದಾನ್ತೋದಿತಮುತ್ತಮಂ ರಹಸ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್।।೧-೨-೩।।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಸಙ್ಗೇ ಭಗವದವತಾರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಯಥಾವಜ್ಜ್ಞಾತುಮರ್ಜುನ ಉವಾಚ –
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಅವರಂ ಭವತೋ ಜನ್ಮ ಪರಂ ಜನ್ಮ ವಿವಸ್ವತ: ।
ಕಥಮೇತದ್ವಿಜಾನೀಯಾಂ ತ್ವಮಾದೌ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಿತಿ ।। ೪ ।।
ಕಾಲಸಙ್ಖ್ಯಯಾ ಅವರಮಸ್ಮಜ್ಜನ್ಮಸಮಕಾಲಂ ಹಿ ಭವತೋ ಜನ್ಮ । ವಿವಸ್ವತಶ್ಚ ಜನ್ಮ ಕಾಲಸಙ್ಖ್ಯಯಾ ಪರಮ್ ಅಷ್ಟಾವಿಂಶತಿಚತುರ್ಯುಗಸಙ್ಖ್ಯಾಸಙ್ಖ್ಯಾತಮ್ । ತ್ವಮೇವಾದೌ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಿತಿ ಕಥಮೇತದಸಂಭಾವನೀಯಂ ಯಥಾರ್ಥಂ ಜಾನೀಯಾಮ್ ? ನನು ಜನ್ಮಾನ್ತರೇಣಾಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್, ಜನ್ಮಾನ್ತರಕೃತಸ್ಯ ಮಹತಾಂ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ: । ನ ಚಾಸೌ ವಕ್ತಾರಮೇನಂ ವಸುದೇವತನಯಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ನ ಜಾನಾತಿ, ಯತ ಏವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಧಾಮ ಪವಿತ್ರಂ ಪರಮಂ ಭವಾನ್ । ಪುರುಷಂ ಶಾಶ್ವತಂ ದಿವ್ಯಮಾದಿದೇವಮಜಂ ವಿಭುಮ್ ।। ಆಹುಸ್ತ್ವಾಮೃಷಯಸ್ಸರ್ವೇ ದೇವರ್ಷಿರ್ನಾರದಸ್ತಥಾ । ಅಸಿತೋ ದೇವಲೋ ವ್ಯಾಸ: ಸ್ವಯಂ ಚೈವ ಬ್ರವೀಷಿ ಮೇ (ಭ.ಗೀ.೧೦.೧೨,೧೩) ಇತಿ । ಯುಧಿಷ್ಠಿರರಾಜಸೂಯಾದಿಷು ಭೀಷ್ಮಾದಿಭ್ಯಶ್ಚಾಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಮ್, ಕೃಷ್ಣ ಏವ ಹಿ ಲೋಕಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಚಾಪ್ಯಯ:। ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಹಿ ಕೃತೇ ಭೂತಮಿದಂ ವಿಶ್ವಂ ಚರಾಚರಮ್ (ಭಾ.ಸ.೩೮.೨೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು । ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಹಿ ಕೃತೇ ಇತಿ, ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಶೇಷಭೂತಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಜಾನಾತ್ಯೇವಾಯಂ ಭಗವನ್ತಂ ವಸುದೇವಸೂನಂ ಪಾರ್ಥ: । ಜಾನತೋಽಪ್ಯಜಾನತ ಇವ ಪೃಚ್ಛತೋಽಯಮಾಶಯ: ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಸ್ಯಾವಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಪರವಶದೇವ-ಮನುಷ್ಯಾದಿಸಜಾತೀಯಂ ಜನ್ಮ ಕಿಮಿನ್ದ್ರಜಾಲಾದಿವನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ಉತ ಸತ್ಯಮ್? ಸತ್ಯತ್ವೇ ಚ ಕಥಂ ಜನ್ಮಪ್ರಕಾರ:? ಕಿಮಾತ್ಮಕೋಽಯಂ ದೇಹ:? ಕಶ್ಚ ಜನ್ಮಹೇತು:? ಕದಾ ಚ ಜನ್ಮ? ಕಿಮರ್ಥಂ ಚ ಜನ್ಮೇತಿ । ಪರಿಹಾರಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।। ೪ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಬಹೂನಿ ಮೇ ವ್ಯತೀತಾನಿ ಜನ್ಮಾನಿ ತವ ಚಾರ್ಜುನ ।
ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಪರನ್ತಪ ।। ೫ ।।
ಅನೇನ ಜನ್ಮನಸ್ಸತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್, ಬಹೂನಿ ಮೇ ವ್ಯತೀತಾನಿ ಜನ್ಮಾನೀತಿ ವಚನಾತ್, ತವ ಚೇತಿ ದೃಷ್ಟಾನ್ತತಯೋಪಾದಾನಾಚ್ಚ ।। ೫ ।।
ಅವತಾರಪ್ರಕಾರಮ್, ದೇಹಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್, ಜನ್ಮಹೇತುಂ ಚಾಹ –
ಅಜೋಽಪಿ ಸನವ್ಯಯಾತ್ಮಾ ಭೂತಾನಾಮೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಸನ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಸಂಭವಾಮ್ಯಾತ್ಮಮಾಯಯಾ ।। ೬ ।।
ಅಜತ್ವಾವ್ಯಯತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿ ಸರ್ವಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಪ್ರಕಾರಮಜಹದೇವ ಸ್ವಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಆತ್ಮಮಾಯಯಾ ಸಂಭವಾಮಿ । ಪ್ರಕೃತಿ: ಸ್ವಭಾವ: ಸ್ವಮೇವ ಸ್ವಭಾವಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಸ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಸಂಭವಾಮೀತ್ಯರ್ಥ: । ಸ್ವಸ್ವರೂಪಂ ಹಿ, ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ (ಪು), ಕ್ಷಯನ್ತಮಸ್ಯ ರಜಸ: ಪರಾಕೇ (ಸಾ.ಉ.೧೭.೨.೪.೨), ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಯಮಯ: ಪುರುಷ: (ಛಾ.ಉ.೧.೬.೬), ತಸ್ಮಿನ್ನಯಂ ಪುರುಷೋ ಮನೋಮಯ: ಅಮೃತೋ ಹಿರಣ್ಮಯ: (ತೈ.ಉ.ಶೀ.೬.೧), ಸರ್ವೇ ನಿಮೇಷಾ ಜಜ್ಞಿರೇ ವಿದ್ಯುತ: ಪುರುಷಾದಧಿ (ನಾ.೬.೧.೮), ಭಾರೂಪಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಸ್ಸರ್ವಗನ್ಧಸ್ಸರ್ವರಸ: (ಛಾ.೩.೧೪.೨), ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸ: (ಬೃ.೪.೩.೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ಆತ್ಮಮಾಯಯಾ ಆತ್ಮೀಯಯಾ ಮಾಯಯಾ । ಮಾಯಾ ವಯುನಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಪರ್ಯಾಯೋಽತ್ರ ಮಾಯಾಶಬ್ದ: । ತಥಾ ಚಾಭಿಯುಕ್ತಪ್ರಯೋಗ:, ಮಾಯಯಾ ಸತತಂ ವೇತ್ತಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಶುಭಾಶುಭಮ್ ಇತಿ । ಆತ್ಮೀಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಆತ್ಮಸಙ್ಕಲ್ಪೇನೇತ್ಯರ್ಥ: । ಅತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸರ್ವಮೈಶಂ ಸ್ವಭಾವಮಜಹತ್ಸ್ವಮೇವ ರೂಪಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸಜಾತೀಯಸಂಸ್ಥಾನಂ ಕುರ್ವನಾತ್ಮಸಙ್ಕಲ್ಪೇನ ದೇವಾದಿರೂಪ: ಸಂಭವಾಮಿ । ತದಿದಮಾಹ, ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ (ಉ.ನಾ) ಇತಿ ಶ್ರುತಿ: । ಇತರಪುರುಷಸಾಧಾರಣಂ ಜನ್ಮ ಅಕುರ್ವನ್ ದೇವಾದಿರೂಪೇಣ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪೇನೋಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಬಹೂನಿ ಮೇ ವ್ಯತೀತಾನಿ ಜನ್ಮಾನಿ ತವ ಚಾರ್ಜುನ। ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ, ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್, ಜನ್ಮ ಕರ್ಮ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಮೇವಂ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತ: ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ ।। ೬ ।।
ಜನ್ಮಕಾಲಮಾಹ –
ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ಲಾನಿರ್ಭವತಿ ಭಾರತ ।
ಅಭ್ಯುತ್ಥಾನಮಧರ್ಮಸ್ಯ ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್ ।। ೭ ।।
ನ ಕಾಲನಿಯಮೋಽಸ್ಮತ್ಸಂಭವಸ್ಯ । ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ವೇದೋದಿತಸ್ಯ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯ-ವ್ಯವಸ್ಥಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಯಸ್ಯ ಗ್ಲಾನಿರ್ಭವತಿ, ಯದಾ ಯದಾ ಚ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯಾಧರ್ಮಸ್ಯಾಭ್ಯುತ್ಥಾನಂ ತದಾಹಮೇವ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪೇನೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮಿ ।। ೭ ।। ಜನ್ಮನ: ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಪರಿತ್ರಾಣಾಯ ಸಾಧೂನಾಂ ವಿನಾಶಾಯ ಚ ದುಷ್ಕೃತಾಮ್ ।
ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯ ಸಂಭವಾಮಿ ಯುಗೇ ಯುಗೇ ।। ೮ ।।
ಸಾಧವ: ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಶೀಲಾ: ವೈಷ್ಣವಾಗ್ರೇಸರಾ ಮತ್ಸಮಾಶ್ರಯಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಮನ್ನಾಮಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರತಯಾ ಮದ್ದರ್ಶನೇನ ವಿನಾ ಸ್ವಾತ್ಮಧಾರಣಪೋಷಣಾದಿಕ್ಮಲಭಮಾನಾ: ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಕಾಲಂ ಕಲ್ಪಸಹಸ್ರಂ ಮನ್ವಾನಾ: ಪ್ರತಿಶಿಥಿಲಸರ್ವಗಾತ್ರಾ ಭವೇಯುರಿತಿ ಮತ್ಸ್ವರೂಪಚೇಷ್ಟಿತಾವಲೋಕನಾಲಾಪಾದಿದಾನೇನ ತೇಷಾಂ ಪರಿತ್ರಾಣಾಯ ತದ್ವಿಪರೀತಾನಾಂ ವಿನಾಶಾಯ ಚ ಕ್ಷೀಣಸ್ಯ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಮದಾರಾಧನರೂಪಸ್ಯಾರಾಧ್ಯಸ್ವರೂಪಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸ್ಥಾಪನಾಯ ಚ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಯುಗೇ ಯುಗೇ ಸಂಭವಾಮಿ ।ಕೃತತ್ರೇತಾದಿಯುಗವಿಶೇಷನಿಯಮೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೮।।
ಜನ್ಮ ಕರ್ಮಂ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಮೇವಂ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತ: ।
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ದೇಹಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನೈತಿ ಮಾಮೇತಿ ಸೋಽರ್ಜುನ ।। ೯ ।।
ಏವಂ ಕರ್ಮಮೂಲಹೇಯತ್ರಿಗುಣಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗರೂಪಜನ್ಮರಹಿತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಸ್ವರತ್ವಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದಿ-ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣೋಪೇತಸ್ಯ ಸಾಧುಪರಿತ್ರಾಣಮತ್ಸಮಾಶ್ರಯಣೈಕಪ್ರಯೋಜನಂ ದಿವ್ಯಮ್ ಅಪ್ರಾಕೃತಂ ಮದಸಾಧಾರಣಂ ಮಮ ಜನ್ಮ ಚೇಷ್ಟಿತಂ ಚ ತತ್ತ್ವತೋ ಯೋ ವೇತ್ತಿ, ಸ ವರ್ತಮಾನಂ ದೇಹಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನೈತಿ, ಮಾಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಮದೀಯದಿವ್ಯಜನ್ಮಚೇಷ್ಟಿತಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧ್ವಸ್ತಸಮಸ್ತಮತ್ಸಮಾಶ್ರ್ಯಣವಿರೋಧಿಪಾಪ: ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಯಥೋದಿತಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮದೇಕಪ್ರಿಯೋ ಮದೇಕಚಿತ್ತೋ ಮಾಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ।। ೯ ।। ತದಾಹ –
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾ ಮನ್ಮಯಾ ಮಾಮುಪಾಶ್ರಿತಾ: ।
ಬಹವೋ ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಪೂತಾ ಮದ್ಭಾವನಾಗತಾ: ।। ೧೦ ।।
ಮದೀಯಜನ್ಮಕರ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಖ್ಯೇನ ತಪಸಾ ಪೂತಾ ಬಹವ ಏವಂ ಸಂವೃತ್ತಾ: । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ:, ತಸ್ಯ ಧೀರಾ: ಪರಿಜಾನನ್ತಿ ಯೋನಿಮ್ (ಉ.ನಾ) ಇತಿ । ಧೀರಾ: ಧೀಮತಾಮಗ್ರೇಸರಾ ಏವಂ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಪ್ರಕಾರಂ ಜಾನನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ:।೧೦।
ಯೇ ಯಥಾ ಮಾಂ ಪ್ರಪದ್ಯನ್ತೇ ತಾಂಸ್ತಥೈವ ಭಜಾಮ್ಯಹಮ್ ।
ಮಮ ವರ್ತ್ಮಾನುವರ್ತನ್ತೇ ಮನುಷ್ಯಾ: ಪಾರ್ಥ ಸರ್ವಶ: ।। ೧೧ ।।
ನ ಕೇವಲಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾವತೀರ್ಯ ಮತ್ಸಮಾಶ್ರಯಣಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಪರಿತ್ರಾಣಂ ಕರೋಮಿ, ಅಪಿ ತು ಯೇ ಮತ್ಸಮಾಶ್ರಯಣಾಪೇಕ್ಷಾ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಾನುರೂಪಂ ಮಾಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಪದ್ಯನ್ತೇ ಸಮಾಶ್ರಯನ್ತೇ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ತಥೈವ ತನ್ಮನೀಷಿತಪ್ರಕಾರೇಣ ಭಜಾಮಿ ಮಾಂ ದರ್ಶಯಾಮಿ । ಕಿಮತ್ರ ಬಹುನಾ, ಸರ್ವೇ ಮನುಷ್ಯಾ: ಮದನುವರ್ತನೈಕಮನೋರಥಾ ಮಮ ವರ್ತ್ಮ ಮತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಂ ಯೋಗಿನಾಂ ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರಮಪಿ ಸ್ವಕೀಯಾಇಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೈ: ಸರ್ವಶ: ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತೈ: ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈರನುಭೂಯಾನುವರ್ತ್ನ್ತೇ ।। ೧೧ ।।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಾಸಙ್ಗಿಕಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಪ್ರಕಾರಂ ವಕ್ತುಂ ತಥಾವಿಧಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋ ದುರ್ಲಭತ್ವಮಾಹ –
ಕಾಙ್ಕ್ಷನ್ತ: ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಜನ್ತ ಇಹ ದೇವತಾ: ।
ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹಿ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ ಕರ್ಮಜಾ ।। ೧೨ ।।
ಸರ್ವ ಏವ ಪುರುಷಾ: ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ಕಾಙ್ಕ್ಷಮಾಣಾ: ಇನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾಮಾತ್ರಂ ಯಜನ್ತೇ ಆರಾಧಯನ್ತಿ, ನ ತು ಕಶ್ಚಿದನಭಿಸಂಹಿತಫಲ: ಇನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾತ್ಮಭೂತಂ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಮಾಂ ಯಜತೇ । ಕುತ ಏತತ್? ಯತ: ಕ್ಷಿಪ್ರಮಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ ಕರ್ಮಜಾ ಪುತ್ರಪಶ್ವನ್ನಾದ್ಯ್ಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಮನುಷ್ಯಲೋಕಶಬ್ದ: ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ: । ಸರ್ವಮೇವ ಲೌಕಿಕಾ: ಪುರುಷಾ ಅಕ್ಷೀಣಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾನನ್ತಪಾಪಸಂಚಯತಯಾ ಅವಿವೇಕಿನ: ಕ್ಷಿಪ್ರಫಲಾಕಾಙ್ಕ್ಷಿಣ: ಪುತ್ರಪ_ಾನ್ನಾದ್ಯಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥತಯಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣೀನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾರಾಧನಮಾತ್ರಾಣಿ ಕುರ್ವತೇ ನ ತು ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಸಾರೋದ್ವಿಗ್ನಹೃದಯೋ ಮುಮುಕ್ಷು: ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಮದಾರಾಧನಭೂತಮಾರಭತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೨ ।।
ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಯೋಗಾರಮ್ಭವಿರೋಧಿಪಾಪಕ್ಷಯಹೇತುಮಾಹ –
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಂ ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಶ: ।
ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾರಮಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧ್ಯಕರ್ತಾರಮವ್ಯಯಮ್ ।। ೧೩ ।।
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಪ್ರಮುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಮ್ಬಪರ್ಯನ್ತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವಿಭಾಗೇನ ತದನುಗುಣಶಮಾದಿಕರ್ಮವಿಭಾಗೇನ ಚ ವಿಭಕ್ತಂ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಮ್ । ಸೃಷ್ಟಿಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಮಯೈವ ರಕ್ಷ್ಯನ್ತೇ, ಮಯೈವ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ತ್ಯಾದೇ: ಕರ್ತಾರಮಪ್ಯಕರ್ತಾರಂ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ।। ೧೩ ।। ಕಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ –
ನ ಮಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲಿಮ್ಪನ್ತಿ ನ ಮೇ ಕರ್ಮಫಲೇ ಸ್ಪೃಹಾ ।
ಇತಿ ಮಾಂ ಯೋಽಭಿಜಾನಾತಿ ಕರ್ಮಭಿರ್ನ ಸ ಬಧ್ಯತೇ ।। ೧೪ ।।
ಯತ ಇಮಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮಾಂ ನ ಲಿಮ್ಪನ್ತಿ ನ ಮಾಂ ಸಂಬಧ್ನನ್ತಿ । ನ ಮತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ತಾನಿ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಣಿ । ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಕರ್ಮವಿಶೇಷಪ್ರಯುಕ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥ: । ಅತ: ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರ್ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ಯತಶ್ಚ ಸೃಷ್ಟಾ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ: ಸೃಷ್ಟಿಲಬ್ಧಕರಣಕಲೇಬರಾ: ಸೃಷ್ಟಿಲಬ್ಧಂ ಭೋಗ್ಯಜಾತಂ ಫಲಸಙ್ಗಾದಿಹೇತುಸ್ವಕರ್ಮಾನುಗುಣಂ ಭುಙ್ಜತೇ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಕರ್ಮಫಲೇ ಚ ತೇಷಾಮೇವ ಸ್ಪೃಹೇತಿ ನೇ ಮೇ ಸ್ಪೃಹಾ । ತಥಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರ: ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಭಗವಾನ್ ಪರಾಶರ: ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮೇವಾಸೌ ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ಗಕರ್ಮಣಿ । ಪ್ರಧಾನಕಾರಣೀಭೂತಾ ಯತೋ ವೈ ಸೃಜ್ಯಶಕ್ತಯ: ।। ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತ್ವೇದಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷತೇ। ನೀಯತೇ ತಪತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯಾ ವಸ್ತು ವಸ್ತುತಾಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೪.೫೧,೫೨) ಇತಿ । ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟೇ: ಕಾರಣಮಾತ್ರಮೇವಾಯಂ ಪರಮಪುರುಷ: ದೇವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯೇ ತು ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಂ ಸೃಜ್ಯಭೂತಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಶಕ್ತಯ ಏವ। ಅತೋ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೃಷ್ಟೇ: ಕರ್ತಾರಂ ಪರಮಪುರುಷಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಇದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಸ್ತು ದೇವಾದಿವಿಚಿತ್ರಭಾವೇ ನಾನ್ಯದಪೇಕ್ಷತೇ ಸ್ವಗತಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಶಕ್ತ್ಯಾ ಏವ ಹಿ ದೇವಾದಿವಸ್ತುಭಾವಂ ನೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸೃಷ್ತ್ಯಾದೇ: ಕರ್ತಾರಮಪ್ಯಕರ್ತಾರಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕರ್ಮಫಲಸಙ್ಗರಹಿತಂ ಚ ಯೋ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಕರ್ಮಯೋಗಾರಮ್ಭವಿರೋಧಿಭಿ: ಫಲಸಙ್ಗಾದಿಹೇತುಭಿ: ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಭಿರ್ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೪ ।।
ಏವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವೈರಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿ: ।
ಕುರು ಕರ್ಮೈವ ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ಪೂರ್ವೈ: ಪೂರ್ವತರಂ ಕೃತಮ್ ।। ೧೫ ।।
ಏವಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಮುಕ್ತಪಾಪೈ: ಪೂರ್ವೈರಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಕೃತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರಮದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನ-ವಿಧೂತಪಾಪ: ಪೂರ್ವೈರ್ವಿವಸ್ವನ್ಮನ್ವಾದಿಭಿ: ಕೃತಂ ಪೂರ್ವತರಂ ಪುರಾತನಂ ತದಾನೀಮೇವ ಮಯೋಕ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಕಾರಂ ಕರ್ವೈವ ಕುರು ।। ೧೫ ।।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ದುರ್ಜ್ಞಾನತಾಮಾಹ –
ಕಿಂ ಕರ್ಮ ಕಿಮಕರ್ಮೇತಿ ಕವಯೋಽಪ್ಯತ್ರ ಮೋಹಿತಾ: ।
ತತ್ತೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್ ।। ೧೬ ।।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾನುಷ್ಠೇಯಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂರೂಪಮ್, ಅಕರ್ಮ ಚ ಕಿಮ್ । ಅಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ತುರಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಕರ್ಮ ತದನ್ತರ್ಗತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕಿಂರೂಪಮಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ಕವಯ: ವಿದ್ವಾಂಸೋಽಪಿ ಮೋಹಿತಾ: ಯಥಾವನ್ನ ಜಾನನ್ತಿ। ಏವಮನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಕರ್ಮ, ತತ್ತೇ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾನುಷ್ಠಾಯ ಅಶುಭಾತ್ ಸಂಸಾರಬನ್ಧಾನ್ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ । ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹ್ಯನುಷ್ಠಾನಫಲಮ್ ।।೧೬।।
ಕುತೋಽಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತೇತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಣೋ ಹ್ಯಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಚ ವಿಕರ್ಮಣ: ।
ಅಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಗಹನಾ ಕರ್ಮಣೋ ಗತಿ: ।। ೧೭ ।।
ಯಸ್ಮಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತೇ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಸ್ತಿ ವಿಕರ್ಮಣಿ ಚ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯರೂಪೇಣ, ತತ್ಸಾಧನದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚ ವಿವಿಧತಾಪನ್ನಂ ಕರ್ಮ ವಿಕರ್ಮ । ಅಕರ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾನೇ ಚ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಸ್ತಿ । ಗಹನಾ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನಾ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಕರ್ಮಣೋ ಗತಿ: ।। ೧೭ ।।
ವಿಕರ್ಮಣಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲಭೇದಕೃತಂ ವೈವಿಧ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮೋಕ್ಷೈಕಫಲತಯೈಕಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮ್ । ತದೇತತ್‘ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕಾ‘ ಇತ್ಯತ್ರೈವೋಕ್ತಮಿತಿ ನೇಹ ಪ್ರಪಞ್ಚ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರ್ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಾಹ –
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯ: ಪಶ್ಯೇದಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ ಯ: ।
ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಸ ಯುಕ್ತ: ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ ।। ೧೮ ।।
ಅಕರ್ಮಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಕರ್ಮೇತರಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣ ಏವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಯ: ಪಶ್ಯೇತ್, ಅಕರ್ಮಣಿ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವರ್ತಮಾನ ಏವ ಯ: ಕರ್ಮ ಪಶ್ಯೇತ್ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ? ಕ್ರಿಯಮಾಣಮೇವ ಕರ್ಮ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನೇನ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಂ ಯ: ಪಶ್ಯೇತ್, ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ತರಗತತಯಾ ಕರ್ಮಾಕಾರಂ ಯ: ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃಭೂತಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನೇ ಸತಿ ತದುಭಯಂ ಸಂಪನ್ನಂ ಭವತಿ। ಏವಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನಾನ್ತರ್ಗರ್ಭಂ ಕರ್ಮ ಯ: ಪಶ್ಯೇತ್, ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿತ್,ಮನುಷ್ಯೇಷು ಸ ಯುಕ್ತ: ಮೋಕ್ಷಾಯಾರ್ಹಾ:, ಸ ಏವ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಕೃತ್ ।।೧೮।।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞನಾಕಾರತಾ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಯಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಸಮಾರಮ್ಭಾ: ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಾ: ।
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮಾಣಂ ತಮಾಹು: ಪಣ್ಡಿತಂ ಬುಧಾ: ।। ೧೯ ।।
ಯಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಸರ್ವೇ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದಿಲೌಕಿಕಕರ್ಮಪೂರ್ವಕನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯರೂಪಕರ್ಮಸಮಾರಮ್ಭಾ: ಕಾಮಾರ್ಜಿತಾ: ಫಲಸಙ್ಗರಹಿತಾ: । ಸಙ್ಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಾಶ್ಚ । ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ತದ್ಗುಣೈಶ್ಚಾತ್ಮಾನಮೇಕೀಕೃತ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನಂ ಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನುಸನ್ಧಾನಯುಕ್ತತಯಾ ತದ್ರಹಿತಾ: । ತಮೇವಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಂ ಪಣ್ಡಿತಂ ಕರ್ಮಾನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಾಣಮಾಹುಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾ: । ಅತ: ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।। ೧೯ ।।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಫಲಾಸಙ್ಗಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತೋ ನಿರಾಶ್ರಯ: ।
ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ ಸ: ।। ೨೦ ।।
ಕರ್ಮಫಲಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತ: ನಿತ್ಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮ್ನ್ಯೇವ ತೃಪ್ತ:, ನಿರಾಶ್ರಯ: ಅಸ್ಥಿರಪ್ರಕೃತೌ ಆಶ್ರಯಬುದ್ಧಿರಹಿತೋ ಯ: ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ, ಸ ಕರ್ಮಣ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ಕರ್ಮಾಪದೇಶೇನ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಮೇವ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೦ ।। ಪುನರಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೈವ ವಿಶೋಧ್ಯತೇ –
ನಿರಾಶೀರ್ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹ: ।
ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಮ್ ।। ೨೧ ।।
ನಿರಾಶೀ: ನಿರ್ಗತಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿ: ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ಯತಚಿತ್ತಮನಾ: ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹ: ಆತ್ಮೈಕ-ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಾಕೃತವಸ್ತುನಿ ಮಮತಾರಹಿತ:, ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕೇವಲಂ ಶಾರೀರಮೇವ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾಪ್ನೋತಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವ್ಯವಧಾನರಹಿತಕೇವಲಕರ್ಮಯೋಗೇನೈವಂರೂಪೇಣಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೨೧।।
ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಸಂತುಷ್ಟೋ ದ್ವನ್ದ್ವಾತೀತೋ ವಿಮತ್ಸರ: ।
ಸಮ: ಸಿದ್ಧಾವಸಿದ್ಧೌ ಚ ಕೃತ್ವಾಪಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ।। ೨೨ ।।
ಯದೃಚ್ಛೋಪನತಶರೀರಧಾರಣಹೇತುವಸ್ತುಸನ್ತುಷ್ಟ:, ದ್ವನ್ದ್ವಾತೀತ: ಯಾವತ್ಸಾಧನಸಮಾಪ್ತ್ಯವರ್ಜನೀಯ-ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಸಹ:, ವಿಮತ್ಸರ: ಅನಿಷ್ಟೋಪನಿಪಾತಹೇತುಭೂತಸ್ವಕರ್ಮನಿರೂಪಣೇನ ಪರೇಷು ವಿಗತಮತ್ಸರ:, ಸಮಸ್ಸಿದ್ಧಾವಸಿದ್ದೌ ಚ ಯುದ್ಧಾದಿಕರ್ಮಸು ಜಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋ: ಸಮಚಿತ್ತ:, ಕರ್ಮೈವ ಕೃತ್ವಾಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ವಿನಾಪಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ನ ಸಂಸಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।।೨೨।।
ಗತಸಙ್ಗಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಿತಚೇತಸ: ।
ಯಜ್ಞಾಯಾಚರತ: ಕರ್ಮ ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ।। ೨೩ ।।
ಆತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಿತಮನಸ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ಗತತದಿತರಸಙ್ಗಸ್ಯ ತತ ಏವ ನಿಖಿಲಪರಿಗ್ರಹ-ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಬನ್ಧಹೇತುಭೂತಂ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಕರ್ಮ ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ – ನಿಶ್ಶೇಷಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ।।೨೩।।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನುಸನ್ಧಾನಯುಕ್ತತಯಾ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಪರಿಕರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಪರಮಪುರುಷಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಯುಕ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಹುತಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗನ್ತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ।। ೨೪ ।।
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಿತಿ ಹವಿರ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ಅರ್ಪ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯರ್ಪಣಂ ಸ್ರುಗಾದಿ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಯ ಹವಿಷೋಽರ್ಪಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮ್, ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿ: ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಹವಿ: । ಸ್ವಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೇ ಅಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಹುತಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮಯಮಿತಿ ಯ: ಸಮಾಧತ್ತೇ, ಸ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿ:, ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗನ್ತವ್ಯಮ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಗನ್ತವ್ಯಮ್ । ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಪರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮೇವೇತ್ಯನುಸನ್ಧಾನಯುಕ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನಮ್ ನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವ್ಯಧಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೪ ।। ಏವಂ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಭೇದಾನಾಹ –
ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನ: ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇನೈವೋಪಜುಹ್ವತಿ ।। ೨೫ ।।
ದೈವಂ ದೇವಾರ್ಚನರೂಪಂ ಯಜ್ಞಮಪರೇ ಕರ್ಮಯೋಗಿನ: ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಸೇವನ್ತೇ । ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಅಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇನೈವೋಪಜುಹ್ವತಿ ಅತ್ರ ಯಜ್ಞಶಬ್ದೋ ಹವಿಸ್ಸ್ರುಗಾದಿಯಜ್ಞಸಾಧನೇ ವರ್ತತೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿ:‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಯಾಗಹೋಮಯೋರ್ ನಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ ।। ೨೫ ।।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯನ್ಯೇ ಸಂಯಮಾಗ್ನಿಷು ಜುಹ್ವತಿ ।
ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯಾನನ್ಯೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಗ್ನಿಷು ಜುಹ್ವತಿ ।। ೨೬ ।।
ಅನ್ಯೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಯಮನೇ ಪ್ರಯತನ್ತೇ । ಅನ್ಯೇ ಯೋಗಿನ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರವಣತಾನಿವಾರಣೇ ಪ್ರಯತನ್ತೇ ।। ೨೬ ।।
ಸರ್ವಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಣಕರ್ಮಾಣಿ ಚಾಪರೇ ।
ಆತ್ಮಸಂಯಮಯೋಗಾಗ್ನೌ ಜುಹ್ವತಿ ಜ್ಞಾನದೀಪಿತೇ ।। ೨೭ ।।
ಅನ್ಯೇ ಜ್ಞಾನದೀಪಿತೇ ಮನಸ್ಸಂಯನಯೋಗಾಗ್ನೌ ಸರ್ವಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಣಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಜುಹ್ವತಿ । ಮನಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಕರ್ಮಪ್ರ್ವಣತಾನಿವಾರಣೇ ಪ್ರಯತನ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೭ ।।
ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾಸ್ತಪೋಯಜ್ಞಾ ಯೋಗಯಜ್ಞಾಸ್ತಥಾಪರೇ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಯತಯ: ಸಂಶಿತವ್ರತಾ: ।। ೨೮ ।।
ಕೇಚಿತ್ಕರ್ಮಯೋಗಿನೋ ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾ: ನ್ಯಾಯತೋ ದ್ರವ್ಯಾಣ್ಯುಪಾದಾಯ ದೇವತಾರ್ಚನೇ ಪ್ರಯತನ್ತೇ, ಕೇಚಿಚ್ಚ ದಾನೇಷು, ಕೇಚಿಚ್ಚ ಯಾಗೇಷು, ಕೇಚಿಚ್ಚ ಹೋಮೇಷು । ಏತೇ ಸರ್ವೇ ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾ: । ಕೇಚಿತ್ತಪೋಯಜ್ಞಾ: ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾನ್ದ್ರಾಯಣೋಪವಾಸಾದಿಷು ನಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ । ಯೋಗಯಜ್ಞಾಶ್ಚಾಪರೇ ಪುಣ್ಯತೀರ್ಥಪುಣ್ಯಸ್ಥಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಷು ನಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ । ಇಹ ಯೋಗಶಬ್ದ: ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಭೇದಪ್ರಕರಣಾತ್ತದ್ವಿಷಯ: । ಕೇಚಿತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಸಪರಾ: । ಕೇಚಿತ್ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಾ: । ಯತಯ: ಯತನಶೀಲಾ:, ಸಂಶಿತವ್ರತಾ: ದೃಢಸಙ್ಕಲ್ಪಾ: ।। ೨೮ ।।
ಅಪಾನೇ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣೇಽಪಾನಂ ತಥಾಪರೇ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತೀ ರುದ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರಾಯಣಾ: ।। ೨೯ ।। ಅಪರೇ ನಿಯತಾಹಾರಾ: ಪ್ರಾಣಾನ್ ಪ್ರಾಣೇಷು ಜುಹ್ವತಿ ।
ಅಪರೇ ಕರ್ಮಯೋಗಿನ: ಪ್ರಾಣಾಯಾಮೇಷು ನಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ । ತೇ ಚ ತ್ರಿವಿಧಾ: ಪೂರಕರೇಚಕಕುಮ್ಭಕಭೇದೇನ ಅಪಾನೇ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ಪೂರಕ:, ಪ್ರಾಣೇಽಪಾನಮಿತಿ ರೇಚಕ:, ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತೀ ರುದ್ಧ್ವಾ ….. ಪ್ರಾಣಾನ್ ಪ್ರಾಣೇಷು ಜುಹ್ವತಿ ಇತಿ ಕುಮ್ಭಕ: । ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ ನಿಯತಾಹಾರಾ ಇತಿ ।।
ಸರ್ವೇಽಪ್ಯೇತೇ ಯಜ್ಞವಿದೋ ಯಜ್ಞಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾ: ।। ೩೦ ।।
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಭುಜೋ ಯಾನ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಮ್ ।
ದೈವಯಜ್ಞಪ್ರಭೃತಿಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರ್ಯನ್ತೇಷು ಕರ್ಮಯೋಗಭೇದೇಷು ಸ್ವಸಮೀಹಿತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಏತೇ ಸರ್ವೇ ಸಹ ಯಜ್ಞೈ: ಪ್ರಜಾ: ಸೃಷ್ಟ್ವಾ (ಉ.೧೦) ಇತ್ಯಭಿಹಿತಮಹಾಯಜ್ಞಪೂರ್ವಕನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮರೂಪಯಜ್ಞವಿದ: ತನ್ನಿಷ್ಠಾ: ತತ ಏವ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾ: ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತೇನ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕುರ್ವನ್ತ ಏವ ಕರ್ಮಯೋಗ ವ್ಯಾಪೃತಾ: ಸನಾತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಾನ್ತಿ ।।
ನಾಯಂ ಲೋಕೋಽಸ್ತ್ಯಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕುತೋಽನ್ಯ: ಕುರುಸತ್ತಮ ।। ೩೧ ।।
ಅಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿಪೂರ್ವಕನಿತ್ಯಮೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮರಹಿತಸ್ಯ ನಾಯಂ ಲೋಕ: ನ ಪ್ರಾಕೃತಲೋಕ:, ಪ್ರಾಕೃತಲೋಕಸಂಬನ್ಧಿಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಾಖ್ಯ: ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಕುತ ಇತೋಽನ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯ: ಪುರುಷಾರ್ಥ:? ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ತದಿತರಪುರುಷಾರ್ಥ: ಅಯಂ ಲೋಕ: ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸ ಹಿ ಪ್ರಾಕೃತ:।।೩೧।।
ಏವಂ ಬಹುವಿಧಾ ಯಜ್ಞಾ ವಿತತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖೇ । ಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ತಾನ್ ಸರ್ವಾನೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ।।೩೨।।
ಏವಂ ಹಿ ಬಹುಪ್ರಕಾರಾ: ಕರ್ಮಯೋಗಾ: ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖೇ ವಿತತಾ: ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಸಾಧನತಯಾ ಸ್ಥಿತಾ: ತಾನುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನುಕ್ತಭೇದಾನ್ ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ಅಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕ-ಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧಿ । ಏವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾನುಷ್ಠಾಯ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ।। ೩೨ ।।
ಅನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನತಯಾ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ತತ್ರಾನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಾಹ-
ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾಜ್ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞ: ಪರನ್ತಪ ।
ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ ।। ೩೩ ।।
ಉಭಯಾಕಾರೇ ಕರ್ಮಣಿ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದಂಶಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಯಾಂಶ: ಶ್ರೇಯಾನ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ತದಿತರಸ್ಯ ಚಾಖಿಲಸ್ಯೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇ: ತದೇವ ಸರ್ವೈಸ್ಸಾಧನೈ: ಪ್ರಾಪ್ಯಭೂತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾನ್ತರ್ಗತತ್ವೇನಾಭ್ಯಸ್ಯತೇ । ತದೇವ ಅಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ಯದಶಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।। ೩೩ ।।
ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನ ಸೇವಯಾ ।
ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಿನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನ: ।। ೩೪ ।।
ತದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಏಷಾ ತೇಽಭಿಹಿತಾ (೨.೩೯) ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಮಯೋಪದಿಷ್ಟಮ್, ‘ತದ್ಯುಕ್ತಕರ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ವಿಪಾಕಾನುಗುಣಂ ಕಾಲೇ ಕಾಲೇ ಪ್ರಣಿಪಾತಪರಿಪ್ರಶ್ನಸೇವಾದಿಭಿಃ ವಿಶದಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋ ವಿದ್ಧಿ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಸ್ತು ಜ್ಞಾನಿನ: ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಭ್ಯಸ್ಸೇವಿತಾ: ಜ್ಞಾನಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪರಿತ: ಪೃಚ್ಛತಸ್ತವಾಶಯಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ।। ೩೪ ।।
ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ಪುನರ್ಮೋಹಮೇವಂ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಪಾಣ್ಡವ ।
ಯೇನ ಭೂತಾನ್ಯಶೇಷೇಣ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಥೋ ಮಯಿ ।। ೩೫ ।।
ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪುನರೇವಂ ದೇವಾದ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪಂ ತತ್ಕೃತಂ ಮಮತಾದ್ಯಾಸ್ಪದಂ ಚ ಮೋಹಂ ನ ಯಾಸ್ಯಸಿ, ಯೇನ ಚ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾನುಸನ್ಹಿತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸಿ, ಯತಸ್ತವಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗದೋಷವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಮಾತ್ಮರೂಪಂ ಸರ್ವಂ ಸಮಮಿತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇ ಸ್ಥಿತಾ: (ಭ.ಗೀ.೫.೧೯) ಇತಿ । ಅಥೋ ಮಯಿ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯಶೇಷೇಣ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸಿ, ಮತ್ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಾತ್ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುನ: । ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾ: (ಭ.ಗೀ.೧೪.೨) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ, ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ (ಮು.೩.೧.೩೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ನಾಮರೂಪವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುನ: ಪರಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ಅತ: ಪ್ರಕೃತಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಸರ್ವಮಾತ್ಮವಸ್ತು ಪರಸ್ಪರಂ ಸಮಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇಣ ಚ ಸಮಮ್ ।। ೩೫ ।।
ಅಪಿ ಚೇದಸಿ ಪಾಪೇಭ್ಯ: ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪಕೃತ್ತಮ: ।
ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನೈವ ವೃಜಿನಂ ಸಂತರಿಷ್ಯಸಿ ।। ೩೬ ।।
ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪೇಭ್ಯ: ಪಾಪಕೃತ್ತಮೋಽಸಿ, ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಜಿತಂ ವೃಜಿನರೂಪಂ ಸಮುದ್ರಮಾತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನರೂಪಪ್ಲವೇನೈವ ಸಂತರಿಷ್ಯಸಿ ।। ೩೬ ।।
ಯಥೈಧಾಂಸಿ ಸಮಿದ್ಧೋಽಗ್ನಿರ್ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇಽರ್ಜುನ ।
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿ: ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇ ತಥಾ ।। ೩೭ ।।
ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃದ್ಧೋಽಗ್ನಿರಿನ್ಧನಸಞ್ಚಯಮಿವ, ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪೋಽಗ್ನಿರ್ಜೀವಾತ್ಮಗತಮನಾದಿ-ಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತ ಅನನ್ತಕರ್ಮಸಞ್ಚಯಂ ಭಸ್ಮೀಕರೋತಿ ।। ೩೭ ।।
ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಸದೃಶಂ ಪವಿತ್ರಮಿಹ ವಿದ್ಯತೇ ।
ತತ್ಸ್ವಯಂ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧ: ಕಾಲೇನಾತ್ಮನಿ ವಿನ್ದತಿ ।। ೩೮ ।।
ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸದೃಶಂ ಪವಿತ್ರಂ ಶುದ್ಧಿಕರಮಿಹ ಜಗತಿ ವಸ್ತ್ವನ್ತರಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಪಾಪಂ ನಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥ: । ತತ್ತಥಾವಿಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಥೋಪದೇಶಮಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಜ್ಞಾನಾಕಾರಕರ್ಮಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧ: ಕಾಲೇನ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಲಭತೇ ।। ೩೮ ।।
ತದೇವ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಹ –
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ಲಭತೇ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪರ: ಸಂಯತೇನ್ದ್ರಿಯ: ।
ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾನ್ತಿಮಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೩೯ ।।
ಏವಮುಪದೇಶಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಚೋಪದಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವೃದ್ಧೌ ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ತತ್ಪರ: ತತ್ರೈವ ನಿಯತಮನಾ: ತದಿತರವಿಷಯಾತ್ಸಂಯತೇನ್ದ್ರಿಯೋಽಚಿರೇಣ ಕಾಲೇನೋಕ್ತಲಕ್ಷಣವಿಪಾಕದಶಾಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಭತೇ, ತಥಾವಿಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾನ್ತಿಮಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಂ ನಿರ್ವಾಣಮಾಪ್ನೋತಿ ।। ೩೯ ।।
ಅಜ್ಞಶ್ಚಾಶ್ರದ್ದಧಾನಶ್ಚ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ನಾಯಂ ಲೋಕೋಽಸ್ತಿ ನ ಪರೋ ನ ಸುಖಂ ಸಂಶಯಾತ್ಮನ: ।। ೪೦ ।।
ಅಜ್ಞ: ಏವಮುಪದೇಶಲಬ್ಧಜ್ಞಾನರಹಿತ:, ಉಪದಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವೃದ್ಧ್ಯುಪಾಯೇ ಚಾಶ್ರದ್ಧಧಾನ: ಅತ್ವರಮಾಣ:, ಉಪದಿಷ್ಟೇ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ಸಂಶಯಮನಾ: ವಿನಶ್ಯತಿ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನುಪದಿಷ್ಟೇ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಸಂಶಯಾತ್ಮನೋಽಯಮಪಿ ಪ್ರಾಕೃತೋ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತಿ, ನ ಚ ಪರ: । ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥಾಶ್ಚ ನ ಸಿಧ್ಯನ್ತಿ, ಕುತೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥ: ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಸಿದ್ಧಿರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾನಾಮ್, ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಜನ್ಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ಅತ: ಸುಖಲವಭಾಗಿತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಶಯಾತ್ಮನೋ ನ ಸಂಭವತಿ ।। ೪೦।।
ಯೋಗಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಸಂಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಮ್ ।
ಆತ್ಮವನ್ತಂ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿಬಧ್ನನ್ತಿ ಧನಞ್ಜಯ ।। ೪೧ ।।
ಯಥೋಪದಿಷ್ಟಯೋಗೇನ ಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಪನ್ನಕರ್ಮಾಣಂ ಯಥೋಪದಿಷ್ಟೇನ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಮ್, ಆತ್ಮವನ್ತಂ ಮನಸ್ವಿನಮ್ ಉಪದಿಷ್ಟಾರ್ಥೇ ದೃಢಾವಸ್ಥಿತಮನಸಂ ಬನ್ಧಹೇತುಭೂತಪ್ರಾಚೀನಾನನ್ತಕರ್ಮಾಣಿ ನ ನಿಬಧ್ನನ್ತಿ ।। ೪೧ ।।
ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಸಂಭೂತಂ ಹೃತ್ಸ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಾಸಿನಾತ್ಮನ: ।
ಛಿತ್ತ್ವೈನಂ ಸಂಶಯಂ ಯೋಗಮಾತಿಷ್ಠೋತ್ತಿಷ್ಠ ಭಾರತ ।। ೪೨ ।।
ತಸ್ಮಾದನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭೂತಂ ಹೃತ್ಸ್ಥಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸಂಶಯಂ ಮಯೋಪದಿಷ್ಟೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಸಿನಾ ಛಿತ್ತ್ವಾ ಮಯೋಪದಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮಯೋಗಮಾತಿಷ್ಠ ತದರ್ಥಮುತ್ತಿಷ್ಠ ಭಾರತೇತಿ ।। ೪೨ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯ: ।।೪।।
