ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ

ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್

ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯ:

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಷಟ್ಕೇ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಭಕ್ತಿರೂಪ-ಭಗವದುಪಾಸನಾಙ್ಗಭೂತಂ ಪ್ರಾಪ್ತು: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗ-ಕರ್ಮಯೋಗಲಕ್ಷಣನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಸಾಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್। ಮಧ್ಯಮೇ ಚ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯಭೂತಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ-ತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಯೋಗನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ಅತಿಶಯಿತೈಶ್ವರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಆತ್ಮಕೈವಲ್ಯಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ತತ್ತದಪೇಕ್ಷಿತಸಾಧನಮಿತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮುಪರಿತನೇ ಷಟ್ಕೇ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷತತ್ಸಂಸರ್ಗರೂಪಪ್ರಪಞ್ಚೇಶ್ವರತದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಕ್ತಿಸ್ವರೂಪತದುಪಾದಾನಪ್ರಕಾರಾಶ್ಚ ಷಟ್ಕದ್ವ-ಯೋದಿತಾ ವಿಶೋಧ್ಯನ್ತೇ । ತತ್ರ ತಾವತ್ತ್ರಯೋದಶೇ ದೇಹಾತ್ಮನೋ: ಸ್ವರೂಪಮ್, ದೇಹಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಶೋಧನಮ್, ದೇಹವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯ:, ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಂಶೋಧನಮ್, ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚ ಅಚಿತ್ಸಂಬನ್ಧಹೇತು:, ತತೋ ವಿವೇಕಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ ।

ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ

ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕೌನ್ತೇಯ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ  ।

ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹು: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದ:  ।। ೧ ।।

ಇದಂ ಶರೀರಂ ದೇವೋಽಹಮ್, ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್, ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್, ಕೃಶೋಽಹಮಿತಿ ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತ್ರಾ ಸಹ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಭೋಕ್ತುರಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಸ್ಯ ಭೋಗಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ ಶರೀರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ್ಭಿಃ ಅಭಿಧೀಯತೇ। ಏತದವಯವಶ: ಸಂಘಾತರೂಪೇಣ ಚ, ಇದಮಹಂ ವೇದ್ಮೀತಿ ಯೋ ವೇತ್ತಿ, ತಂ ವೇದ್ಯಭೂತಾದಸ್ಮಾತ್ ವೇದಿತೃತ್ವೇನಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಮ್, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದ: ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ: ಪ್ರಾಹು: । ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಘಟಾದಿ ಅರ್ಥಾನುಸನ್ಧಾನವೇಲಾಯಾಂ ದೇವೋಽಹಮ್, ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಘಟಾದಿಕಂ ಜಾನಾಮಿ‘ ಇತಿ ದೇಹಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತಾರಮಾತ್ಮಾನಮನುಸನ್ಧತ್ತೇ, ತಥಾಪಿ ದೇಹಾನುಭವವೇಲಾಯಾಂ ದೇಹಮಪಿ ಘಟಾದಿಕಮಿವ ಇದಮಹಂ ವೇದ್ಮಿ ಇತಿ ವೇದ್ಯತಯಾ ವೇದಿತಾನುಭವತೀತಿ ವೇದಿತುರಾತ್ಮನೋ ವೇದ್ಯತಯಾ ಶರೀರಮಪಿ ಘಟಾದಿವದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಮ್। ತಥಾ ಘಟಾದೇರಿವ ವೇದ್ಯಭೂತಾಚ್ಛರೀರಾದಪಿ ವೇದಿತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ವಸ್ತುತಶ್ಶರೀರಸ್ಯ ಗೋತ್ವಾದಿವದತ್ಮವಿಶೇಷಣತೈಕಸ್ವಭಾವತಯಾ ತದಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧೇರುಪಪನ್ನಾ । ತತ್ರ ವೇದಿತುರಸಾಧಾರಣಾಕಾರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್  ಯೋಗಸಂಸ್ಕೃತಮನೋವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವ ಮೂಢಾ: ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಕಾರಮೇವ ವೇದಿತಾರಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ಭುಞ್ಜಾನಂ ವಾ ಗುಣಾನ್ವಿತಮ್। ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯನ್ತಿ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷ: (೧೫.೧೦) ಇತಿ ।।೧।।

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ ।

ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ       ।। ೨ ।।

ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ವೇದಿತೃತ್ವಾಕಾರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ  ಮದಾತ್ಮಕಂ ವಿದ್ಧಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪೀತಿ ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಶೇಷಣತೈಕಸ್ವಭಾವತಯಾ ತದಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧೇ: ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈವ ನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್, ತಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚ ಮದ್ವಿಶೇಷಣತೈಕಸ್ವಭಾವತಯಾ ಮದಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧೇ: ಮತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈವ ನಿರ್ದೇಶ್ಯೌ ವಿದ್ಧಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಂಘಾತರೂಪಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಚ ಭಗವಚ್ಛರೀರತೈಕಸ್ವರೂಪತಯಾ ಭಗವದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರುತಯೋ ವದನ್ತಿ, ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ:  (ಬೃ.೫.೭.೩) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಇದಮೇವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ಭಗವತ: ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಪದೇಶಹೇತು: । ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ ಸರ್ವಭೂತಾಶಯಸ್ಥಿತ: (೧೦.೨೦), ನ ತದಸ್ತಿ ವಿನಾ ಯತ್ಸ್ಯಾನ್ಮಯಾ ಭೂತಂ ಚರಾಚರಮ್ (೧೦.೩೯), ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್ ( ೧೦.೪೨) ಇತಿ ಪುರಸ್ತಾದುಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚಾಭಿಧಾಯ, ಮಧ್ಯೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ, ಆದಿತ್ಯಾನಾಮಹಂ ವಿಷ್ಣು: (೧೦.೨೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ। ಯದಿದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋ: ವಿವೇಕವಿಷಯಂ ತಯೋರ್ಮದಾತ್ಮಕತ್ವವಿಷಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್, ತದೇವೋಪಾದೇಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಮಮ ಮತಮ್ । ಕೇಚಿದಾಹು:  ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸತೋಽಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಮಿವ ಭವತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮ್ । ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಶ್ಚಾಯಮೇಕತ್ವೋಪದೇಶ: । ಅನೇನ ಚ ಆಪ್ತತಮಭಗವದುಪದೇಶೇನ, ರಜ್ಜುರೇಷಾ ನ ಸರ್ಪ: ಇತ್ಯಾಪ್ತೋಪದೇಶೇನ ಸರ್ಪತ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಭ್ರಮೋ ನಿವರ್ತತ  ಇತಿ ।

ತೇ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ:  ಅಯಮುಪದೇಷ್ಟಾ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವ: ಪರಮೇಶ್ವರ: ಕಿಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ನಿವೃತ್ತಾಜ್ಞಾನ: ಉತ ನೇತಿ । ನಿವೃತ್ತಾಜ್ಞಾನಶ್ಚೇತ್, ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರೈಕಸ್ವರೂಪೇ ಆತ್ಮನಿ ಅನ್ಯತದ್ರೂಪಾಧ್ಯಾಸಾಸಂಭಾವನಯಾ ಕೌನ್ತೇಯಾದಿಭೇದದರ್ಶನಂ, ತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾಶ್ಚ ನ ಸಂಭವನ್ತಿ । ಅಥಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವಾದನಿವೃತ್ತಾಜ್ಞಾನ:, ನ ತರ್ಹ್ಯಜ್ಞತ್ವಾದೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಸಂಭವ: ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಿನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನ: (೪.೩೪) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್। ಅತ ಏವಮಾದಿವಾದಾ ಅನಾಕಲಿತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿ-ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣ-ನ್ಯಾಯಸ್ವವಾಗ್ವಿರೋಧೈರಜ್ಞಾನಿಭಿರ್ಜಗನ್ಮೋಹನಾಯ ಪ್ರವರ್ತಿತಾ ಇತ್ಯನಾದರಣೀಯಾ: ।

ಅತ್ರೇದಂ ತತ್ತ್ವಮ್ – ಅಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚೇಶಿತೃತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಮಾಹು: ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ:, ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸನ್ನಿರುದ್ಧ: (ಶ್ವೇ.೯) , ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ.೪.೧೦), ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ: ಕ್ಷರಾತ್ಮಾನಾವೀಶತೇ ದೇವ ಏಕ: (ಶ್ವೇ.೧.೧೦) – ಅಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ: ಇತಿ ಭೋಕ್ತಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಹರತೀತಿ ಹರ:  ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಞ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ: (ಶ್ವೇ.೬.೯), ಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪತಿರ್ಗುಣೇಶ: (ಶ್ವೇ.೬.೧೩), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಶಿವಮಚ್ಯುತಮ್ (ನಾ), ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವಾವಜಾವೀಶನೀಶೌ (ಶ್ವೇ.೧.೯), ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ (ಶ್ವೇ.೪.೧೦), ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.೧.೫), ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.೧.೬), ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ (ಮು.೩.೧.೧), ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ವೀಂ ಪ್ರಜಾಂ ಜನಯನ್ತೀಂ ಸರೂಪಾಮ್ । ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯ: (ಶ್ವೇ.೪.೫, ತೈ.ನಾ.೨೨.೫) ಗೌರನಾದ್ಯನ್ತವತೀ ಸಾ ಜನಿತ್ರೀ ಭೂತಭಾವಿನೀ (ಮ.ಉ)  ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನ: । ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಂ ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕ: (ಶ್ವೇ.೪.೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:। ಅತ್ರಾಪಿ, ಅಹಙ್ಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ । ಅಪರೇಯಮಿತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಮ್। ಜೀವಭೂತಾಂ (ಭ.ಗೀ.೭,೪), ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಕೌನ್ತ್ತೇಯ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾನ್ತಿ ಮಾಮಿಕಾಮ್ । ಕಲ್ಪಕ್ಷಯೇ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಕಲ್ಪಾದೌ ವಿಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್ ।। ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಪುನ: ಪುನ: । ಭೂತಗ್ರಾಮಮಿಮಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮವಶಂ ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಶಾತ್ ।। …. ಮಯಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಮ್ । ಹೇತುನಾನೇನ ಕೌನ್ತೇಯ ಜಗದ್ಧಿ ಪರಿವರ್ತತೇ ।। (ಭ.ಗೀ.೯.೭,೮,೧೦), ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ, ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ ಗರ್ಭಂ ದಧಾಮ್ಯಹಮ್  । ಸಂಭವಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತತೋ ಭವತಿ ಭಾರತ  (ಭ.ಗೀ.೧೪.೩) ಇತಿ । ಜಗದ್ಯೋನಿಭೂತಂ ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮದೀಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮಚಿದ್ವಸ್ತು ಯತ್, ತಸ್ಮಿನ್ ಚೇತನಾಖ್ಯಂ ಗರ್ಭಂ ಸಂಯೋಜಯಾಮಿ ತತೋ ಮತ್ಸಙ್ಕಲ್ಪಕೃತಾತ್ ಚಿದಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಾದೇವ ದೇವಾದಿಸ್ಥಾವರಾನ್ತಾನಾಮಚಿನ್ಮಿಶ್ರಾಣಾಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸಂಭವೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:।

ಏವಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಯೋ: ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಯೋಶ್ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವೇನ ತದಪೃಥಕ್ಸ್ಥಿತಿಂ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಚಾತ್ಮತ್ವಮಾಹು: ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ:, ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ (ಬೃ.ಆ.೫.೭.೩) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೨) ಇತಿ; ತಥಾ, ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಯೋಽಕ್ಷರಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಂ ಯಮಕ್ಷರಂ ನ ವೇದ, ಯೋ ಮೃತ್ಯುಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಶ್ಶರೀರಂ ಯಂ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ವೇದ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ (ಸುಬಾ.೭),  ಅತ್ರ ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದೇನ ತಮಶ್ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಮಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಭಿಧೀಯತೇ, ಅಸ್ಯಾಮೇವೋಪನಿಷದಿ, ಅವ್ಯಕ್ತಮಕ್ಷರೇ ಲೀಯತೇ ಅಕ್ಷರಂ ತಮಸಿ ಲೀಯತೇ (ಸುಬಾ.೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಅನ್ತ:ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ಯ.ಆ.೩.೧೧.೨) ಇತಿ ಚ । ಏವಂ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಕಾರ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಕಾರಣಾವಸ್ಥಜಗದ್ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತ ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ ಚ ಜಗತ್ಸ ಏವೇತ್ಯಾಹು:, ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.೬.೨.೧), ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ । ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ (ಛಾ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ (ಛಾ.೬.೮.೬), ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ (ಛಾ.೬.೮.೭) ಇತಿ । ತಥಾ, ಸೋಽಕಾಮಯತ , ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ, ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ, ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಸತ್ಯಂ ಚಾಮೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ (ಆ.೬) ಇತಿ । ಅತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕ: ಸ್ಮಾರಿತ:, ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.೬.೩.೨), ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ, ತದೇವಾನುಪ್ರವಿಶತ್, ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್….. ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ (ಆ.೬) ಇತಿ ಚ । ಏವಂ ಭೂತಮೇವ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮ್, ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್, ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ (ಬೃ.೩.೪.೭) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಅತ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವೇತಿ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅನನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತಯೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸಮೀಹಿತಮುಪಪನ್ನತರಮ್ । ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.೬.೩.೨) ಇತಿ, ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ: ಇತಿ ಸರ್ವಮಚಿದ್ವಸ್ತು ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮಕಜೀವಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣವಚನಾತ್ಸರ್ವೇ ವಾಚಕಾ: ಶಬ್ದಾ: ಅಚಿಜ್ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ವಾಚಕಾ ಇತಿ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಪರಮಾತ್ಮವಾಚಿನಾ ಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯವಾಚಿನ: ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಮ್ । ಅತ: ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಜಗತ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮಿತಿ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಚಿದಚಿತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಾಸಙ್ಕರೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನತರ: । ಯಥಾ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣರಕ್ತ-ತನ್ತುಸಂಘಾತೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಚಿತ್ರಪಟಸ್ಯ ತತ್ತತ್ತನ್ತುಪ್ರದೇಶ ಏವ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿಸಂಬನ್ಧ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾ-ಮಪಿ ನ ಸರ್ವತ್ರ ವಣಸಙ್ಕರ:, ತಥಾ ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಸಂಘಾತೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಜಗತ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಭೋಗ್ಯತ್ವನಿಯನ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಸಙ್ಕರ:।  ತನ್ತೂನಾಂ ಪೃಥಕ್ಸ್ಥಿತಿಯೋಗ್ಯಾನಾಮೇವ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾ ಕದಾಚಿತ್ಸಂಹತಾನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ ಇಹ ತು ಚಿದಚಿತೋಸ್ಸರ್ವಾವಸ್ಥಯೋ: ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಕಾರ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ಕರಾಣ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸ ಏವ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷ: । ಸ್ವಭಾವಭೇದಸ್ತದಸಙ್ಕರಶ್ಚ ತತ್ರ ಚಾತ್ರ ಚ ತುಲ್ಯ: । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನ್ಯಥಾಭಾವಾಭಾವಾತ್ ಅವಿಕೃತತ್ವಮುಪಪನ್ನತರಮ್ । ಸ್ಥೂಲಾವಸ್ಥಸ್ಯ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಆತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ಅವಸ್ಥಾನ್ತರಾಪತ್ತಿರೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯತಾ ।

ನಿರ್ಗುಣವಾದಾಶ್ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೇಯಗುಣಸಂಬನ್ಧಾಭಾವಾದುಪಪದ್ಯನ್ತೇ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸ: (ಛಾ.೮.೧.೫) ಇತಿ ಹೇಯಗುಣಾನ್ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ, ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ:  ಇತಿ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾನ್ ವಿದಧತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರೇವ ಅನ್ಯತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾವಗತಂ ಗುಣನಿಷೇಧಂ ಹೇಯಗುಣವಿಷಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ। ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವಾದಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇರ್ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಯ್ಲಾಣಗುಣಾಕರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾನೈಕನಿರೂಪಣೀಯಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಚೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದುಪಪನ್ನತರ: । ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.೧.೧.೧೦), ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.೬.೮), ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ: ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಾವೇದಯನ್ತಿ । ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ (ಆ.೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೈಕನಿರೂಪಣೀಯತಯಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತಾಮ್।

ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ (ಆ), ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ (ಛಾ.೬.೨.೩), ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ (ಬೃ.೩.೪.೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪಾದ್ವಿಚಿತ್ರಸ್ಥಿರತ್ರಸರೂಪತಯಾ ನಾನಾಪ್ರಕಾರಮವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕವಸ್ತುನಾನಾತ್ವಂ ಅತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಮೃತ್ಯೋಸ್ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ ….. ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚನ (ಕಠೋ.೪.೧೦), ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನ ಪುನ:, ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾನಾಮರೂಪಭಾಕ್ತ್ವೇನ ನಾನಾಪ್ರಕಾರತ್ವಮಪಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ (ಬೃ.೬.೪.೧೫) ಇತಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರಮ್ಭೇ ಚ ತತ್ಸ್ಥಾಪಿತಮ್, ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತರಾತ್ಮನಸ್ಸರ್ವಂ ವೇದ (ಬೃ.೪.೪.೬), ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದ: (ಸುಬಾ.೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ।

ಏವಂ ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೇದಂ ಸ್ವಭಾವಭೇದಂ ಚ ವದನ್ತೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ವದನ್ತೀನಾಂ ಚ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧ:, ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವದಾ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಂ ಶರೀರಭೂತಯೋ: ಕಾರಣದಶಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮದಶಾಪತ್ತಿಂ ಕಾರ್ಯದಶಾಯಾಂ ಚ ತದರ್ಹಾಸ್ಥೂಲದಶಾಪತ್ತಿಂ ವದನ್ತೀಭಿ: ಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನವಾದಸ್ಯ ಔಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಭೇದ-ವಾದಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅಪನ್ಯಾಯಮೂಲಸ್ಯ ಸಕಲಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನ ಕಥಂಚಿದಪ್ಯವಕಾಶೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಲಮತಿವಿಸ್ತರೇಣ ।। ೨ ।।

ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ ಯಾದೃಕ್ಚ ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯತಶ್ಚ ಯತ್ ।

ಸ ಚ ಯೋ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ ತತ್ಸಮಾಸೇನ ಮೇ ಶೃಣು  ।। ೩ ।।

ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ  ಯದ್ದ್ರವ್ಯಮ್, ಯಾದೃಕ್ಚ ಯೇಷಾಮಾಶ್ರಯಭೂತಮ್, ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯೇ ಚಾಸ್ಯ ವಿಕಾರಾ:, ಯತಶ್ಚ  ಯತೋ ಹೇತೋರಿದಮುತ್ಪನ್ನಮ್ ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಯೋಜನಾಯೋತ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥ:, ಯತ್ – ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚೇದಮ್, ಸ ಚ ಯ:  – ಸ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಯ: ಯತ್ಸ್ವರೂಪ:, ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ ಯೇ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಭಾವಾ:, ತತ್ಸರ್ವಮ್, ಸಮಾಸೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಮತ್ತ: ಶೃಣು ।। ೩ ।।

ಋಷಿಭಿರ್ಬಹುಧಾ ಗೀತಂ ಛನ್ದೋಭಿರ್ವಿವಿಧೈ: ಪೃಥಕ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚೈವ ಹೇತುಮದ್ಭಿರ್ವಿನಿಶ್ಚಿತೈ:            ।। ೪ ।।

ತದಿದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮೃಷಿಭಿ: ಪರಾಶರಾದಿಭಿ: ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಗೀತಮ್  ಅಹಂ ತ್ವಂ ಚ ತಥಾನ್ಯೇ ಚ ಭೂತೈರುಹ್ಯಾಮ ಪಾರ್ಥಿವ । ಗುಣಪ್ರವಾಹಪತಿತೋ ಭೂತವರ್ಗೋಽಪಿ ಯಾತ್ಯಯಮ್ ।। ಕರ್ಮವಶ್ಯಾ ಗುಣಾ ಹ್ಯೇತೇ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಾ: ಪೃಥಿವೀಪತೇ । ಅವಿದ್ಯಾಸಞ್ಚಿತಂ ಕರ್ಮ ತಚ್ಚಾಶೇಷೇಷು ಜನ್ತುಷು ।। ಆತ್ಮಾ ಶುದ್ಧೋಽಕ್ಷರಶ್ಶಾನ್ತೋ ನಿರ್ಗುಣ: ಪ್ರಕೃತೇ: ಪರ: ।। (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೭೧)  ತಥಾ, ಪಿಣ್ಡ: ಪೃಥಕ್ಯತ: ಪುಂಸ: ಶಿರ:ಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣ:। ತತೋಽಹಮಿತಿ ಕುತ್ರೈತಾಂ ಸಂಜ್ಞಾಂ ರಾಜನ್ ಕರೋಮ್ಯಹಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೮೯) ತಥಾ ಚ, ಕಿಂ ತ್ವಮೇತಚ್ಛಿರ: ಕಿಂ ನು ಉರಸ್ತವ ತಥೋದರಮ್ । ಕಿಮು ಪಾದಾದಿಕಂ ತ್ವಂ ವೈ ತವೈತತ್ಕಿಂ ಮಹೀಪತೇ ।। ಸಮಸ್ತಾವಯವೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಂ ಪೃಥಕ್ಭೂಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ: । ಕೋಽಹಮಿತ್ಯೇವ ನಿಪುಣೋ ಭೂತ್ವಾ ಚಿನ್ತಯ ಪಾರ್ಥಿವ।। (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೧೦೩) ಇತಿ  । ಏವಂ ವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ದ್ವಯೋ: ವಾಸುದೇವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚಾಹು:, ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ತ್ವಂ ತೇಜೋ ಬಲಂ ಧೃತಿ: । ವಾಸುದೇವಾತ್ಮಕಾನ್ಯಾಹು: ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮೇವ ಚ ।। (ವಿ.ಸ) ಇತಿ  । ಛನ್ದೋಭಿರ್ವಿವಿಧೈ: ಪೃಥಕ್ – ಪೃಥಗ್ವಿಧೈಶ್ಛನ್ದೋಭಿಶ್ಚ ಋಗ್ಯಜುಸ್ಸಾಮಾಥರ್ವಭಿ: ದೇಹಾತ್ಮನೋ: ಸ್ವರೂಪಂ ಪೃಥಗ್ಗೀತಮ್  – ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ: । ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯು: । ವಾಯೋರಗ್ನಿ: । ಅಗ್ನೇರಾಪ: । ಅದ್ಭ್ಯ: ಪೃಥಿವೀ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಓಷಧಯ: । ಓಷಧೀಭ್ಯೋಽನ್ನಮ್ । ಅನ್ನಾತ್ಪುರುಷ: । ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯ: (ಆ.೧) ಇತಿ ಶರೀರಸ್ವರೂಪಮಭಿಧಾಯ ತಸ್ಮಾದನ್ತರಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಾನ್ತರಂ ಮನೋಮಯಮಭಿಧಾಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ಮನೋಮಯಾದನ್ಯೋಽನ್ತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ: ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮಭಿಧಾಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯೋಽನ್ತರ ಆತ್ಮಾನನ್ದಮಯ: ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ಆನನ್ನ್ದಮಯ: ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಹಿತ: । ಏವಮೃಕ್ಸಾಮಾಥರ್ವಸು ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋ: ಪೃಥಗ್ಭಾವಸ್ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ಸುಸ್ಪಷ್ಟಂ ಗೀತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚೈವ  ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಸೂತ್ರಾಖ್ಯೈ: ಪದೈ: ಶಾರೀರಕಸೂತ್ರೈ:, ಹೇತುಮದ್ಭಿ: ಹೇಯಯುಕ್ತೈ:, ವಿನಿಶ್ಚಿತೈ: ನಿರ್ಣಯಾನ್ತೈಃ । ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಪ್ರಕಾರನಿರ್ಣಯ ಉಕ್ತ: । ನಾತ್ಮಾ ಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೯) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿರ್ಣಯ ಉಕ್ತ:। ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ: (೨–೩–೪೦) ಇತಿ ಭಗವತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ಭಗವದಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ಏವಂ ಬಹುಧಾ ಗೀತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಮಯಾ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಸುಸ್ಪಷ್ಟಮುಚ್ಯಮಾನಂ ಶೃಣ್ವಿತ್ಯರ್ಥ:।।೪।

ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಙ್ಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ  ।

ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೈಕಂ ಚ ಪಞ್ಚ ಚೇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರಾ:    ।। ೫ ।।

ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷ: ಸುಖಂ ದು:ಖಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾಧೃತಿ:  ।

ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್              ।। ೬ ।।

ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚೇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಾರಮ್ಭಕದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯ್ವಾಕಾಶಾ: ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ಅಹಂಕಾರೋ ಭೂತಾದಿ:, ಬುದ್ಧಿ: ಮಹಾನ್, ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತಿ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೈಕಂ ಚ ಪಞ್ಚ ಚೇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರಾ ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಾಶ್ರಿತಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಕ್ಚಕ್ಷುರ್ಜಿಹ್ವಾಘ್ರಾಣಾನಿ ಪಞ್ಚ ಜ್ಞಾನೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ, ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಸ್ಥಾನಿ ಪಞ್ಚ ಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ತಾನಿ ದಶ, ಏಕಮಿತಿ ಮನ: ಇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರಾಶ್ಚ ಪಞ್ಚ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗನ್ಧಾ: ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಸ್ಸುಖಂ ದು:ಖಮಿತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕ್ಷೇತ್ರವಿಕಾರಾ ಉಚ್ಯನ್ತೇ ಯದ್ಯಪೀಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸುಖದು:ಖಾನ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮಭೂತಾನಿ, ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನ: ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಬನ್ಧಪ್ರಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರವಿಕಾರಾ ಉಚ್ಯನ್ತೇ । ತೇಷಾಂ ಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಮ್, ಪುರುಷಸ್ಸುಖದು:ಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ (೨೦) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ; ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾಧೃತಿ: । ಆಧೃತಿ: – ಆಧಾರ: ಸುಖದು:ಖೇ ಭುಞ್ಜಾನಸ್ಯ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಸಾಧಯತಶ್ಚ ಚೇತನಸ್ಯಾಧಾರತಯೋತ್ಪನ್ನೋ ಭೂತಸಂಘಾತ: । ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದಿಪೃಥಿವ್ಯನ್ತ-ದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಶ್ರಯ-ಭೂತಮಿಚ್ಛಾ-ದ್ವೇಷಸುಖದು:ಖವಿಕಾರಿ ಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಂ ಚೇತನಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗಾಧಾರತ್ವಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಸಕಿವಾರಂ ಸಕಾರ್ಯಮುದಾಹೃತಮ್ ।। ೫ – ೬ ।।

ಅಥ ಕ್ಷೇತ್ರಕಾರ್ಯೇಷ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನತಯೋಪಾದೇಯಾ ಗುಣಾ: ಪ್ರೋಚ್ಯನ್ತೇ –

ಅಮಾನಿತ್ವಮದಮ್ಭಿತ್ವಮಹಿಂಸಾ ಕ್ಷಾನ್ತಿರಾರ್ಜವಮ್।

ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಶೌಚಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಾತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹ:     ।। ೭ ।।

ಅಮಾನಿತ್ವಮ್ – ಉತ್ಕೃಷ್ಟಜನೇಷ್ವವಧೀರಣಾರಹಿತತ್ವಮ್; ಅದಮ್ಭಿತ್ವಮ್  – ಧಾರ್ಮಿಕತ್ವಯಶ-:ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ದಮ್ಭ:, ತದ್ರಹಿತತ್ವಮ್; ಅಹಿಂಸಾ – ವಾಙ್ಮನ:ಕಾಯೈ: ಪರಪೀಡಾರಹಿತತ್ವಮ್ ; ಕ್ಷಾನ್ತಿ: – ಪರೈ: ಪೀಡ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಅವಿಕೃತಚಿತ್ತತ್ವಮ್; ಆರ್ಜವಮ್ – ಪರಾನ್ ಪ್ರತಿ ವಾಙ್ಮನ:ಕಾಯಪ್ರಭೃತೀನಾಮೇಕರೂಪತಾ; ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಮ್ – ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರದಾಯಿನಿ ಆಚಾರ್ಯೇ ಪ್ರಣಿಪಾತಪರಿಪ್ರಶ್ನಸೇವಾದಿನಿರತತ್ವಮ್; ಶೌಚಮ್ – ಆತ್ಮಜ್ಞಾನತತ್ಸಾಧನಯೋಗ್ಯತಾ ಮನೋವಾಕ್ಕಾಯಗತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾ; ಸ್ತೈರ್ಯಮ್ – ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೋದಿತೇಽರ್ಥೇ ನಿಶ್ಚಲತ್ವಮ್; ಆತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹ: – ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ಮನಸೋ ನಿವರ್ತನಮ್ ।।೭।।

ಇನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮನಹಙ್ಕಾರ ಏವ ಚ  ।

ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದು:ಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್       ।। ೮ ।।

ಇನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮ್ – ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಸದೋಷತಾನುಸಂಧಾನೇನೋದ್ವೇಜನಮ್ ; ಅನಹಂಕಾರ: – ಅನಾತ್ಮನಿ ದೇಹೇ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನರಹಿತತ್ವಮ್; ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿದಮ್; ಅನಾತ್ಮೀಯೇಷ್ವಾತ್ಮೀಯಾಭಿಮಾನರಹಿತತ್ವಂ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದು:ಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ – ಸಶರೀರತ್ವೇ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದು:ಖರೂಪಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತ್ವಾನುಸಂಧಾನಮ್ ।।೮।।

ಅಸಕ್ತಿರನಭಿಷ್ವಙ್ಗ: ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು  ।

ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು     ।। ೯ ।।

ಅಸಕ್ತಿ: – ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಿಗ್ರಹೇಷು ಸಙ್ಗರಹಿತತ್ವಮ್; ಅನಭಿಷ್ವಙ್ಗ: ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು – ತೇಷು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮೋಪಕರಣತ್ವಾತಿರೇಕೇಣ ಶ್ಲೇಷರಹಿತತ್ವಮ್; ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವೇಷ್ವಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪನಿಪಾತೇಷು ಹರ್ಷೋದ್ವೇಗರಹಿತತ್ವಮ್।।೯।।

ಮಯಿ ಚಾನನ್ಯಯೋಗೇನ ಭಕ್ತಿರವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ  ।

ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮರತಿರ್ಜನಸಂಸದಿ         ।। ೧೦ ।।

ಮಯಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಚ ಐಕಾನ್ತ್ಯಯೋಗೇನ ಸ್ಥಿರಾ ಭಕ್ತಿ:, ಜನವರ್ಜಿತದೇಶವಾಸಿತ್ವಮ್, ಜನಸಂಸದಿ ಚಾಪ್ರೀತಿ:।।೧೦।।

ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಚಿನ್ತನಮ್  ।

ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಯದತೋಽನ್ಯಥಾ    ।। ೧೧ ।।

ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಮ್; ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಚಿನ್ತನಮ್ – ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜನಂ ಯಚ್ಚಿನ್ತನಂ ತನ್ನಿರತತ್ವ-ಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನಾತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಮ್, ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥ:; ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಬನ್ಧಿನ: ಪುರುಷಸ್ಯಾಮಾನಿತ್ವಾದಿಕಮುಕ್ತಂ ಗುಣಬೃನ್ದಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿ, ಏತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕಾರ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀತಿ ಅಜ್ಞಾನಮ್ ।। ೧೧ ।।

ಅಥ ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತೀತಿ ವೇದಿತೃತ್ವಲಕ್ಷಣೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶೋಧ್ಯತೇ –

ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ  ।

ಅನಾದಿ ಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ     ।। ೧೨ ।।

ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಭಿ: ಸಾಧನೈ: ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿ-ಪ್ರಾಕೃತಧರ್ಮರಹಿತಮಮೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, (ಅನಾದಿ) ಆದಿರ್ಯಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ತದನಾದಿ; ಅಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ತತ ಏವಾನ್ತೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ, ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ (ಕ.೨.೧೮) ಇತಿ, ಮತ್ಪರಮ್ – ಅಹಂ ಪರೋ ಯಸ್ಯ ತನ್ಮತ್ಪರಮ್ । ಇತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಮ್, ಜೀವಭೂತಾಮ್ (ಭ.ಗೀ.೭.೫) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭಗವಚ್ಛರೀರತಯಾ ಭಗವಚ್ಛೇಷತೈಕರಸಂ ಹ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ:, ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ (ಬೃ.ಆ.೭.೨.೨೨.ಮಾ) ಇತಿ, ತಥಾ, ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಞ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ: (ಶ್ವೇ.೬.೯), ಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪತಿರ್ಗುಣೇಶ: (ಶ್ವೇ.೬.೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಬೃಹತ್ತ್ವಗುಣಯೋಗಿ, ಶರೀರಾದೇರರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಮ್, ಸ್ವತ: ಶರೀರಾದಿಭಿ: ಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥ: ಸ ಚಾನನ್ತ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ (ಶ್ವೇ.೫.೯) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಶರೀರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಣುತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಕೃತಮ್ । ಕರ್ಮಬನ್ಧಾನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾನನ್ತ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ: ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಸ ಗುಣಾನ್ ಸಮತೀತ್ಯೈತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹಮಮೃತಸ್ಯಾವ್ಯಯಸ್ಯ ಚ (ಭ.ಗೀ.೧೪.೨೬-೨೭), ಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ನ ಶೋಚತಿ ನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ । ಸಮ: ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೨೬-೫೪)  ಇತಿ  । ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ – ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪಾವಸ್ಥಾದ್ವಯ-ರಹಿತತಯಾ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಸವರೂಪಂ ನೋಚ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಹಿ ದೇವಾದಿನಾಮರೂಪಭಾಕ್ತ್ವೇನ ಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದನರ್ಹಾತಾ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ:, ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ತತೋ ವೈ ಸದಜಾಯತ, ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ (ಬೃ.೩.೪.೭.) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾವಸ್ಥಾದ್ವಯಾನ್ವಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮನ: ಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾ-ವೇಷ್ಟನಕೃತ:, ನ ಸ್ವರೂಪಕೃತ ಇತಿ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನೋಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತಿ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಮಿತಿ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಅಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಾವಸ್ಥಾ ಕರ್ಮಕೃತೇತಿ ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪಂ ನ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ ।। ೧೨ ।।

ಸರ್ವತ: ಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್  ।

ಸರ್ವತಶ್ಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ           ।। ೧೩ ।।

ಸರ್ವತ: ಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಪರಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವತ: ಪಾಣಿಪಾದಕಾರ್ಯಶಕ್ತಮ್, ತಥಾ ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ಸರ್ವತಶ್ಶ್ರುತಿಮತ್ಸರ್ವತಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಾರ್ಯಕೃತ್, ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷು: ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣ: (ಶ್ವೇ.೩.೧೯) ಇತಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಾಣಿಪಾದಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವತ: ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಕಾರ್ಯಕೃತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವತ: ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಕಾರ್ಯಕೃತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮೇವ । ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ (ಮು.೩.೧.೩) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾ: (ಭ.ಗೀ.೧೪.೨) ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ – ಲೋಕೇ ಯದ್ವಸ್ತುಜಾತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ, ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪಂ ದೇಶಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತತಯಾ ಸರ್ವಗತಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೩ ।।

ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಮ್  ।

ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃಚ್ಚೈವ ನಿರ್ಗುಣಂ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ    ।। ೧೪ ।।

ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಗುಣೈರಾಭಾಸೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಾಭಾಸಮ್ । ಇನ್ದ್ರಿಯಗುಣಾ ಇನ್ದ್ರಿಯವೃತ್ತಯ: । ಇನ್ದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಭಿರಪಿ ವಿಷಯಾನ್ ಜ್ಞತುಂ ಸಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಸ್ವಭಾವತಸ್ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಂ ವಿನೈವೇನ್ದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಭಿ: ಸ್ವತ ಏವ ಸರ್ವಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಅಸಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವತೋ ದೇವಾದಿದೇಹಸಙ್ಗರಹಿತಮ್, ಸರ್ವಭೃಚ್ಚೈವ ದೇವಾದಿಸರ್ವದೇಹಭರಣಸಮರ್ಥಂ ಚ ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ (ಛಾ.೭.೨೬.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ: । ನಿರ್ಗುಣಂ ತಥಾ ಸ್ವಭಾವತ: ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣರಹಿತಮ್ । ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಭೋಗಸಮರ್ಥಂ ಚ ।। ೧೪ ।।

ಬಹಿರನ್ತಶ್ಚ ಭೂತಾನಾಮಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ  ।

ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದವಿಜ್ಞೇಯಂ ದೂರಸ್ಥಂ ಚಾನ್ತಿಕೇ ಚ ತತ್   ।। ೧೫ ।।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಶರೀರೋ ಬಹಿರ್ವರ್ತತೇ ತೇಷಾಮನ್ತಶ್ಚ ವರ್ತತೇ, ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣ: ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ (ಛಾ.೮.೧೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ವಚ್ಛನ್ದವೃತ್ತಿಷು । ಅಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ  ಸ್ವಭಾವತೋಽಚರಮ್ ಚರಂ ಚ ದೇಹಿತ್ವೇ । ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದವಿಜ್ಞೇಯಮೇವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾಂ ತದತ್ಮತತ್ತ್ವಮಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ವರ್ತಮಾನಮಪ್ಯತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ದೇಹಾತ್ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಿಭಿರವಿಜ್ಞೇಯಮ್, ದೂರಸ್ಥಂ ಚಾನ್ತಿಕೇ ಚ ತದಮಾನಿತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಗುಣರಹಿತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಗುಣಾಣಾಂ ಪುಂಸಾಂ ಸ್ವದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನಮಪ್ಯತಿದೂರಸ್ಥಮ್, ತಥಾ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಗುಣೋಪೇತಾನಾಂ ತದೇವಾನ್ತಿಕೇ ವರ್ತತೇ ।।೧೫।।

ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಭೂತೇಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್  ।

ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ    ।। ೧೬ ।।

ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಭೂತೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮವಸ್ತು ವೇದಿತೃತ್ವೈಕಾಕಾರತಯಾ ಅವಿಭಕ್ತಮ್ । ಅವಿದುಷಾಂ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ‘ಅಯಂ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ:‘ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್ । ದೇವೋಽಹಮ್, ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ದೇಹಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಅನುಸನ್ಧೀಯಮಾನಮಪಿ ವೇದಿತೃತ್ವೇನ ದೇಹಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಆದಾವುಕ್ತಮೇವ, ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ (?) ಇತಿ, ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೈಶ್ಚ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಜ ಭೂತಭರ್ತೃ ಚೇತಿ। ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇಹರೂಪೇಣ ಸಂಹತಾನಾಂ ಯದ್ಭರ್ತೃ, ತದ್ಭರ್ತವ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನ್ತರಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಅರ್ಥಾನ್ತರಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ತಥಾ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು ಅನ್ನಾದೀನಾಂ ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು, ಗ್ರಸ್ಯಮಾನೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಗ್ರಸಿತೃತ್ವೇನಾರ್ಥಾನ್ತ್ರಭೂತಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ ಪ್ರಭವಹೇತುಶ್ಚ, ಗ್ರಸ್ತಾನಾಮನ್ನಾದೀನಾಮಾಕಾರಾನ್ತರೇಣ ಪರಿಣತಾನಾಂ ಪ್ರಭಹೇತು:, ತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನ್ತರಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: ಮೃತಶರೀರೇ ಗ್ರಸನಪ್ರಭವಾದೀನಾಮದರ್ಶನಾನ್ನ ಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಗ್ರಸನಪ್ರಭವಭರಣಹೇತುರಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।।೧೬।।

ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಮಸ: ಪರಮುಚ್ಯತೇ  ।

ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಮ್  ।। ೧೭ ।।

ಜ್ಯೋತಿಶಾಂ ದೀಪಾದಿತ್ಯಮಣಿಪ್ರಭೃತೀನಾಮಪಿ ತದೇವ ಜ್ಯೋತಿ: ಪ್ರಕಾಶಕಮ್, ದೀಪಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಭಾರೂಪಮ್। ಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ । ದೀಪಾದಯಸ್ತು ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷ-ವಿರೋಧಿಸಂತಮಸನಿರಸನಮಾತ್ರಂ ಕುರ್ವತೇ । ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್ । ತಮಸ: ಪರಮುಚ್ಯತೇ । ತಮಶ್ಶಬ್ದ: ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಪ್ರಕೃತಿವಚನ: । ಪ್ರಕೃತೇ: ಪರಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮಮಾನಿತ್ವಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನೈರುಕ್ತೈ: ಪ್ರಾಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾದೇ: ಹೃದಿ ವಿಶೇಷಣಾವಸ್ಥಿತಮ್  ಸನ್ನಿಹಿತಮ್ ।। ೧೭।।

ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸಮಾಸತ:  ।

ಮದ್ಭಕ್ತ ಏತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ ಮದ್ಭಾವಾಯೋಪಪದ್ಯತೇ    ।। ೧೮ ।।

ಏವಂ ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಙ್ಕಾರ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾಧೃತಿರ್ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಕ್ಷೇತ್ರತತ್ತ್ವಂ ಸಮಾಸೇನೋಕ್ತಮ್ । ಅಮಾನಿತ್ವಮ್ (೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಚಿನ್ತನಮ್  ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್। ಅನಾದಿ ಮತ್ಪರಮ್ (೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಮ್ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣೋಕ್ತಮ್। ಮದ್ಭಕ್ತ: ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ, ಕ್ಷೇತ್ರಾದ್ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯ, ಮದ್ಭಾವಾಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಮಮ ಯೋ ಭಾವ: ಸ್ವಭಾವ:, ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್  ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:।।೧೮।।

ಅಥಾತ್ಯನ್ತವಿವಿಕ್ತಸ್ವಭಾವಯೋ: ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮನೋ: ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋರ್ದ್ವಯೋ: ಕಾರ್ಯಭೇದ: ಸಂಸರ್ಗಹೇತುಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ –

ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ  ।

ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್  ।। ೧೯ ।।

ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷೌ ಉಭೌ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟೌ ಅನಾದೀ ಇತಿ ವಿದ್ಧಿ ಬನ್ಧಹೇತುಭೂತಾನ್ ವಿಕಾರಾನಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾದೀನ್, ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಕಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಭೂತಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ವಿದ್ಧಿ । ಪುರುಷೇಣ ಸಂಸೃಷ್ಟೇಯಮನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಾಕಾರಪರಿಣಾತಾ ಪ್ರಕೃತಿ: ಸ್ವವಿಕಾರೈರಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾದಿಭಿ: ಪುರುಷಸ್ಯ ಬನ್ಧುಹೇತುರ್ಭವತಿ ಸೈವಾಮಾನಿತ್ವಾದಿಭಿ: ಸ್ವವಿಕಾರೈ: ಪುರುಷಸ್ಯಾಪವರ್ಗಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೯ ।।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತು: ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ  ।

ಪುರುಷ: ಸುಖದು:ಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ      ।। ೨೦ ।।

ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಮ್ ಕಾರಣಾನಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾತ್ಮಕಾನಿ ಸಮನಸ್ಕಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ । ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವೇ ಪುರುಷಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ಹೇತು: ಪುರುಷಾಧಿಷ್ಠಿತಕ್ಷೇತ್ರಾಕಾರಪರಿಣತಪ್ರಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯಾ: ಭೋಗಸಾಧನಭೂತಾ: ಕ್ರಿಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಪುರುಷಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮೇವ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ, ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಕಮುಕ್ತಮ್ ಶರೀರಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಯತ್ನಹೇತುತ್ವಮೇವ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟ: ಪುರುಷ: ಸುಖದು:ಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತು:, ಸುಖದು:ಖಾನುಭವಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥ:।।೨೦।। ಏವಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಯೋ: ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋ: ಕಾರ್ಯಭೇದ ಉಕ್ತ: ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ಸ್ವಾನುಭವೈಕಸುಖಸ್ಯಾಪಿ ವೈಷಯಿಕ-ಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗಹೇತುಮಾಹ –

ಪುರುಷ: ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥೋ ಹಿ ಭುಙ್ಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಗುಣಾನ್  ।

ಗುಣಶಬ್ದ: ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷ್ವೌಪಚಾರಿಕ: । ಸ್ವತಸ್ಸ್ವಾನುಭವೈಕಸುಖ: ಪುರುಷ: ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥ: ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟ:, ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಗುಣಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗೋಪಾಧಿಕಾನ್ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಕಾರ್ಯಭೂತಾನ್ ಸುಖದು:ಖಾದೀನ್, ಭುಙ್ಕ್ತೇ ಅನುಭವತಿ। ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗಹೇತುಮಾಹ –

ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಙ್ಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು    ।। ೨೧ ।।

ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮರೂಪದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಯೋನಿವಿಶೇಷೇಷು ಸ್ಥಿತೋಽಯಂ ಪುರುಷಸ್ತತ್ತದ್ಯೋನಿಪ್ರಯುಕ್ತ-ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಮಯೇಷು ಸುಖದು:ಖಾದಿಷು ಸಕ್ತ: ತತ್ಸಾಧನಭೂತೇಷು ಪುಣ್ಯಪಾಪಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತತೇ ತತಸ್ತತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲಾನುಭವಾಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಷು ಸಾಧ್ವಸಾಧುಷು ಯೋನಿಷು ಜಾಯತೇ ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮಾರಭತೇ ತತೋ ಜಾಯತೇ ಯಾವದಮಾನಿತ್ವಾದಿಕಾನಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಭೂತಾನ್ ಗುಣಾನ್ ಸೇವತೇ, ತಾವದೇವ ಸಂಸರತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಙ್ಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ಇತಿ ।।೨೧ ।।

ಉಪದ್ರಷ್ಟಾನುಮನ್ತಾ ಚ ಭರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಮಹೇಶ್ವರ:  ।

ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತೋ ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷ: ಪರ:  ।। ೨೨ ।।

ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಿತೋಽಯಂ ಪುರುಷೋ ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಗುಣಸಙ್ಕಲ್ಪಾದಿರೂಪೇಣ ದೇಹಸ್ಯೋಪದ್ರಷ್ಟಾ ಅನುಮನ್ತಾ ಚ ಭವತಿ । ತಥಾ ದೇಹಸ್ಯ ಭರ್ತಾ ಚ ಭವತಿ ತಥಾ ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಿತಸುಖದು:ಖಯೋರ್ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಭವತಿ । ಏವಂ ದೇಹನಿಯಮನೇನ, ದೇಹಭರಣೇನ, ದೇಹಶೇಷಿತ್ವೇನ ಚ ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಪ್ರತಿ ಮಹೇಶ್ವರೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಶರೀರಂ ಯದವಾಪ್ನೋತಿ ಯಚ್ಚಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮತೀಶ್ವರ: । ಗೃಹೀತ್ವೈತಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗನ್ಧಾನಿವಾಶಯಾತ್।। (೧೫.೮) ಇತಿ। ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಪ್ರತಿ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತ: । ದೇಹೇ ಮನಸಿ ಚ ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಽನನ್ತರಮೇವ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಧ್ಯಾನೇನಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಕೇಚಿದಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ಇತಿ ಅಪಿಶಬ್ದಾನ್ಮಹೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಪ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಪುರುಷ: ಪರ: ಅನಾದಿ ಮತ್ಪರಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರಯಂ ಪುರುಷೋಽನಾದಿಪ್ರಕೃತಿಸಂಬನ್ಧಕೃತಗುಣಸಙ್ಗಾದೇತದ್ದೇಹಮಾತ್ರ-ಮಹೇಶ್ವರೋ ದೇಹಮಾತ್ರಪರಮಾತ್ಮಾ ಚ ಭವತಿ ।। ೨೨ ।।

ಯ ಏನಂ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಗುಣೈಸ್ಸಹ  ।

ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ    ।। ೨೩ ।।

ಏನಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಪುರುಷಮ್, ಉಕ್ತಸ್ವಭಾವಾಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ವಭಾವಯುಕ್ತೈ: ಸತ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಗುಣೈ: ಸಹ, ಯೋ ವೇತ್ತಿ ಯಥಾವದ್ವಿವೇಕೇನ ಜಾನಾತಿ, ಸ ಸರ್ವಥಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿದೇಹೇಷ್ವತಿಮಾತ್ರಕ್ಲಿಷ್ಟಪ್ರಕಾರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ, ನ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ ನ ಭೂಯ: ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಂಸರ್ಗಮರ್ಹಾತಿ, ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ತದ್ದೇಹಾವಸಾನಸಮಯೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೨೩।।

ಧ್ಯಾನೇನಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಕೇಚಿದಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ  ।

ಅನ್ಯೇ ಸಾಙ್ಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಚಾಪರೇ    ।। ೨೪ ।।

ಕೇಚಿನ್ನಿಷ್ಪನ್ನಯೋಗಾ: ಆತ್ಮನಿ ಶರೀರೇಽವಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾನೇನ ಯೋಗೇನ ಪಶ್ಯನ್ತಿ । ಅನ್ಯೇ ಚ ಅನಿಷ್ಪನ್ನಯೋಗಾ:, ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಯೋಗಯೋಗ್ಯಂ ಮನ: ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ । ಅಪರೇ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾನಧಿಕಾರಿಣ:, ತದಧಿಕಾರಿಣಶ್ಚ ಸುಕರೋಪಾಯಸಕ್ತಾ:, ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಾಶ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗೇನಾನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನೇನ ಮನಸೋ ಯೋಗಯೋಗ್ಯತಾಮಾಪಾದ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ।। ೨೪ ।।

ಅನ್ಯೇ ತ್ವೇವಮಜಾನನ್ತ: ಶ್ರುತ್ವಾನ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಉಪಾಸತೇ  ।

ತೇಽಪಿ ಚಾತಿತರನ್ತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾ:    ।। ೨೫ ।।

ಅನ್ಯೇ ತು ಕರ್ಮಯೋಗಾದಿಷು ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನೇಷ್ವನಧಿಕೃತಾ: ಅನ್ಯೇಭ್ಯ: ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯ: ಶ್ರುತ್ವಾ ಕರ್ಮಯೋಗಾದಿಭಿರಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸತೇ ತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಮೃತ್ಯುಮತಿತರನ್ತಿ । ಯೇ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾ: ಶ್ರವಣಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾ:, ಏತೇ ಚ ಶ್ರವಣನಿಷ್ಠಾ: ಪೂತಪಾಪಾ: ಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ಮಯೋಗಾದಿಕಮಾರಭ್ಯಾತಿತರನ್ತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಮ್ । ಅಪಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ ।। ೨೫ ।। ಅಥ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಂ ವಕ್ತುಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಙ್ಗಮಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಚಿದಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಜಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯಾವತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಜಙ್ಗಮಮ್  ।

ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಭರತರ್ಷಭ         ।। ೨೬ ।।

ಯಾವತ್ಸ್ಥಾವರಜಙ್ಗಮಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಂ ಜಾಯತೇ, ತಾವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರಿತರೇತರಸಂಯೋಗಾದೇವ ಜಾಯತೇ ಸಂಯುಕ್ತಮೇವ ಜಾಯತೇ, ನ ತ್ವಿತರೇತರವಿಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೬ ।।

ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್  ।

ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯನ್ತಂ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ  ।। ೨೭ ।।

ಏವಮಿತರೇತರಯುಕ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ದೇವಾದಿವಿಷಮಾಕಾರಾದ್ವಿಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ತತ್ತದ್ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಪ್ರತಿ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಸಮಾನಾಕಾರಂ ತೇಷು ದೇಹಾದಿಷು ವಿನಶ್ಯತ್ಸು ವಿನಾಶಾನರ್ಹಾಸ್ವಭಾವೇನಾವಿನಶ್ಯನ್ತಂ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ಸ  ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥಾವದವಸ್ಥಿತಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಯಸ್ತು ದೇವಾದಿವಿಷಮಾಕಾರೇಣಾತ್ಮಾನಮಪಿ ವಿಷಮಾಕಾರಂ ಜನ್ಮವಿನಾಶಾದಿಯುಕ್ತಂ ಚ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ನಿತ್ಯಮೇವ ಸಂಸರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೨೭ ।।

ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮವಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಮ್  ।

ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್  ।। ೨೮ ।।

ಸರ್ವತ್ರ ದೇವಾದಿಶರೀರೇಷು ತತ್ತಚ್ಛೇಷಿತ್ವೇನಾಧಾರತಯಾ ವಿಯನ್ತೃತಯಾ ಚ ಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇವಾದಿವಿಷಮಾಕಾರವಿಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮಂ ಪಶ್ಯನಾತ್ಮನಾ ಮನಸಾ, ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ಹಿನಸ್ತಿ ರಕ್ಷತಿ, ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಚಯತಿ । ತತ: ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾತೃತಯಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಾನಾಕಾರದರ್ಶನಾತ್ಪರಾಂ ಗತಿಂ ಯಾತಿ; ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಗತಿ:; ಪರಂ ಗನ್ತವ್ಯಂ ಯಥಾವದವಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಯುಕ್ತತಯಾ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಷಮಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ  ಭವಜಲಧಿಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪತಿ ।। ೨೮ ।।

ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಸರ್ವಶ:  ।

ಯ: ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾತ್ಮಾನಮಕರ್ತಾರಂ ಸ ಪಶ್ಯತಿ    ।। ೨೯ ।।

ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತು: ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ (೨೦) ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನೀತಿ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಮಕರ್ತಾರಂ ಚ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಯೋಗಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಜ್ಜನ್ಯಸುಖದು:ಖಾನುಭವಶ್ಚ ಕರ್ಮರೂಪಾಜ್ಞಾನಕೃತಾನೀತಿ ಚ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥಾವದವಸ್ಥಿತಂ ಪಶ್ಯತಿ ।।೨೯।।

ಯದಾ ಭೂತಪೃಥಗ್ಭಾವಮೇಕಸ್ಥಮನುಪಶ್ಯತಿ  ।

ತತ ಏವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ    ।। ೩೦ ।।

ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷತತ್ತ್ವದ್ವಯಾತ್ಮಕೇಷು ದೇವಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸತ್ಸು ತೇಷಾಂ ದೇವತ್ವಮನುಷ್ಯತ್ವಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಿ-ಪೃಥಗ್ಭಾವಮೇಕಸ್ಥಂ ಏಕತತ್ತ್ವಸ್ಥಮ್  ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ, ನಾತ್ಮಸ್ಥಮ್, ತತ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿತ ಏವೋತ್ತರೋತ್ತರಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿ-ಭೇದವಿಸ್ತಾರಂ ಚ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ, ತದೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪದ್ಯತೇ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ:।।೩೦।।

ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಯಮವ್ಯಯ:  ।

ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌನ್ತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।। ೩೧ ।।

ಅಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ದೇಹಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ  ಸ್ವಸ್ವಭಾವೇನ ನಿರೂಪಿತ:, ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಅನಾದಿತ್ವಾದನಾರಭ್ಯತ್ವಾದವ್ಯಯ: ವ್ಯಯರಹಿತ:, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣರಹಿತತ್ವಾನ್ನ ಕರೋತಿ, ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ದೇಹಸ್ವಭಾವೈರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।। ೩೧ ।।

ಯದ್ಯಪಿ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನ್ನ ಕರೋತಿ, ನಿತ್ಯಸಂಯುಕ್ತೋ ದೇಹಸ್ವಭಾವೈ: ಕಥಂ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ

ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಂ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ  ।

ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತೋ ದೇಹೇ ತಥಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ     ।। ೩೨ ।।

ಯಥಾ ಆಕಾಶಂ ಸರ್ವಗತಮಪಿ ಸರ್ವೈರ್ವಸ್ತುಭಿಸ್ಸಂಯುಕ್ತಮಪಿ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ಸರ್ವವಸ್ತುಸ್ವಭಾವೈರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾ ಅತಿಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದೌ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ತತ್ತದ್ದೇಹಸ್ವಭಾವೈರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।।೩೨।।

ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯತ್ಯೇಕ: ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಲೋಕಮಿಮಂ ರವಿ:  ।

ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ    ।। ೩೩ ।।

ಯಥೈಕ ಆದಿತ್ಯ: ಸ್ವಯಾ ಪ್ರಭಯಾ ಕೃತ್ಸ್ನಮಿಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ, ತಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರಮಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರೀ, ಮಮೇದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮೀದೃಶಮ್ ಇತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಬಹಿರನ್ತಶ್ಚಾಪಾದತಲಮಸ್ತಕಂ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ । ಅತ: ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಕಾದಿತ್ಯವದ್ವೇದಿತೃತ್ವೇನ ವೇದ್ಯಭೂತಾದಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಾದತ್ಯನ್ತವಿಲಕ್ಷಣೋಽಯಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೩ ।।

ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರೇವಮನ್ತರಂ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ  ।

ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯೇ ವಿದುರ್ಯಾನ್ತಿ ತೇ ಪರಮ್    ।। ೩೪ ।।

ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಭಾಗಯೋಗೋ ನಾಮ ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೧೩।।

ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರನ್ತರಂ ವಿಶೇಷಂ ವಿವೇಕವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಖ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಯೇ ವಿದು:, ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ, ತೇ ಪರಂ ಯಾನ್ತಿ ನಿರ್ಮುಕ್ತಬನ್ಧಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ತಿ । ಮೋಕ್ಷ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಮೋಕ್ಷ:, ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಕಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥ:। ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ವಿವೇಕವಿಷಯೇಣೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ತಯೋರ್ವಿವೇಕಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಭೂತಾಕಾರಪರಿಣತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಮಮಾನಿತ್ವಾದಿಕಂ ಚಾಗಮ್ಯ ಯ ಆಚರನ್ತಿ, ತೇ ನಿರ್ಮುಕ್ತಬನ್ಧಾ: ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮನವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೩೪।।

।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೧೩।।