శ్రీమద్వాల్మీకీయరామాయణమ్ అయోధ్యాకాణ్డే
ఏకవింశ: సర్గ:
రామవివాసనశ్రవణదుఃఖితాం కౌసల్యామాశ్వాసయఁల్లక్ష్మణో రామవనగమనం స్వస్యానభిమతమిత్యుక్త్వా దశరథం విగర్హ్య స్వస్యాపి రామానుగమనం నిశ్చికాయ । కైకేయీవచసోsధర్మ్యత్వేన వనగమనం నిషేధన్తీం కౌసల్యాం రామః పితృవచస్త్వాత్తస్య ధర్మ్యత్వం నిశ్చిత్య స్వగమనమనుమన్తుం ప్రస్థానమఙ్గలాని చ విధాతుం కౌసల్యాం ప్రార్థయత ।
తథా తు విలపన్తీం తాం కౌసల్యాం రామమాతరమ్ ।
ఉవాచ లక్ష్మణో దీనస్తత్కాలసదృశం వచః ౥ 2.21.1 ౥
ఏవముపక్రాన్తస్య పితృవచనపరిపాలనస్య స్థైర్యమస్మిన్సర్గే ప్రతిపాద్యతే–తథేతి । తత్కాలసదృశం కౌసల్యాదుఃఖకాలోచితమ్ ఏతేన వక్ష్యమాణలక్ష్మణవచనం కేవలం కౌసల్యాశోకశాన్త్యర్థం న తు సహృదయమితి గమ్యతే ౥1౥
న రోచతే మమాప్యేతదార్యే యద్రాఘవో వనమ్ ।
త్యక్త్వా రాజ్యశ్రియం గచ్ఛేత్స్త్రియా వాక్యవశంగతః ౥ 2.21.2 ౥
న రోచత ఇతి । మమాపి మహ్యమపి స్త్రియాః కైకేయ్యాః ౥2౥
విపరీతశ్చ వృద్ధశ్చ విషయైశ్చ ప్రధర్షితః ।
నృపః కిమివ న బ్రూయాచ్చోద్యమానః సమన్మథః ౥ 2.21.3 ౥
నను నాహం కైకేయీవచనాద్గచ్ఛామి కిన్తు రాజవచనాదిత్యాశఙ్క్యాహ–విపరీత ఇతి । విపరీతః విపరీతవయోధర్మా తత్ర హేతుః వృద్ధత్వం విషయప్రధర్షితత్వం చ విషయాః శబ్దాదయః । నను పరిశుద్ధం ప్రతి శబ్దాదివిషయాః కిం కుర్యురిత్యత్రాహ–సమన్మథ ఇతి చోద్యమానః కైకేయ్యేతి శేషః । ఇవ శబ్దో వాక్యాలఙ్కారే ౥3౥
నాస్యాపరాధం పశ్యామి నాపి దోషం తథావిధమ్ ।
యేన నిర్వాస్యతే రాష్ట్రాద్వనవాసాయ రాఘవః ౥ 2.21.4 ౥
నను రామదోషాదేవాస్తు వివాసనం తత్రాహ–నాస్యేతి । అపరాధం రాజద్రోహం దోషం మహాపాతకాదికం తథావిధం నిర్వాసనయోగ్యమ్ ౥4౥
న తం పశ్యామ్యహం లోకే పరోక్షమపి యో నర: ।
స్వమిత్రోపి నిరస్తోపి యో ऽస్య దోషముదాహరేత్ ।। 2.21.5 ।।
దోషాభావే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య న తావచ్ఛబ్ద ఇత్యాహ–నేతి । స్వమిత్రోపి సుతరాం శత్రురపి । నిరస్తోపి కేనచిదపరాధేన తిరస్కృతోపి । నర: అసురశ్చేద్వదేత్ పరోక్షమపి ప్రత్యక్షే కా కథేతి భావ: । దోషం యం కఞ్చిదపి ఉదాహరేత్ వదేత్ । తం లోకే కుత్రాపి న పశ్యామి ।। 2.21.5 ।।
దేవకల్పమృజుం దాన్తం రిపూణామపి వత్సలమ్ ।
అవేక్షమాణ: కో ధర్మం త్యజేత్ పుత్రమకారణాత్ ।। 2.21.6 ।।
నాప్యనుమానం ప్రత్యక్షం చేత్యాహ–దేవకల్పమితి । దేవకల్పమ్ “ఈషదసమాప్తౌ–” ఇత్యాదినా కల్పప్ప్రత్యయ: । దేవసమానం నిత్యశుద్ధమితి యావత్ । ఋజుం కరణత్రయార్జవయుక్తమ్ ప్రజాచ్ఛన్దానువర్త్తినం వా । దాన్తం దమితమ్, గురుభి: శిక్షితమిత్యర్థ: । నిగృహీతేన్ద్రియం వా । రిపూణాం కైకేయ్యాదీనామపి వత్సలమ్ । ధర్మం ధర్మస్వరూపమ్ । పుత్రం కారణే సత్యపి త్యాగానర్హసమ్బన్ధమ్ । అవేక్షమాణ: పశ్యన్ । యద్వా ధర్మమవక్షమాణ: ధార్మిక: అకారణాత్ దోషం వినాపి త్యజేత్ ।। 2.21.6 ।।
తదిదం వచనం రాజ్ఞ: పునర్బాల్యముపేయుష: ।
పుత్ర: కో హృదయే కుర్యాద్రాజవృత్తమనుస్మరన్ ।। 2.21.7 ।।
తదితి । బాల్యం బాలభావమ్, కామపారవశ్యమిత్యర్థ: । రాజవృత్తం రాజనీతిమ్ ।। 2.21.7 ।।
యావదేవ న జానాతి కశ్చిదర్థమిమం నర: ।
తావదేవ మయా సార్ద్ధమాత్మస్థం కురు శాసనమ్ ।। 2.21.8 ।।
యావదితి । శాస్యత ఇతి శాసనం రాజ్యమ్ । ఆత్మస్థం కురు స్వాధీనం కుర్విత్యర్థ: ।। 2.21.8 ।।
మయా పార్శ్వే సధనుషా తవ గుప్తస్య రాఘవ ।
క: సమర్థో ऽధికం కర్తుం కృతాన్తస్యేవ తిష్ఠత: ।। 2.21.9 ।।
మయేతి । తవాధికం కర్త్తుం తవ పౌరుషాదధికం పౌరుషం కర్త్తుమిత్యర్థ: ।। 2.21.9 ।।
నిర్మనుష్యామిమాం సర్వామయోధ్యాం మనుజర్షభ ।
కరిష్యామి శరైస్తీక్ష్ణైర్యది స్థాస్యతి విప్రియే ।। 2.21.10 ।।
నిర్మనుష్యామితి । విప్రియే ప్రాతికూల్యే ।। 2.21.10 ।।
భరతస్యాథ పక్ష్యో వా యో వా ऽస్య హితమిచ్ఛతి ।
సర్వానేతాన్ వధిష్యామి మృదుర్హి పరిభూయతే ।। 2.21.11 ।।
భరతస్యేతి । పక్ష్య: సహాయభూతో వర్గ: ।। 2.21.11 ।।
ప్రోత్సాహితో ऽయం కైకేయ్యా స దుష్టో యది న: పితా ।
అమిత్రభూతో నిస్సఙ్గం వధ్యతాం బధ్యతామపి ।। 2.21.12 ।।
ప్రోత్సాహిత ఇతి । అమిత్రభూతో యది శత్రుపక్షసహాయభూతశ్చేదిత్యర్థ: ।। 2.21.12 ।।
గురోరప్యవలిప్తస్య కార్యాకార్యమజానత: ।
ఉత్పథం ప్రతిపన్నస్య కార్యం భవతి శాసనమ్ ।। 2.21.13 ।।
స్వోక్తార్థే ధర్మశాస్త్రం ప్రమాణయతి–గురోరితి । అవలిప్తస్య గర్వితస్య । ఉత్పథమ్ అమర్యాదామ్ ।। 2.21.13 ।।
బలమేష కిమాశ్రిత్య హేతుం వా పురుషర్షభ ।
దాతుమిచ్ఛతి కైకేయ్యై రాజ్యం స్థితమిదం తవ ।। 2.21.14 ।।
త్వయా చైవ మయా చైవ కృత్వా వైరమనుత్తమమ్ ।
కాస్య శక్తి: శ్రియం దాతుం భరతాయారిశాసన ।। 2.21.15 ।।
బలమితి । బలం రాజత్వప్రయుక్తబలమ్ । హేతుం వరదానరూపహేతుం వా ।। 2.21.1415 ।।
అనురక్తో ऽస్మి భావేన భ్రాతరం దేవి తత్త్వత: ।
సత్యేన ధనుషా చైవ దత్తేనేష్టేన తే శపే ।। 2.21.16 ।।
దీప్తమగ్నిమరణ్యం వా యది రామ: ప్రవేక్ష్యతి ।
ప్రవిష్టం తత్ర మాం దేవి త్వం పూర్వమవధారయ ।। 2.21.17 ।।
హరామి వీర్యాద్దు:ఖం తే తమ: సూర్య ఇవోదిత: ।
దేవీ పశ్యతు మే వీర్యం రాఘవశ్చైవ పశ్యతు ।। 2.21.18 ।।
[హనష్యే పితరం వృద్ధం కైకేయ్యాసక్తమానసమ్ ।
కృపణం చ స్థితం బాల్యే వృద్ధభావేన గర్హితమ్ ।। ।।]
ఏతత్తు వచనం శ్రుత్వా లక్ష్మణస్య మహాత్మన: ।
ఉవాచ రామం కౌసల్యా రుదన్తీ శోకలాలసా ।। 2.21.19 ।।
అనురక్త ఇతి । దత్తేన దానేన । ఇష్టేన దేవార్చనాదినా ।। 2.21.1619 ।।
భ్రాతుస్తే వదత: పుత్ర లక్ష్మణస్య శ్రుతం త్వయా ।
యదత్రానన్తరం కార్యం కురుష్వ యది రోచతే ।। 2.21.20 ।।
భ్రాతురితి । శ్రుతమ్ వాక్యజాతమితి శేష: । పరమధార్మికరామమాతృత్వాచ్చాపలం విహాయ యది రోచతే ఇత్యుక్తవతీ ।। 2.21.20 ।।
న చాధర్మ్యం వచ: శ్రుత్వా సపత్న్యా మమ భాషితమ్ ।
విహాయ శోకసన్తప్తాం గన్తుమర్హసి మామిత: ।। 2.21.21 ।।
పితృవచనపరిపాలకస్య రామస్య లక్ష్మణవచనమసహ్యమితి జ్ఞాత్వాహ–న చేత్యాదినా ।। 2.21.21 ।।
ధర్మజ్ఞ యది ధర్మిష్ఠో ధర్మం చరితుమిచ్ఛసి ।
శుశ్రూష మామిహస్థస్త్వం చర ధర్మమనుత్తమమ్ ।। 2.21.22 ।।
ధర్మజ్ఞేతి । “ఏభ్యో మాతాగరీయసీ” ఇతివచనం హృది నిధాయాహ–శుశ్రూష మామితి ।। 2.21.22 ।।
శుశ్రూషుర్జననీం పుత్ర: స్వగృహే నియతో వసన్ ।
పరేణ తపసాయుక్త: కాశ్యపస్త్రిదివం గత: ।। 2.21.23 ।।
శుశ్రూషురితి । కశ్యపపుత్రేష్వేక: స్వగృహే మాతృశుశ్రూషారూపమహాతపసా త్రిదివం ప్రాప్తవానితి గమ్యతే ।। 2.21.23 ।।
యథైవ రాజా పూజ్యస్తే గౌరవేణ తథా హ్యహమ్ ।
త్వాం నాహమనుజానామి న గన్తవ్యమితో వనమ్ ।। 2.21.24 ।।
త్వద్వియోగాన్న మే కార్యం జీవితేన సుఖేన వా ।
త్వయా సహ మమశ్రేయస్తృణానామపి భక్షణమ్ ।। 2.21.25 ।।
యథేతి । నానుజానామి అనుజ్ఞాం న కరోమి ।। 2.21.2425 ।।
యది త్వం యాస్యసి వనం త్యక్త్వా మాం శోకలాలసామ్ ।
అహం ప్రాయమిహాసిష్యే న హి శక్ష్యామి జీవితుమ్ ।। 2.21.26 ।।
యదీతి । ప్రాయం ప్రాపయోపవేశనమ్, అనశనదీక్షామితి యావత్ ।। 2.21.26 ।।
తతస్త్వం ప్రాప్స్యసే పుత్ర నిరయం లోకవిశ్రుతమ్ ।
బ్రహ్మహత్యామివాధర్మాత్ సముద్ర: సరితాం పతి: ।। 2.21.27 ।।
విలపన్తీం తదా దీనాం కౌసల్యాం జననీం తత: ।
ఉవాచ రామో ధర్మాత్మా వచనం ధర్మసంహితమ్ ।। 2.21.28 ।।
తత ఇతి । నిరయశబ్దేన దు:ఖం లక్ష్యతే । అధర్మాత్ పిప్పలాదవిషయే కృతాదపకారాత్ । బ్రహ్మహత్యామివ బ్రాహ్మణనిమిత్తకా హింసా బ్రహ్మహత్యేతి వ్యుత్పత్త్యా పిప్పలాదోత్పాదితకృత్యయా సముద్రస్య ప్రాప్తం దు:ఖం బ్రహ్మహత్యేత్యుచ్యతే । పిప్పలాదేన కృత్యోత్పాదనం చ “పిప్పలాదసముత్పన్నే కృత్యే లోకభయంకరి । పాషాణం తే మయా దత్తమాహారార్థం ప్రకల్పితమ్ ।।” ఇతి ప్రసిద్ధమ్। సాక్షాత్సముద్రకర్తృకబ్రహ్మహత్యాయా అశ్రవణాదేవం వ్యాఖ్యాతమ్। యద్వా శుశ్రూషురిత్యత్ర కాశ్యప: పూర్వజన్మని మాతృశుశ్రూషాం కృత్వా తత్ఫలత్వేన దివం గత్వా ప్రజాపతిత్వం చ గతవానితి పురాణకథా। ఉత్తరత్ర సముద్ర: కిల మాతృదు:ఖజననరూపాధర్మాద్బ్రహ్మహత్యాం బ్రహ్మహత్యాప్రాప్యనరకవిశేషాన్ ప్రాప్తవానితి పౌరాణికీ కథా ।। 2.21.2728 ।।
నాస్తి శక్తి: పితుర్వాక్యం సమతిక్రమితుం మమ ।
ప్రసాదయే త్వాం శిరసా గన్తుమిచ్ఛామ్యహం వనమ్ ।। 2.21.29 ।।
నాస్తీతి । శక్తి: ఉత్సాహ: । పితృవచనస్య త్వద్వచనాపేక్షయా ప్రాథమికత్వాదితి భావ: ।। 2.21.29 ।।
ఋషిణా చ పితుర్వాక్యం కుర్వతా వ్రతచారిణా ।
గౌర్హతా జానతా ధర్మం కణ్డునాపి విపశ్చితా ।। 2.21.30 ।।
అస్మాకం చ కులే పూర్వం సగరస్యాజ్ఞయా పితు: ।
ఖనద్భి: సాగరైర్భూమిమవాప్త: సుమహాన్ వధ: ।। 2.21.31 ।।
జామదగ్న్యేన రామేణ రేణుకా జననీ స్వయమ్ ।
కృత్తా పరశునా ऽరణ్యే పితుర్వచనకారిణా ।। 2.21.32 ।।
మద్విపత్తికరం కథం కరిష్యసీత్యత్రాహ–ఋషిణేత్యాదినా ।। 2.21.3032 ।।
ఏతైరన్యైశ్చ బహుభిర్దేవి దేవసమై: కృతమ్ ।
పితుర్వచనమక్లీబం కరిష్యామి పితుర్హితమ్ ।। 2.21.33 ।।
న ఖల్వేతన్మయైకేన క్రియతే పితృశాసనమ్ ।
ఏతైరపి కృతం దేవి యే మయా తవ కీర్త్తితా: ।। 2.21.34 ।।
ఏతైరితి । అక్లీబమ్ అకాతరమ్, అక్లిష్టమితి యావత్ ।। 2.21.34 ।।
నాహం ధర్మమపూర్వం తే ప్రతికూలం ప్రవర్త్తయే ।
పూర్వైరయమభిప్రేతో గతో మార్గో ऽనుగమ్యతే ।। 2.21.35 ।।
నేతి । అపూర్వమ్ అభినవమ్ । అభిప్రేత: అఙ్గీకృతమిత్యర్థ: । సర్వసమ్మత ఇతివార్థ: । తేన
చన్ద్రకృతతారాగమనాదివ్యావృత్తి: । నను “దృష్టోధర్మవ్యతిక్రమ: సాహసం చ పూర్వేషామ్” ఇతి మాతృవధాదికం సాహసత్వేన నిన్దితమితి చేన్న సాహసస్య పితృనియుక్తవ్యతిరిక్తవిషయత్వాత్ । వ్యాఖ్యాతృభిస్తదుదాహరణమజ్ఞానవిజృమ్భితమ్ । “పితు: శతగుణం మాతాం గౌరవేణాతిరిచ్యతే” ఇతి తు శుశ్రూషామాత్రే న తు వచనకరణే, పితురేవ నియన్తృత్వాత్ । అత ఏవ “మాతా భస్త్రా పితు: పుత్రో యస్మాజ్జాత: స ఏవ స:” ఇతి వచనేనాప్యవిరోధ: ।। 2.21.35 ।।
తదేతత్తు మయా కార్యం క్రియతే భువి నాన్యథా ।
పితుర్హి వచనం కుర్వన్న కశ్చిన్నామ హీయతే ।। 2.21.36 ।।
తదితి । తత్తస్మాత్కారణాత్ భువి కార్యం కర్త్తవ్యమ్, ఏతత్ పితృవచనం మయా త్వన్యథా న క్రియత ఇతి సమ్బన్ధ: । హి యస్మాత్ పితృవచనం కుర్వన్ కశ్చిన్న హీయతే నామ । నామేతి ప్రసిద్ధౌ ।। 2.21.36 ।।
తామేవముక్త్వా జననీం లక్ష్మణం పునరబ్రవీత్ ।
వాక్యం వాక్యవిదాం శ్రేష్ఠ: శ్రేష్ఠ: సర్వధనుష్మతామ్ ।। 2.21.37 ।।
తవ లక్ష్మణ జానామి మయి స్నేహమనుత్తమమ్ ।
విక్రమం చైవ సత్త్వం చ తేజశ్చ సుదురాసదమ్ ।। 2.21.38 ।।
తామితి । పున: అనన్తరమిత్యర్థ: ।। 2.21.3638 ।।
మమ మాతుర్మహద్దు:ఖమతులం శుభలక్షణ ।
అభిప్రాయమవి(భి)జ్ఞాయ సత్యస్య చ శమస్య చ ।। 2.21.39 ।।
మమేతి । సత్యస్య ధర్మస్య అభిప్రాయం రహస్యమ్ । అవిజ్ఞాయ మమ మాతు: అతులం మహద్దు:ఖం జాయత ఇతి శేష: । ధర్మరహస్యం జానన్నపి త్వం కిమర్థమేవం వదసీతి భావ: ।। 2.21.39 ।।
ధర్మో హి పరమో లోకే ధర్మే సత్యం ప్రతిష్ఠితమ్ ।
ధర్మసంశ్రితమేతచ్చ పితుర్వచనముత్తమమ్ ।। 2.21.40 ।।
ధర్మతత్త్వమాహ–ధర్మో హీతి । లోకే పురుషార్థేషు ధర్మ: పరమ: ప్రాథమిక: ప్రధానభూత: । తత: కిమిత్యత్రాహ ధర్మే సత్యం ప్రతిష్ఠితమితి । ధర్మైకపర్యవసాయి సత్యమిత్యర్థ: । ఉత్తమం మాతృవచనాపేక్షయా ఉత్కృష్టమ్ । ఏతత్ పితృవచనం చ ధర్మసంశ్రితం ధర్మైకఫలకమ్ ।। 2.21.40 ।।
సంశ్రుత్య చ పితుర్వాక్యం మాతుర్వా బ్రాహ్మణస్య వా ।
న కర్త్తవ్యం వృథా వీర ధ్ార్మమాశ్రిత్య తిష్ఠతా ।। 2.21.41 ।।
ఏవం సత్యవచనం పితృవచనకరణం చ ద్వయమపి ధర్మనిమిత్తమిత్యుక్తమ్ । తత్ర సత్యస్య కర్త్తవ్యత్వమాహ–సంశ్రుత్యేతి । ధర్మమాశ్రిత్య తిష్ఠతా ధర్మరూఫలమిచ్ఛతా ।। 2.21.41 ।।
సోహం న శక్ష్యామి పితుర్నియోగమతివర్తితుమ్ ।
పితుర్హి వచనాద్వీర కైకేయ్యా ऽహం ప్రచోదిత: ।। 2.21.42 ।।
పితృవచనకరణస్య కర్త్తవ్యత్వమాహ–సోహమితి । ప్రతిజ్ఞాతవానహమిత్యర్థ: । నియోగమ్ ఆజ్ఞామ్ । పితృవచనత్వాభావం పరిహరతి పితుర్హీతి । పితృవచనకరణం సత్యం చ ఏకైకమేవ ధర్మమూలం కార్యమ్ కిం పునర్మిలితమితి భావ: ।। 2.21.42 ।।
తదేనాం విసృజానార్యాం క్షత్రధర్మాశ్రితాం మతిమ్ ।
ధర్మమాశ్రయ మా తైక్ష్ణ్యం మద్బుద్ధిరనుగమ్యతామ్ ।। 2.21.43 ।।
తమేవముక్త్వా సౌహార్దాదభ్రాతరం లక్ష్మణాగ్రజ: ।
ఉవాచ భూయ: కౌసల్యాం ప్రాఞ్జలి: శిరసా నత: ।। 2.21.44 ।।
అనుమన్యస్వ మాం దేవి గమిష్యన్తమితో వనమ్ ।
శాపితాసి మమ ప్రాణై: కురు స్వస్త్యయనాని మే ।। 2.21.45 ।।
ఏవం సత్యరహస్యముక్త్వా శమస్య తత్త్వమాహ–తదితి । అనార్యాం దుష్టామ్ పితరమపి హత్వా రాజ్యం కుర్యామిత్యేవంరూపామ్ । క్షత్త్రధర్మాశ్రితాం కేవలశూరధర్మాశ్రితామ్ । రౌద్రశాఠ్యసహితక్షత్త్రధర్మాశ్రితామితివార్థ: । క్షత్ర్రధర్మస్య తథాత్వం ప్రతిపాదితం మహాభారతే రాజధర్మే– “క్షత్ర్రధర్మో మహారౌద్ర: శఠకృత్య ఇతి స్మృత:” ఇతి । తాదృశీం మతిం విసృజ కిన్తు ధర్మమప్యాశ్రయ, మా తైక్ష్ణ్యమ్ । ఇత:పరమపి క్రౌర్యం మాశ్రయ । మద్బుద్ధి: మమ బుద్ధి: । అనుగమ్యతామ్ అనువర్త్యతామ్ । లోకాయతవత్కేవలనీతిర్నాశ్రయణీయా కిన్తు ధర్మమాశ్రితా నీతిరిత్యర్థ: । అస్మిన్ హి శాస్త్రే ధర్మస్థాపనముచ్యతే, స్థాపనం చ ధర్మమన్తరేణ కేవలనీతిరేవార్థసాధనమితి లోకాయతమతనిరాసేన ప్రవర్త్తనమ్ । తేన తత్రతత్ర లక్ష్మణముఖేన లోకాయతే ప్రవర్తితే ఉపన్యస్తే తన్నిరాసేన రామేణ ధర్మ: స్థాప్యత ఇతి రహస్యమ్ ।। 2.21.4345 ।।
తీర్ణప్రతిజ్ఞశ్చ వనాత్ పునరేష్యామ్యహం పురీమ్ ।
యయాతిరివ రాజర్షి: పురా హిత్వా పునర్దివమ్ ।। 2.21.46 ।।
శోక: సన్ధార్యతాం మాతర్హృదయే సాధుమా శుచ: ।
వనవాసాదిహైష్యామి పున: కృత్వా పితుర్వచ: ।। 2.21.47 ।।
కిం తే మద్వచనం న కర్త్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమప్రవృత్తపితృవచనకరణానన్తరం క్రియత ఇత్యాహ–తీర్ణప్రతిజ్ఞ ఇతి । యయాతి: స్వర్గాత్ భ్రష్ట: పున: స్వర్గం గత ఇతి మహాభారతే ప్రసిద్ధమ్ ।। 2.21.4647 ।।
త్వయా మయా చ వైదేహ్యా లక్ష్మణేన సుమిత్రయా ।
పితుర్నియోగే స్థాతవ్యమేష ధర్మ: సనాతన: ।। 2.21.48 ।।
న కేవలం మమైవాయం భార: కిన్తు యుష్మాకమపీత్యాహ–త్వయేత్యాదిశ్లోకేన ।। 2.21.48 ।।
అమ్బ సంహృత్య సమ్భారాన్ దు:ఖం హృది నిగృహ్య చ ।
వనవాసకృతా బుద్ధిర్మమ ధర్మ్యానువర్త్త్యతామ్ ।। 2.21.49 ।।
అమ్బేతి । సమ్భారాన్ పూజాద్రవ్యాణి ।। 2.21.49 ।।
ఏతద్వచస్తస్య నిశమ్య మాతా సుధర్మ్యమవ్యగ్రమవిక్లవం చ ।
మృతేవ సంజ్ఞాం ప్రతిలభ్య దేవీ సమీక్ష్య రామం పునరిత్యువాచ ।। 2.21.50 ।।
ఏతదితి । అవ్యగ్రమ్ అనాకులమ్ । “వ్యగ్రో వ్యాసక్త ఆకుల:” ఇత్యమర: । అవిక్లవమ్ అవిహ్వలమ్, దృఢనిశ్చయప్రతిపాదకమిత్యర్థ: । మృతేవ మూర్చ్ఛితేతి యావత్ ।। 2.21.50 ।।
యథ్ౌవ తే పుత్ర పితా తథాహం గురు: స్వధర్మేణ సుహృత్తయా చ ।
న త్వానుజానామిన మాం విహాయ సుదు:ఖితామర్హసి గన్తుమేవమ్ ।। 2.21.51 ।।
యథేతి । సుహృత్తయా స్నేహేన । ఏవం సుదు:ఖితామితి సమ్బన్ధ: ।। 2.21.51 ।।
కిం జీవితేనేహ వినా త్వయా మే లోకేన వా కిం స్వధయా ऽమృతేన ।
శ్రేయో ముహూర్త్తం తవ సన్నిధానం మమేహ కృత్స్నాదపి జీవలోకాత్ ।। 2.21.52 ।।
ననూక్తం రాజనియోగస్త్వయాప్యనువర్తనీయ ఇతి తత్రాహ–కిమితి । లోకేన పరలోకేన । స్వధయా పితృలోకప్రాప్తిసిద్ధయా కిం ప్రయోజనమిత్యర్థ: । అమృతేన స్వర్గలోకప్రాప్తిసిద్ధేనామృతేన కిం ప్రయోజనమ్ ? కృత్స్నాదపి జీవలోకాత్ ఆనన్దహేతుభూతమహర్లోకాద్యుపరితనలోకాన్తర్వర్తిజీవవర్గాత్, సన్నిహితాదితిశ్ోష: ।। 2.21.52 ।।
నరైరివోల్కాభిరపోహ్యమానో మహాగజో ऽధ్వానమనుప్రవిష్ట: ।
భూయ: ప్రజజ్వాల విలాపమేనం నిశమ్య రామ: కరుణం జనన్యా: ।। 2.21.53 ।।
ఏవం మాతృకారుణ్యేపి ధర్మ ఏవ స్థిరో ऽభూదిత్యాహ–నరైరితి । నరైర్గజగ్రాహిభి: । ఉల్కాభి: సాధనై: అపోహ్యమాన: నివార్యమాణోపి । అధ్వానం మార్గమ్ । అనుప్రవిష్టో మహాగజ ఇవ మాత్రాదివాక్యేన వార్యమాణోపి ధర్మమనుప్రవిష్టో రామ: భూయ: ప్రజజ్వాల సంరబ్ధో ऽభూత్, స్వమార్గ ఏవ స్థితోభూదిత్యర్థ: । అత్ర నరైరిత్యుపమానగతబహువచనేన పున: సౌమిత్రిణాపి తథైవోక్తమితి గమ్యతే । అత ఏవ మాతరం సౌమిత్రిం చేతి వక్ష్యతే ।। 2.21.53 ।।
స మాతరం చైవ విసంజ్ఞకల్పామర్త్తం చ సౌమిత్రిమభిప్రతప్తమ్ ।
ధర్మే స్థితో ధర్మ్యమువాచ వాక్యం యథా స ఏవార్హతి తత్ర వక్తుమ్ ।। 2.21.54 ।।
స ఇతి । తత్ర తస్మిన్ధర్మసఙ్కటే । అతికృచ్ఛ్రావస్థాయామ్ ఏతాదృశధర్మైకనిష్ణాతపురుషాన్తరస్యాభావాత్ స ఏవార్హతీతి వాల్మీకి: స్తౌతి ।। 2.21.54 ।।
అహం హి తే లక్ష్మణ నిత్యమేవ జానామి భక్తిం చ పరాక్రమం చ ।
మమ త్వభిప్రాయమసన్నిరీక్ష్య మాత్రా సహాభ్యర్దసి మాం సుదు:ఖమ్ ।। 2.21.55 ।।
అహమితి । అభ్యర్దసి వ్యథయసి ।। 2.21.55 ।।
ధర్మార్థకామా: కిల తాత లోకే సమీక్షితా ధర్మఫలోదయేషు ।
తే తత్ర సర్వే స్యురసంశయం మే భార్యేవ వశ్యాభిమతా సుపుత్రా ।। 2.21.56 ।।
‘ధర్మో హి పరమో లోకే’ ఇత్యాదినా పూర్వం సఙ్గ్రహేణోక్తం ప్రపఞ్చయతి–ధర్మేతి । తాతేతి సాన్త్వసమ్బోధనే । కిలేతి ప్రసిద్ధౌ । లోక ఇతి మోక్షవ్యావృత్తి: । ధర్మఫలోదయేషు ధర్మస్య ఫలభూతానాం సౌఖ్యానాముదయేషు ప్రాప్తిషు । సమీక్షితా: ఉపాయత్వేన నిశ్చితా: యే ధర్మార్థకామా: తే సర్వే తత్ర ధర్మే స్యు: । ధర్మ ఏవానుష్ఠితే సౌఖ్యాతి శయప్రదానస్వభావా: సర్వే పురుషార్థా: సిద్ధ్యన్తీతి భావ: । అత్రార్థే మే అసంశయం సంశయో నాస్తి । అర్థాభావే ऽవ్యయీభావ: । ఉక్తార్థే దృష్టాన్తమాహ–భార్యేత్యాది । యథా భార్యా వశ్యా అనుకూలా సతీ ధర్మం జనయతి, అభిమతా ప్రియా కామమ్, సుపుత్రా సతీ అర్థమ్ । సులక్షణసులగ్నప్రభవపుత్రే జాతే హి పితురర్థా: సిద్ధ్యన్తీతి తథా సర్వపురుషార్థానాం ధర్మ ఏవ నిదానమ్ । తథాహి ధర్మో హి ధర్మహేతురర్థహేతు: కామ్యమానస్రక్చన్దనవనితాదిహేతుశ్చ, అతో ధర్మ ఏవ సమాశ్రయణీయ ఇతి భావ: । యద్వా లోకే ధ్ార్మాదయ: ఫలసాధనత్వేన సమీక్షితా: శాస్త్రాదిభిరవగతాస్తే సర్వే తత్ర ఫలోదయేషు స్యు: సమర్థా: స్యు: । మే అశంసయం మయా నిశ్చితమిత్యర్థ: । యథా ఉక్తగుణవిశిష్టా భార్యా ఫలసాధనం తథేతి । అస్మిన్ పక్షే అధ్యాహారాదిక్లేశో నాస్తి ఉత్తరశ్లోకానురూప్యం చ ।। 2.21.56 ।।
యస్మింస్తు సర్వే స్యురసన్నివిష్టా ధర్మో యత: స్యాత్తదుపక్రమేత ।
ద్వేష్యో భవత్యర్థపరో హి లోకే కామాత్మతా ఖల్వపి న ప్రశస్తా ।। 2.21.57 ।।
ఏవం ధర్మాదీనాం ఫలసాధనత్వం నిర్ణీతమ్, తేష్వవిశేషాదన్యతమస్యాశ్రయణీయత్వే ప్రాప్తే ఆహ–యస్మిన్నితి । యస్మిన్ కర్మణి ఆశ్రీయమాణే । సర్వే అర్థాదయస్త్రయ: అసన్నివిష్టా: న ప్రవిశన్తి, న సమ్భవన్తీతి యావత్ । కిన్తు యతో ధర్మ: యస్మాద్ధర్మ ఏవ స్యాత్తదారభేత । అథవా యస్మిన్ కర్మణి సర్వే ధర్మార్థకామా: అసంనివిష్టా: స్యు: అవిద్యమానా భవేయు: తత్ కర్మ నోపక్రమేత । యత: యస్మాత్కర్మణ: ధర్మ: స్యాత్ తదుపక్రమేత । ప్రథమయోజనాయామర్థకామయో: సంనివేశే కో దోష ఇత్యత్రాహ ద్వేష్య ఇతి । తస్మాదర్థకామౌ పరిత్యజ్య కేవలధర్మపరో భవేదిత్యర్థ: ।। 2.21.57 ।।
గురుశ్చ రాజా చ పితా చ వృద్ధ: క్రోధాత్ ప్రహర్షాద్ యది వాపి కామాత్ ।
యద్వ్యాదిశేత్ కార్యమవేక్ష్య ధర్మం కస్తం న కుర్యాదనృశంసవృత్తి: ।। 2.21.58 ।।
యతో ధర్మ ఏవ కర్తవ్య: అత ఆహ–గురురితి । గురు: ధనుర్వేదనీతిశాస్త్రాద్యుపదేశాత్ । యదివేత్యేకనిపాతో వార్థే । అపిచేతివత్ । ధర్మం సత్యప్రతిజ్ఞత్వరూపమవేక్ష్య తత్పరిపాలనాయేత్యర్థ: । యత్కార్యం వ్యాదిశేత్ నియుఞ్జీత తత్కర్మ అనృశంసవృత్తి: కో న కుర్యాత్, యో న కరోతి స కేవలం నృశంస ఇతి భావ: ।। 2.21.58 ।।
స వై న శక్నోమి పితు: ప్రతిజ్ఞామిమామకర్తుం సకలాం యథావత్ ।
స హ్యావయోస్తాత గురుర్నియోగే దేవ్యాశ్చ భర్త్తా స గతి: స ధర్మ: ।। 2.21.59 ।।
స ఇతి । సోహమ్ అనృశంసో ऽహం । పితు: ప్రతిజ్ఞాం వరదానహేతుకభరతాభిషేకమద్వివాసనరూపాం ప్రతిజ్ఞామకర్తుం న శక్నోమి । అవశ్యం కుర్యామిత్యర్థ: । తత్ర హేతుమాహ సహీతి । ఆవయో: మమ భరతస్య చేత్యర్థ: । నియోగే గురు: ప్రభురిత్యర్థ: । దేవ్యా: కౌసల్యాయా: । తథా చ దేవ్యాపి తద్వచనం నాతిక్రమణీయమితి భావ: । ధర్మ: అలౌకికశ్రేయస్సాధనమ్ ।। 2.21.59 ।।
తస్మిన్ పునర్జీవతి ధర్మరాజే విశేషత: స్వే పథి వర్త్తమానే ।
దేవీ మయా సార్ద్ధమితో ऽపగచ్ఛేత్ కథంస్విదన్యా విధవేవ నారీ ।। 2.21.60 ।।
దేవ్యాశ్చేత్యస్యాశయముద్ఘాటయతి–తస్మిన్నితి । ధర్మరాజే ధర్మప్రవర్త్తకే । విశేషత: పూర్వరాజాపేక్షయా విశిష్య । స్వే పథి స్వాసాధారణే పథి ధర్మమార్గే । వర్త్తమానే స్వమర్యాదానతిలఙ్ఘినీత్యర్థ: । తస్మిన్ గతిభూతే భర్తరి జీవతి దేవీ కృతాభిషేకా మహిషీ, సహధర్మచారిణీతి యావత్ । మయా పుత్రేణ సహ । అన్యేవ యా కాచిత్ స్త్రీవ । కథంస్విత్ కథం వా వనమ్ అపగచ్ఛేత్, అభర్తృకాయా ఏవ పుత్రేణ సహ వనగమనముచితమితి భావ: ।। 2.21.60 ।।
సా మా ऽనుమన్యస్వ వనం వ్రజన్తం కురుష్వ న: స్వస్త్యయనాని దేవి ।
యథా సమాప్తే పునరావ్రజేయం యథా హి సత్యేవ పునర్యయాతి: ।। 2.21.61 ।।
సేతి । సా జీవద్భర్తృకా త్వమ్ । మా మామ్ । అనుమన్యస్వ అనుజానీహి । ఇత:పూర్వం వనగమనం ప్రతి సీతాభిప్రాయస్యాపరిజ్ఞాతత్వాత్ “దీప్తమగ్నిమరణ్యం వా యది రామ: ప్రవేక్ష్యతి । ప్రవిష్టం తత్ర మాం దేవి త్వం పూర్వముపధారయ ।।” ఇత్యుక్త్యా లక్ష్మణాభిప్రాయస్య జ్ఞాతత్వాచ్చ న: ఇత్యేతదావయోరిత్యస్మిన్నర్థే వర్త్తతే। “అస్మదో ద్వయోశ్చ” ఇతిద్వివచనే బహువచనాదేశాదేవం వ్యాఖ్యాతమ్। ఏవఞ్చ సతి “అనుజ్ఞాతశ్చ భవతా పూర్వమేవ యదస్మ్యహమ్” ఇతివక్ష్యమాణలక్ష్మణవచనం చోపపద్యతే। స్వస్త్యయనాని శోభనప్రాప్తిప్రార్థనాని। సమాప్తే చతుర్దశవర్షాచరణీయే వ్రతే సమాప్తే। యథా పునరాగచ్ఛేయం తథా స్వస్త్యయనాని కురుష్వ। పునరాగమనే నిదర్శనమాహ యథేతి। స్వర్గాచ్చ్యుతో యయాతి: యథా సత్యేన సత్యవచనేన। అష్టకాదిదౌహిత్రోక్తసత్యవచనేన పున: స్వర్గమగచ్ఛత్తథేత్యర్థ:। తథోక్తం మహాభారతే– “ఆతిష్ఠస్వ రథం రాజన్ విక్రమస్వ విహాయసమ్। వయమప్యత్ర యాస్యామో యత్ర లోకో భవిష్యతి।।” ఇత్యాదినా ।। 2.21.61 ।।
యశో హ్యహం కేవలరాజ్యకారణన్న పృష్ఠత: కర్తుమలం మహోదయమ్ ।
అదీర్ఘకాలే న తు దేవి జీవితే వృణే ऽవరామద్య మహీమధర్మత: ।। 2.21.62 ।।
యశ ఇతి । కేవల రాజ్యకారణాత్ ధర్మవిరహితరాజ్యహేతో: । మహోదయం మహాఫలమ్ యశ: పృష్ఠత: కర్తుమ్ ఉపేక్షితుమహం నాలం న సమర్థోస్మి । కిఞ్చ అదీర్ఘకాలే చఞ్చలే । జీవితే ప్రాణధారణే । నిమిత్తసప్తమీయమ్ । తడిద్వచ్చఞ్చలజీవితనిమిత్తమ్ అవరాం తుచ్ఛప్రయోజనభూతాం మహీమ్ అధమతో న వృణేన స్వీకరోమి ।। 2.21.62 ।।
ప్రసాదయన్నరవృషభ: స్వమాతరం పరాక్రమాజ్జిగమిషురేవ దణ్డకాన్ ।
అథానుజం భృశమనుశాస్య దర్శనం చకార తాం హృది జననీం ప్రదక్షిణమ్ ।। 2.21.63 ।।
ప్రసాదయన్నితి । పరాక్రమాత్ ‘రామ తస్మాదిత: శీఘ్రం వనం గన్తుం త్వమర్హసి’ ఇత్యుక్తకైకేయీప్రేరణాత్ । అనుజం దర్శనం స్వమతమ్ అనుశాస్య ప్రదర్శ్యేత్యర్థ: । శాసిర్ద్వికర్మక: । హృది ప్రదక్షిణం చకార, ప్రదక్షిణం కర్తుం సఙ్కల్పితవానిత్యర్థ: । లోకప్రసిద్ధాస్త్రయ: పురుషార్థా:, తేషు సర్వమూలత్వాదితరయో: సాపాయత్వాచ్చ ధర్మ ఏవాశ్రయణీయ ఇతి స్థాపితం భవతి ।। 2.21.63 ।।
ఇత్యార్షే శ్రీరామాయణే శ్రీమదయోధ్యాకాణ్డే ఏకవింశ: సర్గ: ।। 21 ।।
ఇతి శ్రీగోవిన్దరాజవిరచితే శ్రీరామాయణభూషణే పీతామ్బరాఖ్యానే ఏకవింశ: సర్గ: ।। 21 ।।