ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯಮ್

(ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ-ಪ್ರಥಮಪಾದೇ-ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್) – Continued

ಅಥ ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಘಟ್ಟ:

(ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಯೋರಪಿ ಸವಿಶೇಷಪರತ್ವಮ್)

ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಯೋರಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥೋಽನ್ಯದಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಯದಭಿಹಿತಂ ತದಸತ್ –

ಯೋ ಮಾಮಜಮನಾದಿಂ ಚ ವೇತ್ತಿ ಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್||    (ಭ.ಗೀ.೧೦.೩ )

ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ನ ಚಾಹಂ ತೇಷ್ವವಸ್ಥಿತ:||

ನ ಚ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಮೈಶ್ಚರಮ್।

ಭೂತಭೃನ್ನ ಚ ಭೂತಸ್ಥೋ ಮಮಾಽತ್ಮಾ ಭೂತಭಾವನ:||      (ಭ.ಗೀ.೯.ಅ.೪-೫)

ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತ: ಪ್ರಭವ: ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ||

ಮತ್ತ: ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಞ್ಚಿದಸ್ತಿ ಧನಞ್ಜಯ।

ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಂ ಸೂತ್ರೇ ಮಣಿಗಣಾ ಇವ||     (ಭ.ಗೀ.೭.೬-೭)

ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್||           (ಭ.ಗೀ.೧೦ಅ.೪೨)

ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತ:।

ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರ:||

ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮ:।

ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ:||       (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೭,೧೮)

ಸ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿಕಾರಾನ್ ಗುಣಾದಿದೋಷಾಂಶ್ಚ ಮುನೇ ವ್ಯತೀತ:||

ಅತೀತಸರ್ವಾವರಣೋಽಖಿಲಾತ್ಮಾ ತೇನಾಸ್ತೃತಂ ಯದ್ಭುವನಾನ್ತರಾಲೇ||

ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕೋಽಸೌ ಸ್ವಶಕ್ತಿಲೇಶೋದ್ಧೃತಭೂತಸರ್ಗ:।

ಇಚ್ಛಾಗೃಹೀತಾಭಿಮತೋರುದೇಹಸ್ಸಂಸಾಧಿತಾಶೇಷಜಗದ್ಧಿತೋಽಸೌ||

ತೇಜೋಬಲೈಶ್ವರ್ಯಮಹಾವಬೋಧಸುವೀರ್ಯಶಕ್ತ್ಯಾದಿಗುಣೈಕರಾಶಿ:।

ಪರ: ಪರಾಣಾಂ ಸಕಲಾ ನ ಯತ್ರ ಕ್ಲೇಶಾದಯಸ್ಸನ್ತಿ ಪರಾವರೇಶೇ||

ಸ ಈಶ್ವರೋ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿರೂಪೋಽವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪ: ಪ್ರಕಟಸ್ವರೂಪ:।

ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಸರ್ವದೃಕ್ಸರ್ವವೇತ್ತಾ ಸಮಸ್ತಶಕ್ತಿ: ಪರಮೇಶ್ವರಾಖ್ಯ:||

ಸಂಜ್ಞಾಯತೇ ಯೇನ ತದಸ್ತದೋಷಂ ಶುದ್ಧಂ ಪರಂ ನಿರ್ಮಲಮೇಕರೂಪಮ್।

ಸಂದೃಶ್ಯತೇ ವಾಽಪ್ಯಧಿಗಮ್ಯತೇ ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮತೋಽನ್ಯದುಕ್ತಮ್।     (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೩,೮೪,೮೫,೮೬,೮೭)

ಶುದ್ಧೇ ಮಹಾವಿಭೂತ್ಯಾಖ್ಯೇ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದ್ಯತೇ ।

ಮೈತ್ರೇಯ ಭಗವಚ್ಛಬ್ದಸ್ಸರ್ವಕಾರಣಕಾರಣೇ||

ಸಮ್ಭರ್ತೇತಿ ತಥಾ ಭರ್ತಾ ಭಕಾರೋಽರ್ಥದ್ವಯಾನ್ವಿತ:।

ನೇತಾ ಗಮಿಯತಾ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಗಕಾರಾರ್ಥಸ್ತಥಾ ಮುನೇ||

ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸಮಗ್ರಸ್ಯ ವೀರ್ಯಸ್ಯ ಯಶಸಶ್ಶ್ರಿಯ:।

ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಯೋಶ್ಚೈವ ಷಣ್ಣಾಂ ಭಗ ಇತೀರಣಾ||

ವಸನ್ತಿ ತತ್ರ ಭೂತಾನಿ ಭೂತಾತ್ಮನ್ಯಖಿಲಾತ್ಮನಿ।

ಸ ಚ ಭೂತೇಷ್ವಶೇಷೇಷು ವಕಾರಾರ್ಥಸ್ತತೋಽವ್ಯಯ:||        (ವಿ.ಪು.೬.೫೯.೭೨,೭೩,೭೪,೭೫)

ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಬಲೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸ್ಯಶೇಷತ:।

ಭಗವಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಿ ವಿನಾ ಹೇಯೈರ್ಗುಣಾದಿಭಿ:||       (ವಿ.ಪು.೬ಂ.೫.೭೯)

ಏವಮೇಷ ಮಹಾಶಬ್ದೋ ಮೈತ್ರೇಯ ಭಗವಾನಿತಿ।

ಪರಮಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ನಾನ್ಯಗ:||

ತತ್ರ ಪೂಜ್ಯಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿ: ಪರಿಭಾಷಾಸಮನ್ವಿತ:।

ಶಬ್ದೋಽಯಂ ನೋಪಚಾರೇಣ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಹ್ಯುಪಚಾರತ:||       (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೬,೭೭)

ಸಮಸ್ತಾಶ್ಶಕ್ತಾಯಶ್ಚೈತಾ ನೃಪ ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ:।

ತದ್ವಿಶ್ವರೂಪವೈರೂಪ್ಯಂ ರೂಪಮನ್ಯದ್ಧರೇರ್ಮಹತ್।

ಸಮಸ್ತಶಕ್ತಿರೂಪಾಣಿ ತತ್ಕರೋತಿ ಜನೇಶ್ವರ।

ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾಖ್ಯಾಶ್ಚೇಷ್ಟಾವನ್ತಿ ಸ್ವಲೀಲಯಾ।

ಜಗತಾಮುಪಕಾರಾಯ ನ ಸಾ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಜಾ।

ಚೇಷ್ಟಾ ತಸ್ಯಾಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿನ್ಯವ್ಯಾಹತಾತ್ಮಿಕಾ||     (ವಿ.ಪು.೬.೭.೭೦,೭೧,೭೨)

ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಮಮಲಂ ನಿತ್ಯಂ ವ್ಯಾಪಕಮಕ್ಷಯಮ್।

ಸಮಸ್ತಹೇಯರಹಿತಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪದಮ್||       (ವಿ.ಪು.೧ಂ.೨೨.೫೩)

ಪರ: ಪರಾಣಾಂ ಪರಮ: ಪರಮಾತ್ಮಾಽಽತ್ಸಂಸ್ಥಿತ:।

ರೂಪವರ್ಣಾದಿನಿರ್ದೇಶವಿಶೇಷಣವಿವರ್ಜಿತ: ||

ಅಪಕ್ಷ್ಯವಿನಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಣಾಮರ್ದ್ಧಿಜನ್ಮಭಿ:।

ವರ್ಜಿತಶ್ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ಯಸ್ಸದಾಽಸ್ತೀತಿ ಕೇವಲಮ್||

ಸರ್ವತ್ರಾಸೌ ಸಮಸ್ತಂ ಚ ವಸತ್ಯತ್ರೇತಿ ವೈ ಯತ:।

ತತಸ್ಸ ವಾಸುದೇವೇತಿ ವಿದ್ವದ್ಭಿ: ಪರಿಪಠ್ಯತೇ ||      (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೦,೧೧,೧೨)

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ನಿತ್ಯಮಜಮಕ್ಷರಮವ್ಯಯಮ್।

ಏಕಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಸದಾ ಹೇಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನಿರ್ಮಲಮ್||

ತದೇವ ಸರ್ವಮೇವೈತದ್ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ರೂಪವತ್।

ತಥಾ ಪುರುಷರೂಪೇಣ ಕಾಲರೂಪೇಣ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್||        (ವಿಷ್ಣು.ಪು.೧.೨.೧೩,೧೪)

ಪ್ರಕೃತಿರ್ಯಾ ಮಯಾಽಽಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಿಣೀ।

ಪುರುಷಶ್ಚಾಪ್ಯುಭಾವೇತೌ ಲೀಯೇತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ||

ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಧಾರ: ಪರಮೇಶ್ವರ:।

ವಿಷ್ಣುನಾಮಾ ಸ ವೇದೇಷು ವೇದಾನ್ತೇಷು ಚ ಗೀಯತೇ||      (ವಿ.ಪು.೬.೪.೩೯,೪೦)

ದ್ವೇ ರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಂ ಚಾಮೂರ್ತಮೇವ ಚ।

ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಸ್ವರೂಪೇ ತೇ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚ ಸ್ಥಿತೇ||

ಅಕ್ಷರಂ ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷರಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್।

ಏಕದೇಶಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ಜ್ಯೋತ್ಸ್ನಾ ವಿಸ್ತಾರಿಣೀ ಯಥಾ||

ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಶಕ್ತಿಸ್ತಥೇದಮಖಿಲಂ ಜಗತ್||       (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೫೫,೫೬,೫೭)

ವಿಷ್ಣುಶಕ್ತಿ: ಪರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಖ್ಯಾ ತಥಾಽಪರಾ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾಽನ್ಯಾ ತೃತೀಯಾಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ||

ಯಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಕ್ತಿಸ್ಸಾ ವೇಷ್ಟಿತಾ ನೃಪ ಸರ್ವಗಾ।

ಸಂಸಾರತಾಪಾನಖಿಲಾನವಾಪ್ನೋತ್ಯತಿಸನ್ತತಾನ್||

ತಯಾ ತಿರೋಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಶಕ್ತಿ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಜ್ಞಿತಾ।

ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಭೂಪಾಲ ತಾರತಮ್ಯೇನ ವರ್ತತೇ||      (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೧,೬೨,೬೩)

ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಪುಮಾಂಶ್ಚೈವ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಯಾ।

ವಿಷ್ಣುಶಕ್ತ್ಯಾ ಮಹಾಬುದ್ಧೇ ವೃತೌ ಸಂಶ್ರಯಧರ್ಮಿಣೌ||

ತಯೋಸ್ಸೈವ ಪೃಥಗ್ಭಾವಕಾರಣಂ ಸಂಶ್ರಯಸ್ಯ ಚ||

ಯಥಾ ಸಕ್ತಂ ಜಲೇ ವಾತೋ ಬಿಭರ್ತಿ ಕಣಿಕಾಶತಮ್।

ಶಕ್ತಿಸ್ಸಾಽಪಿ ತಥಾ ವಿಷ್ಣೋ: ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾತ್ಮನ:||        (ವಿಷ್ಣು.ಪು.೨.೭.೨೯.೩೦,೩೧)

ತದೇತದಕ್ಷಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಜಗನ್ಮುನಿವರಾಖಿಲಮ್।

ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಜನ್ಮನಾಶವಿಕಲ್ಪವತ್||    (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೬೦ )

ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲದೋಷಗನ್ಧಂ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಂ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಾನ್ತ:ಪ್ರವೇಶನಿಯಮನಾದಿಲೀಲಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾ-ವಸ್ಥಿತಸ್ಯ,  ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಶರೀರತಯಾ ರೂಪತ್ವಮ್, ಶರೀರರೂಪತನ್ವಂಶಶಕ್ತಿವಿಭೂತ್ಯಾದಿ-ಶಬ್ದೈ: ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಚಾಭಿಧಾಯ  ತದ್ವಿಭೂತಿಭೂತಸ್ಯ ಚಿದ್ವಸ್ತುನಸ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅವಸ್ಥಿತಂ ಅಚಿನ್ಮಿಶ್ರತಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತಿಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾತ್ಮಕಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾವೇಷ್ಟಿತತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವ-ಅನನುಸನ್ಧಾನಮಚಿದ್ರೂಪಾರ್ಥಾಕಾರತಯಾ  ಅನುಸನ್ಧಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ, ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸವಿಶೇಷಮ್,  ತದ್ವಿಭೂತಿಭೂತಂ ಜಗದಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವೇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ||

ಪರೋಕ್ತಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣವಚನಾನಾಂಸಮೀಚೀನಾರ್ಥಕಥನಮ್

(ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ)

ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಿಮತಭೇದಮ್ (ವಿ.ಪು.6-7-53) ಇತ್ಯತ್ರ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಅಪಿ ಆತ್ಮನಸ್ಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ಗತಭೇದರಹಿತತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದವಾಚಿದೇವಾದಿಶಬ್ದಾಗೋಚರಂ ಜ್ಞಾನಸತ್ತೈಕಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ಯೋಗಯುಙ್ಮನಸೋ ನ ಗೋಚರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ, ಅನೇನ ನ ಪ್ರಪಞ್ಚಾಪಲಾಪ:। ಕಥಮಿದಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್;

(ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಉಕ್ತಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಃ)

ತದುಚ್ಯತೇ – ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಂಸಾರೈಕಭೇಷಜತಯಾ ಯೋಗಮಭಿಧಾಯ ಯೋಗಾವಯವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರಪರ್ಯನ್ತಾಂಶ್ಚೋಕ್ತ್ವಾ, ಧಾರಣಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶುಭಾಶ್ರಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷ್ಣೋಶ್ಶಕ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ರೂಪದ್ವಯಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತೃತೀಯಶಕ್ತಿರೂಪಕರ್ಮಾಖ್ಯಾವಿದ್ಯಾವೇಷ್ಟಿತಮ್ ಅಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಮೂರ್ತಾಖ್ಯವಿಭಾಗಂ ಭಾವನಾತ್ರಯಾನ್ವಯಾದಶುಭಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಖ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿರಹಿಣಃ ಅಚಿದ್ವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಸ್ಯಾಮೂರ್ತಾಖ್ಯವಿಭಾಗಸ್ಯ ನಿಷ್ಪನ್ನಯೋಗಿಧ್ಯೇಯತಯಾ ಯೋಗಯುಙ್ಮನಸ:  ಅನಾಲಮ್ಬನತಯಾ ಸ್ವತಶ್ಶುದ್ಧಿವಿರಹಾಚ್ಚ ಶುಭಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ, ಪರಶಕ್ತಿರೂಪಮಿದಮಮೂರ್ತಮಪರಶಕ್ತಿರೂಪಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಖ್ಯಮೂರ್ತಂ ಚ ಪರಶಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಽತ್ಮನ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತಾಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತತೃತೀಯಶಕ್ತ್ಯಾಖ್ಯಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾ ಚೇತ್ಯೇತಚ್ಛಕ್ತಿತ್ರಯಾಶ್ರಯೋ ಭಗವದಸಾಧಾರಣಮ್ ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವೇದಾನ್ತಸಿದ್ಧಂ ಮೂರ್ತರೂಪಂ ಶುಭಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಅತ್ರ ಪರಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಶುಭಾಶ್ರಯತಾನರ್ಹಾತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಿಮತಭೇದಂ ಯತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾಹಿ –

ನ ತದ್ಯೋಗಯುಜಾಂ ಶಕ್ಯಂ ನೃಪ ಚಿನ್ತಯಿತುಂ ಯತ:। ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಷ್ಣುಸಂಜ್ಞಸ್ಯ ಯೋಗಿಧ್ಯೇಯಂ ಪರಂ ಪದಮ್ ||

ಸಮಸ್ತಾಶ್ಶಕ್ತಯಶ್ಚೈತಾ: ನೃಪ ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ:। ತದ್ವಿಶ್ವರೂಪವೈರೂಪ್ಯಂ ರೂಪಮನ್ಯದ್ಧರೇರ್ಮಹತ್ ||  (ವಿಷ್ಣು.ಪು.೬.೭.೫೫,೬೯,೭೦)

ಇತಿ ಚ ವದತಿ।

(ಶುಭಾಶ್ರಯಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಕರ್ಷಃ)

ತಥಾ ಚತುರ್ಮುಖಸನಕಸನನ್ದನಾದೀನಾಂ ಜಗದನ್ತರ್ವರ್ತಿನಾಮವಿದ್ಯಾವೇಷ್ಟಿತತ್ವೇನ ಶುಭಾಶ್ರಯತಾನರ್ಹಾತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಬದ್ಧಾನಾಮೇವ ಪಶ್ಚಾದ್ಯೋಗೇನೋದ್ಭೂತಬೋಧಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಾನಾಂ ಚ ಸ್ವತಶ್ಶುದ್ಧಿವಿರಹಾದ್ಭಗವತಾ ಶೌನಕೇನ ಶುಭಾಶ್ರಯತಾ ನಿಷಿದ್ಧಾ –

ಆಬ್ರಹ್ಮಸ್ತಮ್ಭಪರ್ಯನ್ತಾ ಜಗದನ್ತರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ:।

ಪ್ರಾಣಿನ: ಕರ್ಮಜನಿತಸಂಸಾರವಶವರ್ತಿನ:||

ಯತಸ್ತತೋ ನ ತೇ ಧ್ಯಾನೇ ಧ್ಯಾನಿನಾಮುಪಕಾರಕಾ:।

ಅವಿದ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಾಸ್ಸರ್ವೇ ತೇ ಹಿ ಸಂಸಾರಗೋಚರಾ:||

ಪಶ್ಚಾದುದ್ಭೂತಬೋಧಾಶ್ಚ ಧ್ಯಾನೇ ನೈವೋಪಕಾರಕಾ:।

ನೈಸರ್ಗಿಕೋ ನ ವೈ ಬೋಧಸ್ತೇಷಾಮಪ್ಯನ್ಯತೋ ಯತ:||

ತಸ್ಮಾತ್ತದಮಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಸರ್ಗಾದೇವ ಬೋಧವತ್||

– (ಭವಿಷ್ಯತ್ಪುರಾಣಾನ್ತರ್ಗತಶ್ರೀವಿಷ್ಣುಧರ್ಮೇ.೧೦೪.೨೩,೨೪,೨೫,೨೬)

ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷ್ಣೋಸ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣಮೇವ ಶುಭಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಅತೋಽತ್ರ ನ ಭೇದಾಪಲಾಪ: ಪ್ರತೀಯತೇ||

ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮ್ (ವಿ.ಪು.1-4-40) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಽತ್ಮನೋ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಕಾರೇಣಾವಭಾಸೋ ಭ್ರಾನ್ತಿರಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರವಚನಾತ್। ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾ ರಜತತಯಾಽವಭಾಸೋ ಭ್ರಾನ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಜಗತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ರಜತಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಭವತಿ। ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ: ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈಕ್ಯಪ್ರತೀತೇ:, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾರ್ಥಾಕಾರತಾ ಭ್ರಾನ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್; ತದಸತ್; ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷ್ಣೋರ್ನಿರಸ್ತಾಜ್ಞಾನಾದಿನಿಖಿಲದೋಷಗನ್ಧಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಮಹಾವಿಭೂತೇ: ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ತಸ್ಯ ಭ್ರಾನ್ತಿದರ್ಶನಾಸಮ್ಭವಾತ್। ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಚ ಬಾಧಾಸಹಮ್, ಅವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯನನ್ತರಮೇವೋಪಪಾದಿಯಷ್ಯತೇ। ಅತೋಽಯಮಪಿ ಶ್ಲೋಕೋ ನಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬಾಧಕ:||

ಉಪಬೃಂಹಣವಿಧಿನಿರೂಪಣಮ್

ತಥಾಹಿ – ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯನ್ತೇ। ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವನ್ತಿ। ಯತ್ಪ್ರಯತ್ನ್ಯಭಿಸಂವಿಶನ್ತಿ। ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ। ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃಗು.೧) ಇತಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಸಿತೇ ಸತಿ, ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವೇದಂ ಸಮುಪಬೃಂಹಯೇತ್। ಬಿಭೇತ್ಯಲ್ಪಶ್ರುತಾದ್ವೇದೋ ಮಾಮಯಂ ಪ್ರತರಿಷ್ಯತಿ|| (ಮಹಾಭಾರತಮ್ – ಆದಿ.ಪ.೧-೨೭೩) ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಭ್ಯಾಮುಪಬೃಂಹಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ಉಪಬೃಂಹಣಂ ನಾಮ ವಿದಿತಸಕಲವೇದತದರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಯೋಗಮಹಿಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವೇದತತ್ತ್ವಾರ್ಥಾನಾಂ ವಾಕ್ಯೈಸ್ಸ್ವಾವಗತವೇದವಾಕ್ಯಾರ್ಥವ್ಯಕ್ತೀ-ಕರಣಮ್। ಸಕಲಶಾಖಾಗತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಲ್ಪಭಾಗಶ್ರವಣಾದ್ದುರವಗಮತ್ವೇನ ತೇನ ವಿನಾ ನಿಶ್ಚಯಾಯೋಗಾತ್ ಉಪಬೃಂಹಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಮೇವ||

ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಮ್

ತತ್ರ ಪುಲಸ್ತ್ಯವಸಿಷ್ಠವರಪ್ರದಾನಲಬ್ಧಪರದೇವತಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಜ್ಞಾನವತೋ ಭಗವತ: ಪರಾಶರಾತ್ಸ್ವಾವಗತ ವೇದಾರ್ಥೋಪಬೃಂಹಣಮಿಚ್ಛನ್ಮೈತ್ರೇಯ: ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛ –

ಸೋಽಹಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಧರ್ಮಜ್ಞ ಶ್ರೋತುಂ ತ್ವತ್ತೋ ಯಥಾ ಜಗತ್। ಬಭೂವ ಭೂಯಶ್ಚ ಯಥಾ ಮಹಾಭಾಗ ಭವಿಷ್ಯತಿ||

ಯನ್ಮಯಂ ಚ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮನ್ ಯತಶ್ಚೈತಚ್ಚರಾಚರಮ್। ಲೀನಮಾಸೀದ್ಯಥಾ ಯತ್ರ ಲಯಮೇಷ್ಯತಿ ಯತ್ರ ಚ||     (ವಿ.ಪು.೧.೧.೪,೫)  ಇತ್ಯಾದಿನಾ||

ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷತದ್ವಿಭೂತಿಭೇದಪ್ರಕಾರತದಾರಾಧನಸ್ವರೂಪಫಲವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ಪೃಷ್ಟಾ:। ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರಶ್ನೇಷು ಯತಶ್ಚೈತಚ್ಚರಾಚರಮಿತಿ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋ: ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಯನ್ಮಯಮಿತ್ಯನೇನ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕರ್ಮಭೂತಂ ಜಗತ್ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಪೃಷ್ಟಮ್। ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಂ ಜಗಚ್ಚ ಸ ಇತಿ। ಇದಂ ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾಽತ್ಮತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಕೃತಮ್। ನ ತು ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಯೋರ್ವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯಕೃತಮ್। ಯನ್ಮಯಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರತ್ವಾಜ್ಜಗಚ್ಚ ಸ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ। ಯನ್ಮಯಮಿತಿ ಮಯಡತ್ರ ನ ವಿಕಾರಾರ್ಥ:, ಪೃಥಕ್ಪ್ರಶ್ನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್। ನಾಪಿ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಿಕ:, ಜಗಚ್ಚ ಸ ಇತ್ಯುತ್ತರಾನುಪಪತ್ತೇ: ತದಾ ಹಿ ವಿಷ್ಣುರೇವೇತ್ಯುತ್ತರಮಭಿವಷ್ಯತ್। ಅತ: ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ। ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಟ್ (ಅಷ್ಟಾ.೫.೪.೨೧) ಇತಿ ಮಯಟ್। ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಚ ಜಗತ್ತಚ್ಛರೀರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಚುರಮೇವ। ತಸ್ಮಾದ್ಯನ್ಮಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಜಗಚ್ಚ ಸ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಶ್ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವನಿಬನ್ಧನಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ। ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇತಾನಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾನಿ ನ ಸಙ್ಗಚ್ಛನ್ತೇ।  ತದ್ವಿವರಣರೂಪಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಸಙ್ಗಚ್ಛತೇ। ತಥಾಹಿ ಸತಿ ಪ್ರಪಞ್ಚಭ್ರಮಸ್ಯ ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪಮೇಕಮೇವೋತ್ತರಂ ಸ್ಯಾತ್ ||

(ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯಪರತ್ವೇ ವಿರೋಧಃ)

ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರೇಕದ್ರವ್ಯತ್ವಪರೇ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಕಲ್ಯಾಣಗುಣೈಕತಾನತಾ ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕತಾ ಚ ಬಾಧ್ಯೇತ। ಸರ್ವಾಶುಭಾಸ್ಪದಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇತ್। ಆತ್ಮಶರೀರಭಾವ ಏವೇದಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಮಿತಿ ಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ|| ಅತೋ

ವಿಷ್ಣೋಸ್ಸಕಾಶಾದುದ್ಭೂತಂ ಜಗತ್ತತ್ರೈವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್।

ಸ್ಥಿತಿಸಂಯಮಕರ್ತಾಽಸೌ ಜಗತೋಽಸ್ಯ ಜಗಚ್ಚ ಸ: ||  (ವಿ.ಪು.೧ಅಂ.೧-ಅ.೩೧ಶ್ಲೋ.)

ಇತಿ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪರ: ಪರಾಣಾಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತುಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ ಭಗವನ್ತಂ ವಿಷ್ಣುಂ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮ್ ಅವಿಕಾರಾಯ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಣಮ್ಯ ತಮೇವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ವಾವತಾರ-ಶಙ್ಕರರೂಪತ್ರಿಮೂರ್ತಿಪ್ರಧಾನಕಾಲಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಂ ಚ ನಮಸ್ಕರೋತಿ। ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮ್ ಇತ್ಯಯಂ ಶ್ಲೋಕ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ಸ್ವಭಾವಮಾಹ। ತಸ್ಮಾನ್ನಾತ್ರ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರತೀತಿ:||

(ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಪರತ್ವೇ ಪಶ್ಚಾತ್ತನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾನನುಗುಣತ್ವಮ್)

ಯದಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್; ತರ್ಹಿ

ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯಾಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಮಲಾತ್ಮನ:।

ಕಥಂ ಸರ್ಗಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ|| ಇತಿ ಚೋದ್ಯಂ,

ಶಕ್ತಯಸ್ಸರ್ವಭಗವಾನಾಮಚಿನ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಗೋಚರಾ:।

ಯತೋಽತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾಸ್ತು ಸರ್ಗಾದ್ಯಾ ಭಾವಶಕ್ತಯ:||

ಭವನ್ತಿ ತಪತಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಪಾವಕಸ್ಯ ಯಥೋಷ್ಣತಾ||     (ವಿ.ಪು.೧.೩.೧,೨)

ಇತಿ ಪರಿಹಾರಶ್ಚ ನ ಘಟತೇ। ತಥಾಹಿ ಸತಿ – ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಥಂ ಸರ್ಗಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮ್? ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಸರ್ಗ:; ಅಪಿ ತು ಭ್ರಾನ್ತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತ: – ಇತಿ ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ||

(ಪ್ರಶ್ನತದುತ್ತರಯೋಃ ನೈಜಃ ಆಶಯಃ)

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಯುಕ್ತಾಪರಿಪೂರ್ಣಕರ್ಮವಶ್ಯೇಷು ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣರಹಿತಸ್ಯ ಪರಿಪೂರ್ಣಸ್ಯಾಕರ್ಮವಶ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಮ್ಬನ್ಧಾನರ್ಹಾಸ್ಯ ಕಥಂ ಸರ್ಗಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದ್ಯಮ್। ದೃಷ್ಟಸಕಲವಿಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥೋದಿತಸ್ವಭಾವಸ್ಯೈವ ಜಲಾದಿವಿಸಜಾತೀಯಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದೇರೌಷ್ಣ್ಯಾದಿ-ಶಕ್ತಿಯೋಗವತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರ:||

(ವರಾಹಚತುಶ್ಶ್ಲೋಕೀವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್)

ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತ್ವಮೇವೈಕ: (ವಿ.ಪು.1-4-38) ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಂ ವದತಿ। ಅಪಿ ತು ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ತದಾತ್ಮಕತಯಾ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮ್। ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ – ತವೈಷ ಮಹಿಮಾ ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಮೇತಚ್ಚರಾಚರಮ್  (ವಿ.ಪು.೧ಅಂ.೪ಅ.೩೮.ಶ್ಲೋ) ಇತಿ। ಯೇನ ತ್ವಯೇದಂ ಚರಾಚರಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್; ಅತಸ್ತ್ವದಾತ್ಮಕಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ತ್ವದನ್ಯ: ಕೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ। ಅತಸ್ಸರ್ವಾತ್ಮತಯಾ ತ್ವಮೇವೈಕ: ಪರಮಾರ್ಥ:। ಅತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ ತವೈಷ ಮಹಿಮಾ, ಯಾ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿ: – ಇತಿ। ಅನ್ಯಥಾ ತವೈಷಾ ಭ್ರಾನ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಜಗತ: ಪತೇ ತ್ವಮಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸ್ಯಾತ್। ಲೀಲಯಾ ಮಹೀಮುದ್ಧರತೋ ಭಗವತೋ ಮಹಾವರಾಹಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಶ್ಚ||

ಯತ: ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಾ ತ್ವಯಾಽಽತ್ಮತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇನ ತವ ಮೂರ್ತಮ್। ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವದಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಭವಸಾಧನ-ಯೋಗವಿರಹಿಣ ಏತತ್ಕೇವಲದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪಮಿತಿ ಭ್ರಾನ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಪಶ್ಯನ್ತೀತ್ಯಾಹ ಯದೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ|| ನ ಕೇವಲಂ ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವದಾತ್ಮಕಂ ಜಗದ್ದೇವಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ದರ್ಶನಮೇವ ಭ್ರಮ:; ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾಣಾಮಾತ್ಮನಾಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಕಾರತ್ವದರ್ಶನಮಪಿ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯಾಹ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಖಿಲಮ್ ಇತಿ||

ಯೇ ಪುನರ್ಬುದ್ಧಿಮನ್ತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾತ್ಮವಿದಸ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಗವದಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಭವಸಾಧನಯೋಗಯೋಗ್ಯ-ಪರಿಶುದ್ಧಮನಸಶ್ಚ ತೇ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಶರೀರರೂಪಮಿದಮಖಿಲಂ ಜಗಚ್ಛರೀರಾತಿರಿಕ್ತ-ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಕಂ ತ್ವಚ್ಛರೀರಂ ಚ ಪಶ್ಯನ್ತೀತ್ಯಾಹ ಯೇ ತು ಜ್ಞಾನವಿದ: ಇತಿ। ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್, ಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ, ಅರ್ಥವಿರೋಧ:, ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧ:, ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿರೋಧಶ್ಚ||

ಪ್ರಕಾರ್ಯದ್ವೈತಪ್ರಕಾರಾದ್ವೈತವಿವೇಕ:

ತಸ್ಯಾತ್ಮಪರದೇಹೇಷು ಸತೋಽಪ್ಯೇಕಮಯಮ್ (ವಿ.ಪು.2-14-31) ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮಾನೇಷು ಸತ್ಸು ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷರೂಪಪಿಣ್ಡಸಂಸರ್ಗಕೃತಮಾತ್ಮಸು ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ದ್ವೈತದರ್ಶನಮತಥ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಪಿಣ್ಡಗತಮಾತ್ಮಗತಮಪಿ ದ್ವೈತಂ ನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ। ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿ-ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಪಿಣ್ಡೇಷು ವರ್ತಮಾನಂ ಸರ್ವಮಾತ್ಮವಸ್ತು ಸಮಮಿತ್ಯರ್ಥ:। ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಣ್ಡಿತಾಸ್ಸಮದರ್ಶಿನ: (ಭ.ಗೀ.೫.೧೮) ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಭ.ಗೀ.೫.೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ತಸ್ಯಾತ್ಮಪರದೇಹೇಷು ಸತೋಽಪಿ ಇತಿ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೇ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ವಪರವಿಭಾಗಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ||

ಯದ್ಯನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರ: ಕೋಽಪಿ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ; ಯದಿ ಮತ್ತ: ಪರ: ಕೋಽಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರಶಬ್ದಾನ್ಯಶಬ್ದಯೋ: ಪ್ರಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ ತತ್ರ ಪರಶಬ್ದಸ್ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಚನ:। ಅನ್ಯಶಬ್ದಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತ್ವಾದನ್ಯಾಕಾರತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥ:। ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯದಿ ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ: ಕೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಮದಾಕಾರಭೂತಜ್ಞಾನಾಕಾರಾದನ್ಯಾಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ತದಾಽಹಮೇವಮಾಕಾರ:; ಅಯಞ್ಚಾನ್ಯಾದೃಶಾಕಾರ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಮ್; ನ ಚೈವಮಸ್ತಿ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತ್ವೇನ ಸಮಾನತ್ವಾದೇವೇತಿ||

ವೇಣುರನ್ಧ್ರವಿಭೇದೇನ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾಕಾರವೈಷಮ್ಯಮಾತ್ಮನಾಂ ನ ಸ್ವರೂಪಕೃತಮ್। ಅಪಿ ತು ದೇವಾದಿಪಿಣ್ಡಪ್ರವೇಶಕೃತಮ್ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ; ನಾತ್ಮೈಕ್ಯಮ್। ದೃಷ್ಟಾನ್ತೇ ಚಾನೇಕರನ್ಧ್ರವರ್ತಿನಾಂ ವಾಯ್ವಂಶಾನಾಂ ನ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮ್; ಅಪಿತ್ವಾಕಾರಸಾಮ್ಯಮೇವ। ತೇಷಾಂ ವಾಯುತ್ವೇನೈಕಾಕಾರಾಣಾಂ ರನ್ಧ್ರಭೇದನಿಷ್ಕ್ರಮಣಕೃತೋ ಹಿ ಷಡ್ಜಾದಿಸಂಜ್ಞಾಭೇದ:। ಏವಮಾತ್ಮನಾಂ ದೇವಾದಿಸಂಜ್ಞಾಭೇದ: ಯಥಾ ತೈಜಸಾಪ್ಯಪಾರ್ಥಿವದ್ರವ್ಯಾಂಶಭೂತಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ತತ್ತದ್ದ್ರವ್ಯತ್ವೇನೈಕ್ಯಮೇವ; ನ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮ್। ತಥಾ ವಾಯವೀಯಾನಾಮಂಶಾನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಭೇದೋಽವರ್ಜನೀಯ:||

(ಆದಿಭರತನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ)

ಸೋಽಹಂ ಸ ಚ ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಹಂ ತ್ವಮಿತ್ಯಾದೀನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮೇವಾಽಕಾರ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರನ್ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಭೇದೇನಾಽತ್ಮಸು ಭೇದಮೋಹಂ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ಯಾಹ। ಅನ್ಯಥಾ ದೇಹಾತಿರರಿಕ್ತಾತ್ಮೋಪದೇಶ್ಯಸ್ವರೂಪೇ ಅಹಂ ತ್ವಂ ಸರ್ವಮೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಭೇದನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಘಟತೇ। ಅಹಂ ತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮುಪಲಕ್ಷ್ಯೇಣ ಸರ್ವಮೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯನೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮಪಿ ನ ಸಙ್ಗಚ್ಛತೇ। ಸೋಽಪಿ ಯಥೋಪದೇಶಮಕರೋದಿತ್ಯಾಹ ತತ್ಯಾಜ ಭೇದಂ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿ: ಇತಿ ||

(ವಾಕ್ಯಾನಾಮದ್ವೈತಪರತ್ವಾದ್ಯಭಾವಸಾಧಕೋಪಪಾದನಮ್)

ಕುತಶ್ಚೈಷ ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ದೇಹಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಷಯತ್ವಾದುಪದೇಶಸ್ಯ। ತಚ್ಚ ಪಿಣ್ಡ: ಪೃಥಗ್ಯತ: ಪುಂಸಶ್ಶಿರ: ಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣ: (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೮೯) ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಾತ್||

ವಿಭೇದಜನಕೇಽಜ್ಞಾನೇ (ವಿ.ಪು.6-7-96) ಇತಿ ಚ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಪರಮ್। ನಾಪಿ ಜೀವಪರಯೋ: ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿಷಿದ್ಧಮ್। ಜೀವಪರಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಂ ದೇಹಾತ್ಮನೋರಿವ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿ: ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ। ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ (ಮು.೩.೧.೧), ಋತಂ ಪಿಬನ್ತೌ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಪರಮೇ ಪರಾರ್ಧ್ಯೇ । ಛಾಯಾತಪೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದನ್ತಿ ಪಞ್ಚಾಗ್ನಯೋ ಯೇ ಚ ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಾ:|| (ಕಠ. ೨.೧) ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ಯಜುರಾರಣ್ಯಕೇ.೩.೨೦.) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:। ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ  ಸ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿಕಾರಾನ್ ಗುಣಾದಿದೋಷಾಂಶ್ಚ ಮುನೇ ವ್ಯತೀತ:। ಅತೀತಸರ್ವಾವರಣೋಽಖಿಲಾತ್ಮಾ ತೇನಾಽಸ್ತೃತಂ ಯದ್ಭುವನಾನ್ತರಾಲೇ,  ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕೋಽಸೌ, ಪರ: ಪರಾಣಾಂ ಸಕಲಾ ನ ಯತ್ರ ಕ್ಲೇಶಾದಯಸ್ಸನ್ತಿ ಪರಾವರೇಶೇ (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೩,೮೪,೮೫) ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾಽನ್ಯಾ ತೃತೀಯಾ ಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ। ಯಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಕ್ತಿಸ್ಸಾ ವೇಷ್ಟಿತಾ ನೃಪ ಸರ್ವಗಾ (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೧,೬೨) ಇತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್, ಉಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೨.೨೧), ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾನ್ಯ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೨.೨೨), ಅಧಿಕಂ ತು ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೧.೨೧) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷು ಚ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಽತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತೋ ಯಮಯತಿ (ಬೃ.೫.೭.೨೨), ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಮ್ಪರಿಷ್ವಕ್ತ: (ಬೃ.೬.೩.೨೧), ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾಽತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ: (ಬೃ.೬.೩.೩೫) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಭಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಾತ್।

ಮುಕ್ತೌ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋ: ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯನಿರಾಸ:

ನಾಪಿ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇನ ನಿರ್ಮುಕ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಪರೇಣ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಸಮ್ಭವ:; ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ತದನರ್ಹಾತ್ವಾಸಮ್ಭವಾತ್। ಯಥೋಕ್ತಮ್ –

ಪರಮಾತ್ಮಾತ್ಮನೋರ್ಯೋಗ: ಪರಮಾರ್ಥ ಇತೀಷ್ಯತೇ।

ಮಿಥ್ಯೈತದನ್ಯದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಹಿ ನೈತಿ ತದ್ದ್ರವ್ಯತಾಂ ಯತ:|| ಇತಿ||      (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೨೭)

(ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಂಮ್, ಪರೇಣ ಪರಮಸಾಮ್ಯಮೇವ)

ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತು ತದ್ಧರ್ಮತಾಪತ್ತಿರೇವೇತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಕ್ತಮ್ –

ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾ:।

ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯನ್ತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥನ್ತಿ ಚ || ಇತಿ ||      (ಭ.ಗೀ.೧೪.೨)

ಇಹಾಪಿ

ಆತ್ಮಭಾವಂ ನಯತ್ಯೇನಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾಯಿನಂ ಮುನೇ ।

ವಿಕಾರ್ಯಮಾತ್ಮನಶ್ಶಕ್ತ್ಯಾ ಲೋಹಮಾಕರ್ಷಕೋ ಯಥಾ || ಇತಿ||      (ವಿ.ಪು.೬.೭.೩)

ಆತ್ಮಭಾವಮ್ – ಆತ್ಮನಸ್ಸ್ವಭಾವಮ್। ನಹ್ಯಾಕರ್ಷಕಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತಿರಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾದಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೧೭), ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಲಿಙ್ಗಾಚ್ಚ (ಶಾರೀ.೪.೪.೨೧), ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ (ಶಾರೀ.೧.೩.೨) ಇತಿ। ವೃತ್ತಿರಪಿ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಸಮಾನೋ ಜ್ಯೋತಿಷಾ (ಬೋಧಾಯನವೃತ್ತಿ:) ಇತಿ। ದ್ರಮಿಡಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚ ದೇವತಾಸಾಯುಜ್ಯಾದಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ದೇವತಾವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಸ್ಸ್ಯಾತ್ (ಬ್ರಹ್ಮನನ್ದಿ) ಇತ್ಯಾಹ। ಶ್ರುತಯಶ್ಚ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜನ್ತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾಂಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ (ಛಾಂ.೮.ಪ್ರ.೧.ಖ.೬), ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ। ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಿಶ್ಚತಾ (ತೈ.ಆನ.೧ಅನು.೧,೨), ಏತಮಾನನ್ದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ। ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಕಾಮಾನ್ನೀ ಕಾಮರೂಪ್ಯನುಸಞ್ಚರನ್ (ತೈ.ಭೃಗು.೧೦ಅನು.೫), ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ (ಛಾ.೮.೧೨.೩), ರಸೋ ವೈ ಸ:। ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನನ್ದೀ ಭವತಿ (ತೈ.ಆ.೭.ಅನು.೧), ಯಥಾ ನದ್ಯ: ಸ್ಯನ್ದಮಾನಾಸ್ಸಮುದ್ರೇ ಅಸ್ತಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ। ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತ: ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ (ಮು.೩.೨.೮), ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ (ಮು.೩.೧.೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:।

(ಉಪಾಸನಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ)

ಪರವಿದ್ಯಾಸು ಸರ್ವಾಸು ಸಗುಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮ್। ಫಲಂ ಚೈಕರೂಪಮೇವ। ಅತೋ ವಿದ್ಯಾವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಆನನ್ದಾದಯ: ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೩.೧೧), ವಿಕಲ್ಪೋಽವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೩.೭೫) ಇತ್ಯಾದಿಷೂಕ್ತಮ್। ವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಚ ಸಗುಣಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಶ್ಚೋಕ್ತ: – ಯುಕ್ತಂ ತದ್ಗುಣಕೋಪಾಸನಾತ್  ಇತಿ। ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ  ಸಚ್ಚಿತ್ತ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ। ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮು.೩.೨.೯) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತ: ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ (ಮು.೩.೨.೮), ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ (ಮು.೩.೧.೩), ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ (ಛಾ.೮.೧೨.೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಕೃತನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತತ್ಕೃತಭೇದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾರತೋಚ್ಯತೇ। ಪ್ರಕಾರೈಕ್ಯೇ ಚ ತತ್ತ್ವವ್ಯವಹಾರೋ ಮುಖ್ಯ ಏವ; ಯಥಾ ಸೇಯಂ ಗೌರಿತಿ||

ಅತ್ರಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪಕಂ  ಪ್ರಾಪ್ಯೇ  ಪರೇ  ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪಾರ್ಥಿವ। ಪ್ರಾಪಣೀಯಸ್ತಥೈವಾಽತ್ಮಾ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಭಾವನ:|| (ವಿ.ಪು.೬.೭.೯೩) ಇತಿ||  ಪರಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಾದಾತ್ಮಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಭಾವನ: – ಕರ್ಮಭಾವನಾಬ್ರಹ್ಮಾಭಾವನೋಭಯಭಾವನೇತಿ ಭಾವನಾತ್ರಯರಹಿತ: ಪ್ರಾಪಣೀಯ ಇತ್ಯಭಿಧಾಯ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ: ಕರಣೀ ಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಂ ತಸ್ಯ ವೈ ದ್ವಿಜ। ನಿಷ್ಪಾದ್ಯ ಮುಕ್ತಿಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಕೃತಕೃತ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯೇತ್|| (ವಿ.ಪು.೬.೭.೯೪) ಇತಿ ಕರಣಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಭಾವನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕೃತಕೃತ್ಯತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತಿವಚನಾದ್ಯಾವತ್ಸಿದ್ಧಿ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ತದಾಽಸೌ ಪರಮಾತ್ಮನಾ। ಭವತ್ಯಭೇದೀ ಭೇದಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತೋ ಭವೇತ್|| (ವಿ.ಪು.೬.೭.೯೩,೯೪,೯೫) ಇತಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ। ತದ್ಭಾವ: ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾವ: ಸ್ವಭಾವ:। ನ ತು ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮ್, ತದ್ಭಾವಭಾವಮಾಪನ್ನ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಭಾವಶಬ್ದಾನನ್ವಯಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥವಿರೋಧಾಚ್ಚ। ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಭಾವನತ್ವಂ ತದಾಪತ್ತಿ: ತದ್ಭಾವಭಾವಾಪತ್ತಿ:। ಯದೈವಮಾಪನ್ನಸ್ತದಾಽಸೌ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಅಭೇದೀ ಭವತಿ ಭೇದರಹಿತೋ ಭವತಿ। ಜ್ಞನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾಸ್ಯ  ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದೋ ದೇವಾದಿರೂಪ:। ತದನ್ವಯೋಽಸ್ಯ ಕರ್ಮರೂಪಾಜ್ಞಾನಮೂಲ:। ನ ಸ್ವರೂಪಕೃತ: ಸ ತು ದೇವಾದಿಭೇದ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನೇನ ಮೂಲಭೂತಾಜ್ಞಾನರೂಪೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿನಷ್ಟೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಭೇದೀ ಭವತಿ। ಯಥೋಕ್ತಮ್ – ಏಕಸ್ವರೂಪಭೇದಸ್ತು ಬಾಹ್ಯಕರ್ಮವೃತಿಪ್ರಜ:। ದೇವಾದಿಭೇದೇಽಪಧ್ವಸ್ತೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇವಾವರಣೋ ಹಿ ಸ:|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೩೩) ಇತಿ||

ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ ವಿಭೇದಜನಕೇಽಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಮಾತ್ಯನ್ತಿಕಂ ಗತೇ। ಆತ್ಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸನ್ತಂ ಕ: ಕರಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ। ವಿಭೇದ: – ವಿವಿಧೋ ಭೇದ: – ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರಾತ್ಮಕ:। ಯಥೋಕ್ತಂ ಶೌನಕೇನಾಪಿ ಚತುರ್ವಿಧೋಽಪಿ ಭೇದೋಽಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬನ್ಧನ: (ವಿಷ್ಣುಧರ್ಮ.೧೦೦.೨೧) ಇತಿ। ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನರೂಪೇ ದೇವಾದಿರೂಪವಿವಿಧಭೇದಹೇತುಭೂತಕರ್ಮಾಖ್ಯಾಜ್ಞಾನೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನೇನಾತ್ಯನ್ತಿಕನಾಶಂ ಗತೇ ಸತಿ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಸನ್ತಂ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮನೋ ದೇವಾದಿರೂಪಭೇದಂ ಕ: ಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾಽನ್ಯಾ ಇತಿ ಹ್ಯತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್||

(ಅದ್ವೈತಪರತ್ವೇನ ಪರಾಭಿಮತಗೀತೋಕ್ತಿವಿವರಣಮ್)

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ (ಭ.ಗೀ.13-2) ಇತ್ಯಾದಿನಾಽನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣ ಸರ್ವಸ್ಯಾಽತ್ಮತಯಾ ಐಕ್ಯಾಭಿಧಾನಮ್। ಅನ್ಯಥಾ – ಕ್ಷರಸ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ। ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧ:। ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಂ ತತ್ರೈವ ಭಗವತಾಽಭಿಹಿತಮ್  ಈಶ್ವರಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ (ಭ.ಗೀ.೧೮.೬೧), ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟ: (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೫) ಇತಿ ಚ। ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ ಸರ್ವಭೂತಾಶಯಸ್ಥಿತ: ಇತಿ ಚ ತದೇವೋಚ್ಯತೇ। ಭೂತಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತದೇಹವಚನ:। ಯತಸ್ಸರ್ವೇಷಾಮಯಮಾತ್ಮಾ ತತ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತಚ್ಛರೀರತಯಾ ಪೃಥಗವಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ತದಸ್ತಿ ವಿನಾ ಯತ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ; ಭಗವದ್ವಿಭೂತ್ಯುಪಸಂಹಾರಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ತಥೈವಾಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮ್। ತತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ –

ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ। ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಽಶಸಮ್ಭವಮ್।

ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್ ||             (ಭ.ಗೀ.೧೦.೪೧.೪೨) ಇತಿ||

ಅತಶ್ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಮಸ್ತಿ । ನಾಪ್ಯರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಭ್ರಾನ್ತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮ್। ನಾಪಿ  ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೇದನಿಷೇಧ:||

(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಪ್ತವಿಧಾಃ ಅನುಪಪತ್ತಯಃ)

(ಅವಿದ್ಯಾದೂಷಣಾರ್ಥಂ ಪರೋಕ್ತಾರ್ಥಾನುವಾದಃ)

ಯದಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ವಸ್ತುನಿ ದೋಷಪರಿಕಲ್ಪಿತಮೀಶೇಶಿತವ್ಯಾ ದ್ಯನನ್ತವಿಕಲ್ಪಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್। ದೋಷಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರವಿಕ್ಷೇಪಕರೀ ಸದಸದಿನರ್ವಚನೀಯಾಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾ। ಸಾ ಚಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಾ; ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ: (ಛಾ.೮.೩.೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಶ್ರುತಿಭಿ:, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಗತಜೀವೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ । ಸಾ ತು ನ ಸತೀ, ಭ್ರಾನ್ತಿಬಾಧಯೋರಯೋಗಾತ್। ನಾಪ್ಯಸತೀ, ಖ್ಯಾತಿಬಾಧಯೋಶ್ಚಾಯೋಗಾತ್। ಅತ: ಕೋಟಿದ್ವಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೇಯಮವಿದ್ಯೇತಿ ತತ್ತ್ವವಿದ: – ಇತಿ।

(ತತ್ರ ಆಶ್ರಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ -1)

ತದಯುಕ್ತಮ್, ಸಾ ಹಿ ಕಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಭ್ರಮಂ ಜನಯತಿ? ನ ತಾವಜ್ಜೀವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ; ಅವಿದ್ಯಾ-ಪರಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ। ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತ್ಯ; ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್। ಸಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯಾಽಭಿಮತಾ||

ಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಂ ಮೃಷಾತ್ಮಕಮ್।

ಅಜ್ಞಾನಂ ಚೇತ್ತಿರಸ್ಕುರ್ಯಾತ್ಕ: ಪ್ರಭುಸ್ತನ್ನಿವರ್ತನೇ||

ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮ್।

ಬ್ರಹ್ಮವತ್ತತ್ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ತದಪಿ ಹ್ಯನಿವರ್ತಕಮ್||

ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮೇಯತಾ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನುಭೂತಿತ್ವಂ ತ್ವದುಕ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ||         (ಶ್ರೀನಾಥಮುನಿಶ್ಲೋಕಾ:)

ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಬಾಧಕಮ್, ನ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಉಭಯೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಸತ್ಯನ್ಯತರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಮನ್ಯತರಸ್ಯ ನೇತಿ ವಿಶೇಷಾನವಗಮಾತ್।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಸ್ಸ್ವಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ; ಸ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಸ್ಸ್ವರೂಪತದ್ವಿಷಯ-ಜ್ಞಾನಯೋ: – ಇತಿ।

(ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಕಲ್ಪಸ್ಯಯ ದೂಷಣಮ್)

ಕಿಞ್ಚ ಅನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಭವಾನ್ತರಾನನುಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಭವತೋ ನ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ। ಅತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ ಚೇತ್ಸ್ವಯಮೇವ ವಿರೋಧಿ ಭವತೀತಿ ನಾಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಭವ:। ಶುಕ್ತ್ಯಾದಯಸ್ತು ಸ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಸ್ವಯಮಸಮರ್ಥಾಸ್ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿನಸ್ತನ್ನಿವರ್ತನೇ ಚ ಜ್ಞಾನಾನ್ತರಮಪೇಕ್ಷನ್ತೇ। ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧ್ಯೇವ। ತತ ಏವ ನಿವರ್ತಕಾನ್ತರಂ ಚ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ||

(ಪ್ರಪಋಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಮ್)

ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ – ಇತಿ। ನ; ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ? ಉತ ಪ್ರಪಞ್ಚಸತ್ಯತ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್। ನ ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ, ಅತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಹಿ ವಿರೋಧ:। ಪ್ರಪಞ್ಚ-ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸತ್ಯತ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ। ತೇನ ಪ್ರಪಞ್ಚಸತ್ಯತ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಬಾಧಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ। ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ತಸ್ಯ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮೇವ। ತತ್ತು ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಮ್। ಸ್ವರೂಪಂ ತು ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ  ತದ್ವಿರೋಧಿ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಬಾಧಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್। ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಭಾವ್ಯಧರ್ಮವಿರಹಸ್ಯ ಭವತೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್। ಅತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿರೋಧಾದೇವ ನಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮ್||

(ಅವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಿರೋಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ 2)

ಕಿಞ್ಚ – ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಕಾಶೈಕಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರೋಹಿತ್Ћಿಮತಿ ವದತಾ ಸ್ವರೂಪನಾಶ ಏವೋಕ್ತಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಕಾಶತಿರೋಧಾನಂ ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬನ್ಧೋ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿನಾಶೋ ವಾ। ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಅನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪ್ರಕಾಶತಿರೋಧಾನಂ ಪ್ರಕಾಶನಾಶ ಏವ||

(ಅವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಾನುಪಪತ್ತಿಃ -3)

ಅಪಿ ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ನಿರಾಶ್ರಯಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇಯಮನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಾಶ್ರಯದೋಷವಶಾದನನ್ತಾಶ್ರಯಮನನ್ತ- ವಿಷಯಮಾತ್ಮಾನಮನುಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಯಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯದೋಷ: ಪರಮಾರ್ಥಭೂತ:? ಉತಾಪರಮಾರ್ಥಭೂತ ಇತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್। ನ ತಾವತ್ಪರಮಾರ್ಥ:, ಅುನಭ್ಯಪಗಮಾತ್। ನಾಪ್ಯಪರಮಾರ್ಥ:, ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ವಾ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ದೃಶಿತ್ವೇನ ವಾಭ್ಯುಪಗಮನೀಯ:। ನ ತಾವದ್ದೃಶಿ:, ದೃಶಿಸ್ವರೂಪಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್; ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾಯಾಸ್ತು ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೃಶೇರ್ಮಾಧ್ಯಿಮಕಪಕ್ಷ-ಪ್ರಸಙ್ಗೇನಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ। ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯಯೋಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾ ದೃಶೇಶ್ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನ ಮೂಲದೋಷಾನ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್। ಅಥೈತತ್ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತೀ ಅನುಭೂತಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೋ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್; ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಚೇದ್ದೋಷ:; ಪ್ರಪಞ್ಚದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ತನ್ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್। ಕಿಂ ಪ್ರಪಞ್ಚತುಲ್ಯಾವಿದ್ಯಾನ್ತರಪರಿಕಲ್ಪನೇನ? ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೋಷತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್। ಅತೋ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದೋಷಾನಭ್ಯುಪಗಮ:; ನ ತಾವದ್ಭ್ರಾನ್ತಿರುಪಪಾದಿತಾ ಭವತಿ।

(ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿ: – 4)

ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಂ ಚ ಕಿಮಭಿಪ್ರೇತಮ್। ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತೈವ ಸ್ಯಾತ್। ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಸ್ತುಜಾತಂ ಪ್ರತೀತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಮ್। ಸರ್ವಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿಸ್ಸದಸದಾಕಾರಾ। ಸದಸದಾಕಾರಾಯಾಸ್ತು ಪ್ರತೀತೇಸ್ಸದಸದ್ವಿಲಣಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಷಯಸ್ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ||

(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಃ)

ಅಥ ಸ್ಯಾತ್ – ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನಕರಮಾನ್ತರಬಾಹ್ಯರೂಪವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಂ ಸದಸದಿನರ್ವಚನೀಯಂ ಅವಿದ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನಾದಿಪದವಾಚ್ಯಂ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರೇಕೇಣ ಭಾವರೂಪಮೇವ ಕಿಞ್ಚಿದ್ವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀಯತೇ। ತದುಪಹಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಶ್ಚಾವಿಕಾರೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿನ್ಮಾತ್ರವಪುಷಿ ತೇನೈವ ತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಹಙ್ಕಾರಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯವಿಭಾಗರೂಪೋಽಧ್ಯಾಸ:। ತಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇಣ ಅಧ್ಯಾಸರೂಪೇ  ಜಗತಿ ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯ-ಸರ್ಪರಜತಾದಿವಸ್ತು ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನರೂಪಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಜಾಯತೇ। ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಸ್ಯ ತದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮೇವ ಕಾರಣಂ  ಭವಿತುಮರ್ಹಾತೀತಿ ಹೇತುಬಲಾದವಗಮ್ಯತೇ।

(ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತಾ)

ಕಾರಣಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಾವತ್ ಅಹಮಜ್ಞೋ ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮಿ ಇತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸ:। ಅಯಂ ತು ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವಿಷಯ: ಸ ಹಿ ಷಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಗೋಚರ:। ಅಯನ್ತು ಅಹಂ ಸುಖೀತಿವದಪರೋಕ್ಷ: ಅಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಯಮನುಭವೋ ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯ:; ಅನುಭವವೇಲಾಯಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್, ಅವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ||

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುಭವೇ ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಾವಧರ್ಮಿತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾಽವಗತಿರಸ್ತಿ ವಾ, ನ ವಾ? ಅಸ್ತಿ ಚೇದ್ವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಭವಸಮ್ಭವ:। ನೋ ಚೇದ್ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಭವಸ್ಸುತರಾಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವೇ ಅಭಾವಾಖ್ಯಪ್ರಮಾಣವಿಷಯತ್ವೇ ಚೇಯಮನುಪಪತ್ತಿಸ್ಸಮಾನಾ। ಅಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವೇ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಯಮನುಭವೋ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಏವಾಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯ: – ಇತಿ।

(ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ನನು ಚ – ಭಾವರೂಪಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸರೂಪೇಣ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ। ಮೈವಮ್ – ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಂ ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯಮ್, ಅಪಿ ತು ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇ:। ನ ಹ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧ:।

ನನು ಚೇದಂ ಭಾವರೂಪಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷವ್ಯಾವೃತ್ತಮೇವ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ। ಸ ವಿಷಯ: ಪ್ರಮಾಣಾನಧೀನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕಥಮಿವ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನಾಸ್ಮದರ್ಥವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಅಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ ।

ನೈಷ ದೋಷ:, ಸರ್ವಮೇವ ವಸ್ತುಜಾತಂ ಜ್ಞಾತತಯಾ ಅಜ್ಞಾತತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಮ್। ತತ್ರ ಜಡತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತತಯಾ ಸಿಧ್ಯತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯವಧಾನಾಪೇಕ್ಷಾ। ಅಜಡಸ್ಯ ತು ಪ್ರತ್ಯಗ್ವಸ್ತುನಸ್ಸ್ವಯಂ ಸಿಧ್ಯತೋ ನ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯವಧಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸದೈವಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನಾವಭಾಸೋ ಯುಜ್ಯತೇ।  ತಸ್ಮಾನ್ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಭಾವರೂಪಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ।

(ಭಾವರೂಪಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅನುಮಾನತಃ ಸಿದ್ಧಿಶಙ್ಕಾ)

ತದಿದಂ ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾಮನುಮಾನೇನಾಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ವವಿಷಯಾವರಣ-ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವದೇಶಗತವಸ್ತ್ವನ್ತರಪೂರ್ವಕಮ್, ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್, ಅನ್ಧಕಾರೇ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವತ್ ಇತಿ।

(ತಮಸೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್)

ಆಲೋಕಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ವಾ ರೂಪಂ ದರ್ಶನಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ವಾ ತಮೋ ನ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಮ್, ತತ್ಕಥಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸಾಧನೇ ನಿದರ್ಶನತಯೋಪನ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಉಚ್ಯತೇ ಬಹುಲತ್ವವಿರಲತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗೇನ ರೂಪವತ್ತಯಾ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರ್ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಮೇವ ತಮ ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮಿತಿ||

(ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನನಿರಾಸಾರಮ್ಭಃ, ತತ್ರ ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕವಿರೋಧಶ್ಚ)

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಅಹಮಜ್ಞೋ ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮಿ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಸಹಿತೇನ ಕೇವಲೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ನ ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ। ಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವಿಷಯತ್ವೇ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತ:, ಸ ಹಿ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯ:। ವಿಷಯತ್ವೇನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥ: ಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ವಾ, ಅಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ವಾ?। ಪ್ರತಿಪನ್ನಶ್ಚೇತ್; ತತ್ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ತದಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಕಥಮಿವ ತಿಷ್ಠತಿ। ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಶ್ಚೇದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಾಶ್ರಯವಿಷಯಜ್ಞಾನ ಶೂನ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮನುಭೂಯೇತ ||

(ವಿಶದಾವಿಶದವಿಭಾಗಾತ್ ಅವಿರೋಧಶಙ್ಕಾ, ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ)

ಅಥ ವಿಶದಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸೋಽಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀ, ಅವಿಶದಸ್ವರೂಪಂ ತು ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಶ್ರಯವಿಷಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ನಾಜ್ಞಾನಾನುಭವವಿರೋಧ:- ಇತಿ। ಹನ್ತ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವೋಽಪಿ ವಿಶದಸ್ವರೂಪವಿಷಯ:। ಆಶ್ರಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಂ ತು ಅವಿಶದಸ್ವರೂಪವಿಷಯಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ ||

(ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾ)

ಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಿಧ್ಯತ: ಪ್ರಾಗಭಾವಸಿದ್ಧಾವಿವ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ; ತಥಾ ಹಿ ಅಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ತದನ್ಯಸ್ತದ್ವಿರೋಧೀ ವಾ? ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾಽವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಾ। ಯದ್ಯಪಿ  ತಮಸ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ; ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧೀತ್ಯನೇನಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತ್ಯೇವ। ಭವದಭಿಮತಾಜ್ಞಾನಂ ನ ಕದಾಚಿತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಅಪಿತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವ । ತಥಾ ಸತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವತ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ||

(ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವತಾಸಮರ್ಥನಮ್)

ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ತು ಭವತಾಽಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತ್ಯುಭಯಾಭ್ಯುಪೇತೋ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವ ಏವ ಅಹಮಜ್ಞೋ ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮಿ ಇತ್ಯನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮ್ ||

(ಅಜ್ಞಃ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಃ)

ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯೈಕಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಾನುಭವಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್। ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವರೂಪಮಪಿ ತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಮಜ್ಞಾನಮನುಭವತೀತಿ ಚೇತ್; ಕಿಮಿದಂ ತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್। ಅಪ್ರಕಾಶಿತ- ಸ್ವರೂಪತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಕಥಮಪ್ರಕಾಶಿತ-ಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್। ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯತೋಽಪ್ರಕಾಶಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಾಖ್ಯಧರ್ಮಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದನ್ಯತಸ್ಸ್ವರೂಪನಾಶ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್||

(ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ದೂಷಣಾನ್ತರಮ್)

ಕಿಞ್ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನಹೇತುಭೂತಮೇತದಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮನುಭೂತಂ ಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರಸ್ಕರೋತಿ। ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ಸ್ವಯಂ ತದನುಭವಿವಷಯೋ ಭವತೀತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಮ್||

ಅನುಭೂತಮೇವ ತಿರಸ್ಕರೋತೀತಿ ಚೇತ್, ಯದ್ಯತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಮನುಭವತಿ; ತದಾ ತಿರೋಧಾನಕಲ್ಪನಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾ ಸ್ಯಾತ್; ಅಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಕಲ್ಪನಾ ಚ। ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನವತ್ ಅಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತಯಾಽಭಿಮತಪ್ರಪಞ್ಚದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಭವಾತ್। ಕಿಞ್ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಾನುಭವ: ಕಿಂ ಸ್ವತೋಽನ್ಯತೋ ವಾ? ಸ್ವತಶ್ಚೇದಜ್ಞಾನಾನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಸ್ಯಾತ್। ಅನುಭೂತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಾನುಭವಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇನ ರಜತಾನುಭವಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿವನ್ನಿವರ್ತಕ-ಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನಾನುಭೂತಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ। ಅನ್ಯತಶ್ಚೇತ್, ಕಿಂ ತದನ್ಯತ್? ಅಜ್ಞಾನಾನ್ತರಮಿತಿ ಚೇತ್; ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯೈವ ಸ್ವಯಮನುಭವವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್; ತಥಾ ಸತೀದಮಜ್ಞಾನಂ ಕಾಚಾದಿವತ್ ಸ್ವಸತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರಸ್ಕರೋತೀತಿ ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್||

ಅಥೇದಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮನಾದಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಿರಸ್ಕೃತಿಂ ಚ ಯುಗಪದೇವ ಕರೋತಿ। ಅತೋ ನಾನವಸ್ಥಾದಯೋ ದೋಷಾ ಇತಿ ನೈತತ್; ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವರೂಪತಿರಸ್ಕೃತಿಮನ್ತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾಪಾದನಾಯೋಗಾತ್। ಹೇತ್ವನ್ತರೇಣ ತಿರಸ್ಕೃತಮಿತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಪಾಸ್ತಮ್। ಅನವಸ್ಥಾ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ। ಅತಿರಸ್ಕೃತಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾಪಾದನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವಾನುಭವೈಕತಾನತಾ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್||

(ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶದಾವಿಶದಾವಭಾಸದೂಷಣಮ್)

ಅಪಿ ಚ – ಅವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಿರೋಹಿತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ? ಉತ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ? ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರಕಾಶೇ ತುಚ್ಛತಾಪತ್ತಿರಸಕೃದುಕ್ತಾ। ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಸಚ್ಚಿದಾನನ್ದೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೋಽಯಮಂಶಸ್ತಿರಸ್ಕ್ರಿಯತೇ; ಕೋ ವಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ? ನಿರಂಶೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರೇ ವಸ್ತುನ್ಯಾಕಾರದ್ವಯಾಸಮ್ಭವೇನ ತಿರಸ್ಕಾರ: ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಯುಗಪನ್ನ ಸಂಗಚ್ಛೇತೇ।    ಅಥ ಸಚ್ಚಿದಾನನ್ದೈಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿದ್ಯಯಾ ತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಮವಿಶದಮಿವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಿಶದತಾಽವಿಶದತಾ ವಾ ಕಿಂರೂಪಾ। ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಸ್ಸಾಂಶಸ್ಸವಿಶೇಷ: ಪ್ರಕಾಶವಿಷಯ:; ತಸ್ಯ ಸಕಲಾವಭಾಸೋ ವಿಶದಾವಭಾಸ:, ಕತಿಪಯವಿಶೇಷ ರಹಿತಾವಭಾಸಶ್ಚಾವಿಶದಾವಭಾಸ:। ತತ್ರ ಯ ಆಕಾರೋಽಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ ಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಾದೇವ ಪ್ರಕಾಶಾವೈಶದ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ। ಯಚ್ಚಾಂಶ: ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ  ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋ ವಿಶದ ಏವ। ಅತಸ್ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಕಾಶಾಂಶೇ ಅವೈಶದ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತಿ। ವಿಷಯೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ತದ್ಗತಕತಿಪಯವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತಿರೇವಾವೈಶದ್ಯಮ್। ತಸ್ಮಾದವಿಷಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ತದ್ಗತಕತಿಪಯವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತಿರೂಪಾವೈಶದ್ಯಂ ನಾಮಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತಿ।

(ವಿಶದಾವಿಶದಾವಭಾಸಸ್ಯೈವ ಮುಖಾನ್ತರೇಣ ದೂಷಣಮ್)

ಅಪಿ ಚ – ಇದಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಮವೈಶದ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋದಯಾನ್ನಿವರ್ತತೇ ನ ವಾ? ಅನಿವೃತ್ತಾವಪವರ್ಗಾಭಾವ:। ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ವಸ್ತು ಕಿಂ ರೂಪಮಿತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್। ವಿಶದಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಚೇತ್;  ತದ್ವಿಶದಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಗಸ್ತಿ; ನ ವಾ? ಅಸ್ತಿ ಚೇದವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಮವೈಶದ್ಯಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್। ನೋ ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಯಾ ಅನಿತ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್||

(ದೂಷಣಾನ್ತರಾಣಿ)

ಅಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಶ್ರಯಾನಿರೂಪಣಾದೇವಾಸಂಭವ: ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತ:। ಅಪಿ ಚ – ಅಪರಮಾರ್ಥದೋಷಮೂಲಭ್ರಮವಾದಿನಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾಸಂಭವೋಽಪಿ ದುರುಪಪಾದ:; ಭ್ರಮಹೇತುಭೂತದೋಷಾಶ್ರಯತ್ವವದಧಿಷ್ಠಾನಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಭ್ರಮೋಪಪತ್ತೇ:। ತತಶ್ಚ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್||

(ಉಕ್ತಾಜ್ಞಾನೇ ಅನುಮಾನಪ್ರಮಾಣದೂಷಣಮ್)

ಯದುಕ್ತಮನುಮಾನೇನಾಪಿ ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾನಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ; ತದಯುಕ್ತಮ್; ಅನುಮಾನಾಸಂಭವಾತ್। ನನೂಕ್ತಮನುಮಾನಮ್। ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್। ದುರುಕ್ತಂ ತು ತತ್; ಅಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯನಭಿಮತಾಜ್ಞಾನಾನ್ತರಸಾಧನೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದ್ಧೇತೋ:। ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಾನ್ತರಾಸಾಧನೇ ಹೇತೋರನೈಕಾನ್ತ್ಯಮ್। ಸಾಧನೇ ಚ ತದಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ನಿವಾರಯತಿ। ತತಶ್ಚಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನಾ ನಿಷ್ಫಲಾ ಸ್ಯಾತ್  ||

(ಅನುಮಾನೇ ದೂಷಣಾನ್ತರಮ್)

ದೃಷ್ಟಾನ್ತಶ್ಚ ಸಾಧನವಿಕಲ:; ದೀಪಪ್ರಭಾಯಾ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭಾವಾತ್। ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್। ಸತ್ಯಪಿ ದೀಪೇ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿನಾ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಾತ್। ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮೇವ; ನ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್। ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾಯಾಸ್ತು ಚಕ್ಷುರಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತೋ ವಿರೋಧಿತಮೋನಿರಸನದ್ವಾರೇಣ ಉಪಕಾರಕತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ। ಪ್ರಕಾಶಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಚಕ್ಷುರಿನ್ದ್ರಿಯೋಪಕಾರಕಹೇತುತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೀಪಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವ್ಯವಹಾರ:। ನಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಜ್ಞಾನತುಲ್ಯ-ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೀಪಪ್ರಭಾ ನಿದರ್ಶಿತಾ। ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣನಿರಸನಪೂರ್ವಕ-ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಙ್ಗೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನ, ನ ಹಿ ವಿರೋಧಿನಿರಸನಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್; ಅಪಿ ತ್ವರ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದ:। ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತಾಪಾದಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್। ತತ್ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ। ಯದ್ಯುಪಕಾರಕಾಣಾಮಪಿ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಙ್ಗೀಕೃತಂ, ತರ್ಹೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮುಪಕಾರಕತಮತ್ವೇನಾಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥ-ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಅಙ್ಗೀಕರಣೀಯಮ್। ತಥಾ ಸತಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯ-??ವಸ್ತ್ವನ್ತರಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ಧೇತೋಃ ಅನೈಕಾನ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಲಮನೇನ||

(ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿಃ)

ಪ್ರತಿಪ್ರಯೋಗಾಶ್ಚ – 1. ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಮ್; ಅಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್; ಶುಕ್ತಿಕಾದ್ಯಜ್ಞಾನವತ್। ಜ್ಞಾತ್ರಾಶ್ರಯಂ ಹಿ ತತ್। 2. ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಾವರಣಮ್; ಅಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್, ಶುಕ್ತಿಕಾದ್ಯಜ್ಞಾನವತ್। ವಿಷಯಾವರಣಂ ಹಿ ತತ್। 3. ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನವಿಷಯಾನಾವರಣತ್ವಾತ್; ಯತ್ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ತತ್ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಾವರಣಮ್। ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾದ್ಯಜ್ಞಾನಮ್। 4. ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಜ್ಞಾನಾಸ್ಪದಮ್, ಜ್ಞಾತೃತ್ವವಿರಹಾತ್; ಘಟಾದಿವತ್। 5. ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಜ್ಞಾನಾವರಣಮ್; ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್। ಯದಜ್ಞಾನಾವರಣಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯಭೂತಮ್; ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿ। 6. ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್; ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್। ಯತ್ ಜ್ಞಾನನಿರ್ತ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ, ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯಭೂತಮ್; ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿ। 7. ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರಕ್ತಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ನ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್, ಭವದಭಿಮತಾಜ್ಞಾನಸಾಧನಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನವತ್ । 8. ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಸ್ತುನೋ ವಿನಾಶಕಮ್, ಶಕ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಬೃಂಹಣವಿರಹೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್। ಯದ್ವಸ್ತುನೋ ವಿನಾಶಕಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಬೃಂಹಿತಂ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಂ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್; ಯಥೇಶ್ವರಯೋಗಿಪ್ರಭೃತಿಜ್ಞಾನಮ್; ಯಥಾ ಚ ಮುದ್ಗರಾದಿ। 9. ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜ್ಞಾನವಿನಾಶ್ಯಮ್; ಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್, ಘಟಾದಿವದಿತಿ।

(ಅನ್ತಿಮೇ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಙ್ಗಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇನ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಭಯಾದೀನಾಂ ವಿನಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ – ಇತಿ। ನೈವಮ್ – ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ತೇಷಾಂ ವಿನಾಶ:; ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿನಾಶಾತ್; ಕಾರಣನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪಶ್ಚಾದನುತ್ಪತ್ತೇ:। ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನವದುತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಸನ್ನಿಧಾನ ಏವೋಪಲಬ್ಧೇ:; ಅನ್ಯಥಾಽನುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚಾವಗಮ್ಯತೇ। ಅಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಚ ಭಯಾದೀನಾಂ ಭಯಾದಿಹೇತುಭೂತಜ್ಞಾನಸನ್ತತಾವವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಭಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನಾನೇಕಭಯೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಙ್ಗಾಚ್ಚ||

(ಅವಿದ್ಯಾನುಮಾನಪ್ರಯೋಗದೂಷಣಮ್)

ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವನ್ತರಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನೇನ ಪ್ರಯೋಗಕುಶಲತಾ ಚಾಽವಿಷ್ಕೃತಾ। ಅತೋಽನುಮಾನೇನಾಪಿ ನ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿ:।

(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಃ)

ಶ್ರುತಿತದರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧಿರನನ್ತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಹಿ ಮಿಥ್ಯೈವೋಪಾದಾನಂ  ಭವಿತುಮರ್ಹಾತೀತ್ಯೇತದಪಿ ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೧.೪) ಇತ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ। ಅತೋಽನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಾ ನ ಕಾಚಿದಪಿ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ।

(ಖ್ಯಾತಿವಿಚಾರಾರಮ್ಭಃ)

ಪ್ರತೀತಿಭ್ರಾನ್ತಿಬಾಧೈರಪಿ ನ ತಥಾಽಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್। ಪ್ರತೀಯಮಾನಮೇವ ಹಿ ಪ್ರತೀತಿಭ್ರಾನ್ತಿಬಾಧವಿಷಯ:। ಆಭಿ: ಪ್ರತೀತಿಭಿ: ಪ್ರತೀತ್ಯನ್ತರೇಣ ಚಾನುಪಲಬ್ಧಮಾಸಾಂ ವಿಷಯ ಇತಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್||

(ಅನಿರ್ವಚನೀಯಖ್ಯಾತಿಃ)

ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಷು ರಜತಾದಿಪ್ರತೀತೇ:, ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇಽಪಿ ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಬಾಧೇನ ಚಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾನಾಯೋಗಾಚ್ಚ ಸದಸದನಿರ್ವಚನೀಯಮಪೂರ್ವಮೇವೇದಂ ರಜತಂ ದೋಷವಶಾತ್ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್;

(ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತೇರಪರಿಹಾರ್ಯತಾ)

ನ; ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾನಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್; ಅನ್ಯಥಾಭಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ಖ್ಯಾತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಬಾಧ-ಭ್ರಮತ್ವಾನಾಮುಪಪತ್ತೇ: ಅತ್ಯನ್ತಾಪರಿದೃಷ್ಟಾಕಾರಣಕವಸ್ತುಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ಹೀದಮನಿರ್ವಚನೀಯಮ್, ನ ತಾವದನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ; ಅಪಿ ತು ಪರಮಾರ್ಥರಜತಮಿತ್ಯೇವ। ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತೀತಂ ಚೇತ್; ಭ್ರಾನ್ತಿಬಾಧಯೋ: ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪ್ಯಸಮ್ಭವ:। ಅತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾನವಿರಹೇ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಬಾಧಭ್ರಮತ್ವಾನಾಮನುಪಪತ್ತೇ: ತಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ; ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿರೇವ ರಜತಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾವಭಾಸತ ಇತಿ ಭವತಾಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮ್। ಖ್ಯಾತ್ಯನ್ತರವಾದಿನಾಂ ಚ ಸುದೂರಮಪಿ ಗತ್ವಾಽನ್ಯಥಾವಭಾಸೋಽವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯ: -ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇ ಸದಾತ್ಮನಾ; ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇಽರ್ಥಾತ್ಮನಾ; ಅಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅನ್ಯವಿಶೇಷಣಮನ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ; ಜ್ಞಾನದ್ವಯಮೇಕತ್ವೇನ ಚ; ವಿಷಯಾಸದ್ಭಾವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ||

(ಅನಿರ್ವಚನೀಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಕಾರಣಕತಾ)

ಕಿಞ್ಚ – ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮಪೂರ್ವರಜತಮತ್ರ ಜಾತಮಿತಿ ವದತಾ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್; ನ ತಾವತ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿ: ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ತದುತ್ಪತ್ತೇ: ಪ್ರಾಗಾತ್ಮಲಾಭಾಯೋಗಾತ್। ನಿರ್ವಿಷಯಾ ಜಾತಾ ತದುತ್ಪಾದ್ಯ ತದೇವ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತಿ ಮಹತಾಮಿದಮುಪಪಾದನಮ್। ಅಥೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿಗತೋ ದೋಷ:, ತನ್ನ; ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾರ್ಥಗತ-ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್। ನಾಪೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ, ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್। ನಾಪಿ ದುಷ್ಟಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ, ತೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭೂತೇ ಜ್ಞಾನ ಏವ ಹಿ ವಿಶೇಷಕರತ್ವಮ್ ಅನಾದಿಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತು ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರಸ್ತಮ್||

(ಅನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾನ್ವಯನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ)

ಕಿಞ್ಚ – ಅಪೂರ್ವಮನಿರ್ವಚನೀಯಮಿದಂ ವಸ್ತುಜಾತಂ ರಜತಾದಿಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕಥಮಿವ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ, ನ ಘಟಾದಿಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್। ರಜತಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್; ತರ್ಹಿ ತತ್ಸದೃಶಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತೀತಿಶಬ್ದೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್। ರಜತಾದಿಜಾತಿಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್;   ಸಾ ಕಿಂ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾ; ಅಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾ ವಾ; ನ ತಾವತ್ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪರಮಾರ್ಥಾನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್। ನಾಪ್ಯಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾ, ಪರಮಾರ್ಥಾನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್। ಅಪರಮಾರ್ಥೇ ಪರಮಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಯೋ: ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಲಮಪರಿಣತಕುತರ್ಕನಿರಸನೇನ||

(ಸರ್ವತ್ರಾಬಾಧಿತಾ ಯಥಾರ್ಥಖ್ಯಾತಿಃ)

ಅಥವಾ

ಯಥಾರ್ಥಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವೇದವಿದಾಂ ಮತಮ್ ।ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಸ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿತ:||

ಬಹುಸ್ಯಾಂ (ಛಾ.೬.೨.೩) ಇತಿಸಙ್ಕಲ್ಪಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮೇ।

ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ (ಛಾಂ.೬.೩.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚೋದಿತಮ್||

ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮೇವಂ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಯದಗ್ನೇರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದಪಾಮಪಿ||

ಶುಕ್ಲಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ಚೇತ್ಯಗ್ನಾವೇವ ತ್ರಿರೂಪತಾ।

ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದರ್ಶಿತಾ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇ ಸರ್ವತ್ರ ಸಙ್ಗತಾ:||

ಪುರಾಣೇ ಚೈವಮೇವೋಕ್ತಂ ವೈಷ್ಣವೇ ಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಕ್ರಮೇ||

ನಾನಾವೀರ್ಯಾ: ಪೃಥಗ್ಭೂತಾಸ್ತತಸ್ತೇ ಸಂಹತಿಂ ವಿನಾ।

ನಾಶಕ್ನುವನ್ ಪ್ರಜಾಸ್ಸ್ರಷ್ಟುಮಸಮಾಗಮ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಶ:||

ಸಮೇತ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಸಂಯೋಗಂ ಪರಸ್ಪರಸಮಾಶ್ರಯಾ:।

ಮಹದಾದ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾನ್ತಾ ಹ್ಯಣ್ಡಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ತತ:|| (ವಿ.ಪು.೧.೨.೫೨,೫೩,೫೪)

ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ಭೂತಾನಾಂ ತ್ರಿರೂಪತ್ವಂ ತಥಾಽವದತ್।

ತ್ರಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತು ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೧.೨) ಇತಿ ತೇನಾಭಿಧಾಭಿದಾ||

ಸೋಮಾಭಾವೇ ಚ ಪೂತೀಕಗ್ರಹಣಂ ಶ್ರುತಿಚೋದಿತಮ್ ।

ಸೋಮಾವಯವಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿದೋ ವಿದು:||

ವ್ರೀಹ್ಯಭಾವೇ ಚ ನೀವಾರಗ್ರಹಣಂ ವ್ರೀಹಿಭಾವತ:।

ತದೇವ ಸದೃಶಂ ತಸ್ಯ ಯತ್ತದ್ದ್ರವ್ಯೈಕದೇಶಭಾಕ್ ||

ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ರಜತಾದೇಶ್ಚ ಭಾವ: ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಬೋಧಿತ:।

ರೂಪ್ಯಶುಕ್ತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಭೇದೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಹೇತುಕ:||

ರೂಪ್ಯಾದಿಸದೃಶಶ್ಚಾಯಂ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿರುಪಲಭ್ಯತೇ।

ಅತಸ್ತಸ್ಯಾತ್ರ ಸದ್ಭಾವ: ಪ್ರತೀತೇರಪಿ ನಿಶ್ಚಿತ:||

ಕದಾಚಿಚ್ಚಕ್ಷುರಾದೇಸ್ತು ದೋಷಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಂಶವರ್ಜಿತ:।

ರಜತಾಂಶೋ ಗೃಹೀತೋಽತೋ ರಜತಾರ್ಥೀ ಪ್ರವರ್ತತೇ|| ದೋಷಹಾನೌ ತು ಶುಕ್ತ್ಯಂಶೇ ಗೃಹೀತೇ ತನ್ನಿವರ್ತತೇ।

ಅತೋ ಯಥಾರ್ಥಂ ರೂಪ್ಯಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿಷು|| ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೋಽಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನೋಪಪದ್ಯತೇ।

ಶುಕ್ತಿಭೂಯಸ್ತ್ವವೈಕಲ್ಯಸಾಕಲ್ಯಗ್ರಹರೂಪತ:||

ನಾತೋ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸತ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವನಿಬನ್ಧನ:। ಏವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ವೇ ವ್ಯವಹಾರವ್ಯವಸ್ಥಿತಿ:||

(ಸ್ವಾಪ್ನಾರ್ಥಸತ್ಯತಾಸಮರ್ಥನಮ್)

ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾನುಗುಣಂ ಭಗವತೈವ ತತ್ತತ್ಪುರುಷಮಾತ್ರಾನುಭಾವ್ಯಾ: ತತ್ತತ್ಕಾಲಾವಸಾನಾ: ತಥಾಭೂತಾಶ್ಚಾರ್ಥಾಸ್ಸೃಜ್ಯನ್ತೇ। ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿ: ಸ್ವಪ್ನವಿಷಯಾ ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪನ್ಥಾನೋ  ಭವನ್ತಿ। ಅಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ಪಥಸ್ಸೃಜತೇ। ನ ತತ್ರಾಽನನ್ದಾ ಮುದ: ಪ್ರಮುದೋ  ಭವನ್ತಿ। ಅಥಾನನ್ದಾನ್ಮುದ: ಪ್ರಮುದಸ್ಸೃಜತೇ। ನ ತತ್ರ ವೇಶಾನ್ತಾ: ಪುಷ್ಕರಿಣ್ಯಸ್ಸ್ರವನ್ತ್ಯೋ  ಭವನ್ತಿ। ಅಥ ವೇಶಾನ್ತಾನ್ಪುಷ್ಕರಿಣ್ಯಃ ಸ್ರವನ್ತ್ಯಸ್ಸೃಜತೇ। ಸ ಹಿ ಕರ್ತಾ (ಬೃ.೬.೩.೧೦) ಇತಿ ।  ಯದ್ಯಪಿ  ಸಕಲೇತರಪುರುಷಾನುಭಾವ್ಯತಯಾ ತದಾನೀಂ ನ  ಭವನ್ತಿ। ತಥಾಽಪಿ ತತ್ತತ್ಪುರುಷಮಾತ್ರಾನುಭಾವ್ಯತಯಾ ತಥಾವಿಧಾನರ್ಥಾನೀಶ್ವರಸ್ಸೃಜತಿ। ಸ ಹಿ ಕರ್ತಾ। ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಸ್ಯಾಽಶ್ಚರ್ಯ-ಶಕ್ತೇಸ್ತಥಾವಿಧಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಮ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಯ ಏಷು ಸುಪ್ತೇಷು ಜಾಗರ್ತಿ ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ಮಿಮಾಣ:। ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾಶ್ಶ್ರಿತಾಸ್ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ (ಕಠ.೨.೫.೮) ಇತಿ ಚ। ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ಸನ್ಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೧) ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೈಕೇ ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯೇನ ಸ್ವಾಪ್ನೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾಶಙ್ಕ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ತು ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ – ನ ಜೀವಸ್ಯ ಸಙ್ಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ। ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದೇ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮನಭಿವ್ಯಕ್ತ-ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್, ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ತತ್ತತ್ಪುರುಷಮಾತ್ರಾನುಭಾವ್ಯತಯಾ ಆಶ್ಚರ್ಯಭೂತಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿಯಮ್। ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಸ್ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ತತ್ರ ಸ್ರಷ್ಟೇತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ ||

(ಸ್ವಾಪ್ನಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರಃ)

ಅಪವರಕಾದಿಷು ಶಯಾನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ: ಸ್ವದೇಹೇನೈವ ದೇಶಾನ್ತರಗಮನರಾಜ್ಯಾಭಿಷೇಕ-ಶಿರಶ್ಛೇದಾದಯಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲಭೂತಾ: ಶಯಾನದೇಹಸರೂಪಸಂಸ್ಥಾನದೇಹಾನ್ತರಸೃಷ್ಟ್ಯೋಪಪದ್ಯನ್ತೇ||

(ಭ್ರಮವಿಶೇಷೇಷು ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯೋಪಪಾದನಮ್)

ಪೀತಶಙ್ಖಾದೌ ತು ನಯನವರ್ತಿಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಸಂಭಿನ್ನಾ ನಾಯನರಶ್ಮಯಶ್ಶಙ್ಖಾದಿಭಿಸ್ಸಂಯುಜ್ಯನ್ತೇ। ತತ್ರ ಪಿತ್ತಗತಪೀತಿಮಾಭಿಭೂತಶ್ಶಙ್ಖಗತಶುಕ್ಲಿಮಾ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಅತಸ್ಸುವರ್ಣಾನುಲಿಪ್ತಶಙ್ಖವತ್ ಪೀತಶ್ಶಙ್ಖ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ। ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಂ ತದ್ಗತಪೀತಿಮಾ ಚಾತಿಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಪಿತ್ತೋಪಹತೇನ ತು ಸ್ವನಯನನಿಷ್ಕ್ರಾನ್ತತಯಾಽತಿ-ಸಾಮೀಪ್ಯಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ। ತದ್ಗ್ರಹಣಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವನಾಯನರಶ್ಮಿಭಿ: ದೂರಸ್ಥಮಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ||

ಜಪಾಕುಸುಮಸಮೀಪವರ್ತಿಸ್ಫಟಿಕಮಣಿರಪಿ ತತ್ಪ್ರಭಾಭಿಭೂತತಯಾ ರಕ್ತ ಇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರಭಾ ವಿತತಾಪಿ ಸ್ವಚ್ಛದ್ರವ್ಯಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ಸ್ಫುಟತರಮುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಮಿದಮ್।

ಮರೀಚಿಕಾಜಲಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತೇಜ: ಪೃಥಿವ್ಯೋರಪ್ಯಮ್ಬುನೋ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿನ್ದ್ರಿಯದೋಷೇಣ ತೇಜ: ಪೃಥಿವ್ಯೋರಗ್ರಹಣಾದದೃಷ್ಟವಶಾಚ್ಚಾಮ್ಬುನೋ ಗ್ರಹಣಾದ್ಯಥಾರ್ಥತ್ವಮ್।

ಅಲಾತಚಕ್ರೇಽಪ್ಯಲಾತಸ್ಯ ದ್ರುತತರಗಮನೇನ ಸರ್ವದೇಶಸಂಯೋಗಾದನ್ತರಾಲಾಗ್ರಹಣಾತ್ತಥಾ ಪ್ರತೀತಿರುಪಪದ್ಯತೇ। ಚಕ್ರಪ್ರತೀತಾವಪಿ  ಅನ್ತರಾಲಾಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕ-ತತ್ತದ್ದೇಶಸಂಯುಕ್ತತತ್ತದ್ವಸ್ತುಗ್ರಹಣಮೇವ। ಕ್ವಚಿದನ್ತರಾಲಾಭಾವಾತ್ ಅನ್ತರಾಲಾಗ್ರಹಣಮ್, ಕ್ವಚಿಚ್ಛೈಘ್ರ್ಯಾದಗ್ರಹಣಮಿತಿ ವಿಶೇಷ:। ಅತಸ್ತದಪಿ ಯಥಾರ್ಥಮ್।

ದರ್ಪಣಾದಿಷು ನಿಜಮುಖಾದಿಪ್ರತೀತಿರಪಿ ಯಥಾರ್ಥಾ। ದರ್ಪಣಾದಿಪ್ರತಿಹತಗತಯೋ ಹಿ ನಾಯನರಶ್ಮಯೋ ದರ್ಪಣಾದಿದೇಶಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ನಿಜಮುಖಾದಿ ಗೃಹ್ಣನ್ತಿ। ತತ್ರಾಪಿ ಅತಿಶೈಘ್ರ್ಯಾದನ್ತರಾಲಾಗ್ರಹಣಾತ್ತಥಾ ಪ್ರತೀತಿ:||

ದಿಙ್ಮೋಹೇಽಪಿ ದಿಗನ್ತರಸ್ಯಾಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದದೃಷ್ಟವಶೇನೈತದ್ದಿಗಂಶವಿಯುಕ್ತೋ ದಿಗನ್ತರಾಂಶೋ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಅತೋ ದಿಗನ್ತರಪ್ರತೀತಿರ್ಯಥಾರ್ಥೈವ।

ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಾದಾವಪಿ ಅಙ್ಗುಲ್ಯವಷ್ಟಮ್ಭತಿಮಿರಾದಿಭಿರ್ನಾಯನ-ತೇಜೋಗತಿಭೇದೇನ ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾತ್ಸಾಮಗ್ರೀ-ದ್ವಯಮನ್ಯೋನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಚನ್ದ್ರಗ್ರಹಣದ್ವಯಹೇತುರ್ಭವತಿ। ತತ್ರೈಕಾ ಸಾಮಗ್ರೀ ಸ್ವದೇಶವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚನ್ದ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ। ದ್ವಿತೀಯಾ ತು ಕಿಞ್ಚಿದ್ವಕ್ರಗತಿಶ್ಚನ್ದ್ರಸಮೀಪದೇಶಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ಚನ್ದ್ರಂ ಸ್ವದೇಶವಿಯುಕ್ತಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ। ಅತಸ್ಸಾಮಗ್ರೀದ್ವಯೇನ ಯುಗಪದ್ದೇಶದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಚನ್ದ್ರಗ್ರಹಣೇ ಗ್ರಹಣಭೇದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಕಾರಭೇದಾದೇಕತ್ವಗ್ರಹಣಾಭಾವಾಚ್ಚ ದ್ವೌ ಚನ್ದ್ರಾವಿತಿ ಭವತಿ ಪ್ರತೀತಿವಿಶೇಷ:। ದೇಶಾನ್ತರಸ್ಯ  ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ದೇಶಾನ್ತರಸ್ಯ, ಅಗೃಹೀತಸ್ವದೇಶಚನ್ದ್ರಸ್ಯ ಚ ನಿರನ್ತರಗ್ರಹಣೇನ ಭವತಿ। ತತ್ರ ಸಾಮಗ್ರೀದ್ವಿತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್। ತೇನ ದೇಶದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಚನ್ದ್ರಗ್ರಹಣದ್ವಯಂ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್।

ಗ್ರಹಣದ್ವಿತ್ವೇನ ಚನ್ದ್ರಸ್ಯೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಕಾರದ್ವಿತ್ವಂ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್। ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟ-ಚನ್ದ್ರಗ್ರಹಣದ್ವಯಸ್ಯೈಕ ಏವ ಚನ್ದ್ರೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನವತ್ ಕೇವಲಚಕ್ಷುಷಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಂ ತಥೈವಾವತಿಷ್ಠತೇ। ದ್ವಯೋಶ್ಚಕ್ಷುಷೋರೇಕ-ಸಾಮಗ್ರ್ಯನ್ತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ತಿಮಿರಾದಿದೋಷಭಿನ್ನಂ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜಸ್ಸಾಮಗ್ರೀದ್ವಯಂ ಭವತೀತಿ ಕಾರ್ಯಕಲ್ಪ್ಯಮ್। ಅಪಗತೇ ತು ದೋಷೇ ಸ್ವದೇಶವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚನ್ದ್ರಸ್ಯೈಕಗ್ರಹಣವೇದ್ಯತ್ವಾದೇಕಶ್ಚನ್ದ್ರ ಇತಿ ಭವತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ:। ದೋಷಕೃತಂ ತು ಸಾಮಗ್ರೀದ್ವಿತ್ವಂ ತತ್ಕೃತಂ ಗ್ರಹಣದ್ವಿತ್ವಂ ತತ್ಕೃತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಕಾರದ್ವಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್।

ಅತಸ್ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಜಾತಂ ಯಥಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್। ಖ್ಯಾತ್ಯನ್ತರಾಣಾಂ ದೂಷಣಾನಿ ತೈಸ್ತೈರ್ವಾದಿಭಿರೇವ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಾನೀತಿ ನ ತತ್ರ ಯತ್ನ: ಕ್ರಿಯತೇ।

ಅಥವಾ ಕಿಮನೇನ ಬಹುನೋಪಪಾದಾನಪ್ರಕಾರೇಣ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಜಾತಮಾಗಮಗಮ್ಯಂ ಚ ನಿರಸ್ತಿನಿಖಿಲದೋಷಗನ್ಧಂ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯ-ಅಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ, ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಕಿಂ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ। ಕಿಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ।

ಭಗವತಾ ಹಿ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪುಣ್ಯಪಾಪಾನುಗುಣಂ ತದ್ಭೋಗ್ಯತ್ವಾಯಾಖಿಲಂ ಜಗತ್ಸೃಜತಾ ಸುಖದು:ಖೋಪೇಕ್ಷಾಫಲಾನುಭವಾನುಭಾವ್ಯಾ: ಪದಾರ್ಥಾಸ್ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಾನುಭವವಿಷಯಾ:, ಕೇಚನ ತತ್ತತ್ಪುರುಷಮಾತ್ರಾನುಭವ-ವಿಷಯಾಃ ತತ್ತತ್ಕಾಲಾವಸಾನಾಸ್ತಥಾತಥಾಽನುಭಾವ್ಯಾಸ್ಸೃಜ್ಯನ್ತೇ। ತತ್ರ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವ: ಸರ್ವಾನುಭವವಿಷಯತಯಾ ತದ್ರಹಿತತಯಾ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಞ್ಜಸಮ್||

(ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ನ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ)

ಯತ್ಪುನಸ್ಸದಸದಿನರ್ವಚನೀಯಮಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ; ತದಸತ್ ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ: (ಛಾ.೮ಪ್ರ.೩.ಖ.೨) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವನೃತಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯಾನಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್। ಋತೇತರವಿಷಯೋ ಹ್ಯನೃತಶಬ್ದ:। ಋತಮಿತಿ ಕರ್ಮವಾಚಿ। ಋತಂ ಪಿಬನ್ತೌ (ಕಠ.೧.೩.೧) ಇತಿ ವಚನಾತ್। ಋತಂ – ಕರ್ಮಫಲಾಭಿಸಂಧಿರಹಿತಂ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮ್। ಅತ್ರ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸಾಂಸಾರಿಕಫಲಂ ಕರ್ಮ ಅನೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿನ್ದನ್ತಿ ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ: (ಛಾ.೮.೩.೧) ಇತಿ ವಚನಾತ್||

ನಾಸದಾಸೀನ್ನೋ ಸದಾಸೀತ್ (ಯಜು.೨.ಅಷ್ಟಕ.೮.ಪ್ರ.೯.ಅನು) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದೌ  ಚಿದಚಿದ್ವ್ಯಷ್ಟಿವಿಷಯೌ। ಉತ್ಪತ್ತಿವೇಲಾಯಾಂ ಸತ್ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಯೋಶ್ಚಿದಚಿದ್ವ್ಯಷ್ಟಿಭೂತಯೋರ್ವಸ್ತುನೋರಪ್ಯಯಕಾಲೇ ಅಚಿತ್ಸಮಷ್ಟಿಭೂತೇ ತಮಶ್ಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಲಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ। ನಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸದಸದನರ್ವಚನೀಯತೋಚ್ಯತೇ; ಸದಸತೋ: ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ಅಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರವಚನಾತ್। ಅತ್ರ ತಮಶ್ಶಬ್ದಾಭಿಹಿತಸ್ಯಾಚಿತ್ಸಮಷ್ಟಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾದವಗಮ್ಯತೇ – ಅವ್ಯಕ್ತಮಕ್ಷರೇ ಲೀಯತೇ। ಅಕ್ಷರಂ ತಮಸಿ ಲೀಯತೇ (ಸುಬಾಲ.೨) ಇತಿ ||

(ತಮಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಗತಸ್ಯ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಪರತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಸತ್ಯಮ್ ತಮಶ್ಶಬ್ದೇನಾಚಿತ್ಸಮಷ್ಟಿರೂಪಾಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇಸ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥೋಚ್ಯತೇ। ತಸ್ಯಾಸ್ತು ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್ (ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರ.೪.೧೦) ಇತಿ ಮಾಯಾಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾದನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್; ನೈತದೇವಮ್ – ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯವಾಚಿತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ। ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಪರ್ಯಾಯತ್ವೇನಾನಿರ್ವಚನೀಯ-ವಾಚಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್; ತದಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಮಾಯಾಶಬ್ದೋ ಮಿಥ್ಯಾವಿಷಯ:; ಆಸುರರಾಕ್ಷಸಾಸ್ತ್ರಾದಿಷು ಸತ್ಯೇಷ್ವೇವ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್। ಯಥೋಕ್ತಮ್ –

ತೇನ ಮಾಯಾಸಹಸ್ರಂ ತಚ್ಛಮ್ಬರಸ್ಯಾಽಶುಗಾಮಿನಾ।

ಬಾಲಸ್ಯ ರಕ್ಷತಾ ದೇಹಮೇಕೈಕಶ್ಯೇನ ಸೂದಿತಮ್ || ಇತಿ||       (ವಿಷ್ಣು.ಪು.೧.೧೯.೧೦)

(ಮಾಯಾಶಬ್ದಃ ಸಪ್ರಮಾಣಃ)

ಅತೋ ಮಾಯಾಶಬ್ದೋ ವಿಚಿತ್ರಾರ್ಥಸರ್ಗಕರಾಭಿಧಾಯೀ। ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಮಾಯಾಶಬ್ದಾಭಿಧಾನಂ ವಿಚಿತ್ರಾರ್ಥಸರ್ಗಕರತ್ವಾದೇವ। ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ  ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸನ್ನಿರುದ್ಧ: (ಶ್ವೇ.೪.೯) ಇತಿ ಮಾಯಾಶಬ್ದ-ವಾಚ್ಯಾಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಚಿತ್ರಾರ್ಥಸರ್ಗಕರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ। ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ತದ್ವತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಮಾಯಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ನಾಜ್ಞತ್ವೇನ। ಜೀವಸ್ಯೈವ ಹಿ ಮಾಯಯಾ ನಿರೋಧಶ್ಶ್ರೂಯತೇ। ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸನ್ನಿರುದ್ಧ: ಇತಿ, ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವ: ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ (ಮಾ.ಉ.೨.೨೧) ಇತಿ ಚ। ಇನ್ದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿ: ಪುರುರೂಪ ಈಯತೇ (ಬೃಹ.೪.೬.೧೯) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಶಕ್ತಯೋಽಭಿಧೀಯನ್ತೇ। ಅತ ಏವ ಹಿ ಭೂರಿ ತ್ವಷ್ಟೇವ ರಾಜತಿ  ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ನ ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಭೂತ: ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರಾಜತೇ। ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ (ಭ.ಗೀತಾ.೭.೧೪) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಗುಣಮಯೀತಿ ವಚನಾತ್ಸೈವ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿಭಿಸ್ಸದಸದನರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಪಾದನಮ್||

(ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇಃ ದೂಷಣಮ್)

ನಾಪ್ಯೈಕ್ಯೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ಯಾ; ನ ಹಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾಂ.೬.೮.೭) ಇತಿ ಜೀವಪರಯೋರೈಕ್ಯೋಪದೇಶೇ ಸತಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪೇ ಸಕಲಜಗತ್ಸರ್ಗಸ್ಥಿತಿವಿನಾಶಹೇತುಭೂತೇ ತಚ್ಛಬ್ದಾದವಗತೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿರುದ್ಧಾಜ್ಞಾನಪರಿಕಲ್ಪನಾಹೇತುಭೂತಾ ಕಾಚಿದಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ। ಐಕ್ಯೋಪದೇಶಸ್ತು ತ್ವಂ ಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಜೀವಶರೀರಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಭಿಧಾನಾದುಪಪನ್ನತರ:।  ಅನೇನ ಜೀವೇನಾಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.೬.೩.೨) ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಸ್ಯೈವ ಹಿ ನಾಮರೂಪಭಾಕ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ಅತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಪರಿಕಲ್ಪನಮ್||

(ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇತಿಹಾಸ-ಪುರಾಣಾಭ್ಯಾಮಸಿದ್ಧಿಃ)

ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನವಾದ: ಕ್ವಚಿದಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ। ನನು ಜ್ಯೋರ್ತೀಷಿ ವಿಷ್ಣು: (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೋ ಭಗವನ್ಯತೋಽಸೌ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೮) ಇತಿ ಶೈಲಾಬ್ಧಿಧರಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜ್ಞಾನೈಕಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತತ್ವಮಭಿಧಾಯ ಯದಾ ತು ಶುದ್ಧಂ ನಿಜರೂಪಿ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೯) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತಿವೇಲಾಯಾಂ ವಸ್ತುಭೇದಾಭಾವದರ್ಶನೇನ ಅಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತತ್ವಮೇವ ಸ್ಥಿರೀಕೃತ್ಯ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ಕಿಂ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೦), ಮಹೀ ಘಟತ್ವಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೧) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ ಜಗದುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಕಾರೇಣಾಪಿ ವಸ್ತುಭೇದಾನಾಮಸತ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಮೃತೇ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೨) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಕ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೩) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೇದದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಜ್ಞಾನಮೂಲಂ ನಿಜಕರ್ಮೈವೇತಿ ಸ್ಫುಟೀಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಶುದ್ಧಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೪) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶೋಧ್ಯ ಸದ್ಭಾವ ಏವಂ ಭವತೋ ಮಯೋಕ್ತ: (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೫) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನಾನ್ಯಸ್ಯ; ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಸತ್ಯತ್ವಮೇವ; ತಸ್ಯ ಭುವನಾದೇಸ್ಸತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಂ ತವೋಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಹ್ಯುಪದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ।

ನೈತದೇವಮ್; ಅತ್ರ ಭುವನಕೋಶಸ್ಯ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಂ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತಂ ರೂಪಾನ್ತರಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತ: ಶ್ರೂಯತಾಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೬) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಭಿಧೀಯತೇ।

(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತ ರೂಪಾನ್ತರಮ್)

ಚಿದಚಿನ್ಮಿಶ್ರೇ ಜಗತಿ ಚಿದಂಶೋ ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರ-ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಪ್ರಾಕೃತಭೇದೋಽವಿನಾಶಿತ್ವೇನಾಸ್ತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯ:। ಅಚಿದಂಶಸ್ತು ಚಿದಂಶಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಪರಿಣಾಮಭೇದೋ ವಿನಾಶೀತಿ ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯ:। ಉಭಯಂ ತು ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತವಾಸುದೇವಶರೀರತಯಾ ತದಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯೇತದ್ರೂರೂಪಂ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣಾತ್ರಾಭಿಹಿತಮ್||

(ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥೋಪಪಾದನಮ್)

ತಥಾಹಿ –   ಯದಮ್ಬು ವೈಷ್ಣವ: ಕಾಯಸ್ತತೋ ವಿಪ್ರ ವಸುನ್ಧರಾ।

ಪದ್ಮಾಕಾರಾ ಸಮುದ್ಭೂತಾ ಪರ್ವತಾಬ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಯುತಾ|| (ವಿ.೨.೧೨.೩೭)

ಇತ್ಯಮ್ಬುನೋ ವಿಷ್ಣೋಶ್ಶರೀರತ್ವೇನಾಮ್ಬುಪರಿಣಾಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಣ್ಡಮಪಿ ವಿಷ್ಣೋ: ಕಾಯ:, ತಸ್ಯ ಚ ವಿಷ್ಣುರಾತ್ಮೇತಿ ಸಕಲಶ್ರುತಿಗತತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋಪಬೃಂಹಣರೂಪಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ವಿಷ್ಣು: ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವ ಏವ ನಿಬನ್ಧನಮಿತ್ಯಾಹು:।

ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯೇತದಸಕೃದುಕ್ತಮ್ – ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ತದ್ವಪು: (ವಿ.ಪು.೧.೨.೮೬), ತತ್ಸರ್ವಂ ವೈ ಹರೇಸ್ತನು:, ಸ ಏವ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವರೂಪೋ ಯತೋಽವ್ಯಯ: (ವಿ.ಪು.೧.೨.೬೯) ಇತಿ। ತದಿದಂ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಾಯತ್ತಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ವಿಷ್ಣು: ಇತಿ।

(ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕತಯಾ ಜಗದ್ವಿಭಾಗವಿಧಾ)

ಅತ್ರಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಂ ನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಚ ಜಗದನ್ತರ್ಗತಂ ವಸ್ತು ವಿಷ್ಣೋ: ಕಾಯತಯಾ ವಿಷ್ಣ್ವಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇದಮಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಮ್, ಇದಂ ನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಮ್, ಅಸ್ಯ ಚ ನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಹೇತುರಯಮಿತ್ಯಾಹ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೋ ಭಗವಾನ್ ಯತೋಽಸೌ ಇತಿ। ಅಶೇಷಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ರೂಪಮ್। ನ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿವಸ್ತುರೂಪಮ್। ಯತ ಏವಂ, ತತ ಏವಾಚಿದ್ರೂಪದೇವಮನುಷ್ಯಶೈಲಾಬ್ಧಿಧರಾದಯಶ್ಚ  ತದ್ವಿಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತಾ:; ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಸ್ಯ ಸತೋ ದೈವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮವೈವಿಧ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನಮೂಲಾ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಾನುಸನ್ಧಾನಮೂಲಕರ್ಮಮೂಲಾ ಇತ್ಯರ್ಥ:। ಯತಶ್ಚಾಚಿದ್ವಸ್ತು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಕರ್ಮಾನುಗುಣಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪದಂ, ತತಸ್ತನ್ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮ್, ಇತರದಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ – ಯದಾ ತು ಶುದ್ಧಂ ನಿಜರೂಪಿ ಇತಿ। ಯದೈತತ್ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಮಾತ್ಮವಸ್ತು ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೈವಿಧ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನಮೂಲಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನ್ನಿರ್ದೋಷಂ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ನಿಜರೂಪಿ ಭವತಿ, ತದಾ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣೈಕೀಕೃತ್ಯಾತ್ಮ-ಕಲ್ಪನಾಮೂಲಕರ್ಮಫಲಭೂತಾಸ್ತದ್ಭೋಗಾರ್ಥಾ ವಸ್ತುಷು ವಸ್ತುಭೇದಾ ನ  ಭವನ್ತಿ। ಯೇ ದೇವಾದಿಷು ವಸ್ತುಷ್ವಾತ್ಮತಯಾಭಿಮತೇಷು ಭೋಗ್ಯಭೂತಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಶೈಲಾಬ್ಧಿಧರಾದಿವಸ್ತುಭೇದಾ:; ತೇ ತನ್ಮೂಲಭೂತಕರ್ಮಸು ವಿನಷ್ಟೇಷು ನ ಭವನ್ತೀತ್ಯಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಯೋಗಿತಯಾ ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮ್, ಇತರಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ನಿಜಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತ್ವೇನ ಅಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥ:। ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾಭೂತತಯಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾವಸ್ಥಾಯೋಗಿನೋಽಚಿದ್ವಸ್ತುನೋ ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ – ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ಕಿಮ್ ಇತಿ। ಅಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯೋ ಹ್ಯಾದಿಮಧ್ಯಪರ್ಯನ್ತಹೀನಸ್ಸತತೈಕರೂಪ: ಪದಾರ್ಥ: ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ನಾಸ್ತಿಬುಧ್ಯನರ್ಹಾತ್ವಾತ್। ಅಚಿದ್ವಸ್ತು ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಕ್ವಚಿದಪಿ ತಥಾ ಭೂತಂ ನ ದೃಷ್ಟಚರಮ್। ತತ: ಕಿಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ – ಯಚ್ಚಾನ್ಯಥಾತ್ವಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೧) ಇತಿ । ಯದ್ವಸ್ತು ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಯಾತಿ; ತದುತ್ತರೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಂ ಜಹಾತೀತಿ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಸ್ಯೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಮಸ್ತಿ। ಅತಸ್ಸರ್ವದಾ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮೇವ। ತಥಾ ಹ್ಯುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ ಮಹೀ ಘಟತ್ವಮ್ ಇತಿ। ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಸ್ತಿಮಿತಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯೈಸ್ಸ್ವಭೋಗ್ಯಭೂತಮಚಿದ್ವಸ್ತು ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾಭೂತಮಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ – ಅನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ:। ಏವಂ ಸತಿ ಕಿಮಪ್ಯಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಹಾಮಾದಿಮಧ್ಯಪರ್ಯನ್ತಹೀನಂ ಸತತೈಕರೂಪಂ ಆಲಕ್ಷಿತಮಸ್ತಿ ಕಿಮ್? ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ:। ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಅಚಿದ್ವಸ್ತು ಕದಾಚಿತ್ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಕೇವಲಾಸ್ತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ – ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಮೃತೇ ಇತಿ। ಆತ್ಮಾ ತು ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ದೇವಾದಿಭೇದಪ್ರತ್ಯನೀಕಸ್ವರೂಪೋಽಪಿ ದೇವಾದಿಶರೀರಪ್ರವೇಶಹೇತುಭೂತಸ್ವಕೃತವಿವಿಧಕರ್ಮಮೂಲದೇವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಭಿಸ್ತೇನತೇನ ರೂಪೇಣ ಬಹುಧಾಽನುಸಂಹಿತ ಇತಿ ತದ್ಭೇದಾನುಸಂಧಾನಂ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ – ವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಮ್ ಇತಿ||

ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತು ಕರ್ಮರಹಿತಮ್, ತತ ಏವ ಮಲರೂಪಪ್ರಕೃತಿಸ್ಪರ್ಶರಹಿತಮ್। ತತಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಶೋಕಮೋಹಲೋಭಾದ್ಯಶೇಷಹೇಯಗುಣಾಸಙ್ಗಿ, ಉಪಚಯಾಪಚಯಾನರ್ಹಾತಯೈಕಮ್, ತತ ಏವ ಸದೈಕರೂಪಮ್। ತಚ್ಚ ವಾಸುದೇವಶರೀರಮಿತಿ ತದಾತ್ಮಕಮ್, ಅತದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ – ಜ್ಞಾನಂ ವಿಶುದ್ಧಮ್ ಇತಿ। ಚಿದಂಶಸ್ಸದೈಕರೂಪತಯಾ ಸರ್ವದಾಽಸ್ತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯ:। ಅಚಿದಂಶಸ್ತು ಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಸರ್ವದಾ ನಾಶಗರ್ಭ ಇತಿ ಸರ್ವದಾ ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯ:। ಏವಂರೂಪಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಂ ಜಗದ್ವಾಸುದೇವಶರೀರಂ ತದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಜಗದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಮ್ಯಗುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ – ಸದ್ಭಾವ ಏವಮ್ ಇತಿ। ಅತ್ರ ಸತ್ಯಮ್, ಅಸತ್ಯಮ್ ಇತಿ ಯದಸ್ತಿ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಾನ್ತಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರ:। ಏತತ್ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮಮ್, ಅಶಬ್ದಗೋಚರಸ್ವರೂಪಭೇದಮೇವಾಚಿನ್ಮಿಶ್ರಂ ಭುವನಾಶ್ರಿತಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಹಾ- ಭೇದಂ ಯದ್ವರ್ತತೇ; ತತ್ರ ಹೇತು: ಕರ್ಮೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ – ಏತತ್ತು ಯತ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೪೫) ಇತಿ। ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ – ಯಜ್ಞ: ಪಶು: (ವಿ.ಪು.೨೧೨.೪೭) ಇತಿ । ಜಗದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ-ಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜನಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತನಮಿತ್ಯಾಹ ಯಚ್ಚೈತತ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೬) ಇತಿ।

(ಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪರೋಕ್ತಾರ್ಥಾನನುಗುಣತಾ)

ಅತ್ರ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದಾಶ್ರಯೇ ಸದಸದಿನರ್ವಚನೀಯೇ ಚಾಜ್ಞಾನೇ, ಜಗತಸ್ತತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಚಾಽನುಗುಣಂ ಕಿಞ್ಚಿದಪಿ ಪದಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ||

ಅಸ್ತಿನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ  ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ ಪರಮಸ್ಯ ಪರೇಶಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷ್ಣೋ: ಕಾಯತ್ವೇನ ತದಾತ್ಮಕಮ್; ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಸ್ಯಾಽತ್ಮನೋ ದೇವಾದಿವಿವಿಧಾಕಾರಾನುಭವೇ ಽಚಿತ್ಪರಿಣಾಮೇ ಚ ಹೇತುರ್ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮೈವೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಅಸ್ತಿನಾಸ್ತಿಸತ್ಯಾಸತ್ಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಸದಸದನಿರ್ವಚನೀಯವಸ್ತ್ವಭಿಧಾನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ನಾಸ್ತ್ಯಸತ್ಯಶಬ್ದಾವಸ್ತಿಸತ್ಯಶಬ್ದವಿರೋಧಿನೌ। ಅತಶ್ಚ ತಾಭ್ಯಾಮಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತೀಯತೇ; ನಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್।

ಅತ್ರ ಚಾಚಿದ್ವಸ್ತುನಿ ನಾಸ್ತ್ಯಸತ್ಯಶಬ್ದೌ ನ ತುಚ್ಛತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರೌ ಪ್ರಯುಕ್ತೌ; ಅಪಿ ತು ವಿನಾಶಿತ್ವಪರೌ। ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ಕಿಮ್, ಮಹೀಘಟತ್ವಮ್ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿನಾಶಿತ್ವಮೇವ ಹ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್; ನ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ; ಏಕೇನಾಕಾರೇಣೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇಽನುಭೂತಸ್ಯ ಕಾಲಾನ್ತರೇ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷೇಣಾನ್ಯಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ನಾಸ್ತಿತ್ವೋಪಪಾದನಾತ್। ತುಚ್ಛತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಸಂಬನ್ಧಾನರ್ಹಾತ್ವಮ್। ಬಾಧೋಽಪಿ ಯದ್ದೇಶಕಾಲಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಿತಯಾ ಯದಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಮ್; ತಸ್ಯ ತದ್ದೇಶಕಾಲಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಿತಯಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿ:; ನ ತು ಕಾಲಾನ್ತರೇಽನುಭೂತಸ್ಯ ಕಾಲಾನ್ತರೇ ಪರಿಣಾಮಾದಿನಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿ:; ಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್। ಅತೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್||

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮವಸ್ತು ಆದಿಮಧ್ಯಪರ್ಯನ್ತಹೀನಂ ಸತತೈಕಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸ್ವತ ಏವ ಸದಾಽಸ್ತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್। ಅಚೇತನಂ ತು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೋಗ್ಯಭೂತಂ ತತ್ಕರ್ಮಾನುಗುಣಪರಿಣಾಮಿ ವಿನಾಶೀತಿ ಸರ್ವದಾ ನಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಗರ್ಭಮಿತಿ ನಾಸ್ತ್ಯಸತ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಿತಿ|| ಯಥೋಕ್ತಮ್

ಯತ್ತು ಕಾಲಾನ್ತರೇಣಾಪಿ ನಾನ್ಯಸಂಜ್ಞಾಮುಪೈತಿ ವೈ।

ಪರಿಣಾಮಾದಿಸಂಭೂತಾಂ ತದ್ವಸ್ತು ನೃಪ ತಚ್ಚ ಕಿಮ್||          (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೧೦೦)

ಅನಾಶೀ ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ।

ತತ್ತು ನಾಸ್ತಿ ನ ಸಂದೇಹೋ ನಾಶಿದ್ರವ್ಯೋಪಪಾದಿತಮ್||     (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೨೪) ಇತಿ||

ದೇಶಕಾಲಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಯೋಗಿನಿ ವಸ್ತುನಿ ಕೇವಲಾಸ್ತಿಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ಅಪರಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಆತ್ಮನ ಏವ ಕೇವಲಾಸ್ತಿಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

(ದಶಶ್ಲೋಕ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಾನುವಾದಃ)

ಶ್ರೋತುಶ್ಚ ಮೈತ್ರೇಯಸ್ಯ –

ವಿಷ್ಣ್ವಾಧಾರಂ ಯಥಾ ಚೈತತ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಸಮವಸ್ಥಿತಮ್।

ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಮೇ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಧಾನತ:||      (ವಿ.ಪು.೨.೨.೨)

ಇತ್ಯನುಭಾಷಣಾಚ್ಚ, ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ವಿಷ್ಣು: ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯಾಽತ್ಮಶರೀರಭಾವ ಏವ ನಿಬನ್ಧನಮ್;  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನೋಶ್ಚಾಸ್ತಿನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗನಿಬನ್ಧನಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ವಾಭಾವಿಕರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್; ಅಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚ ತತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ||

(ವೇದಾನ್ತಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಶಙ್ಕಾ-ಪರಿಹಾರೌ)

ಯದುಕ್ತಂ – ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದೇವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಂ ವದನ್ತಿ ಶ್ರುತಯ: – ಇತಿ। ತದಸತ್, ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮ್। ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್। ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ। ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ (ತೈ.ಪು.ಸೂ.೩.೧೨.೧೩), ಸರ್ವೇ ನಿಮೇಷಾ ಜಜ್ಞಿರೇ ವಿದ್ಯುತ: ಪುರುಷಾದಧಿ (ಮಹಾನಾರಾ), ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಮಹದ್ಯಶ: (ಮಹಾನಾರಾಯಣಂ), ಯ ಏನಂ ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವನ್ತಿ (ಮಹಾನಾರಾಯಣಂ ೧.೮.೯.೧೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸವಿಶೇಷತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ವದನ್ತಿ। ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್||

(ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನ್ಯಥಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧೇಃ ನಿರಾಸಃ)

ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯಪರಮ್, ತತ್ತ್ವಂಪದಯೋ: ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್। ತತ್ಪದಂ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶತಿ   ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್। ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ತ್ವಂ ಪದಂ ಚ ಅಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜೀವಶರೀರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ, ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾವಸ್ಥಿತೈಕವಸ್ತುಪರತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ। ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಾಸಂಭವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮೇವ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್; ದ್ವಯೋ: ಪದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ಚ।

ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ: ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಲಕ್ಷಣಾ, ಭೂತವರ್ತಮಾನಕಾಲಸಂಬನ್ಧಿತಯೈಕ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯವಿರೋಧಾತ್। ದೇಶಭೇದವಿರೋಧಶ್ಚ ಕಾಲಭೇದೇನ ಪರಿಹೃತ:।

(ಪರಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಾನ್ತರಮ್)

ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮವಿರೋಧಶ್ಚ। ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ನ ಘಟತೇ। ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲದೋಷಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಾನನ್ತ-ಅಪುರುಷಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ಭವತಿ||

(ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಾರ್ಥತಾನಿರಾಸಃ)

ಬಾಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಂತತ್ಪದಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಯಸ್ತ ಏವ ದೋಷಾ:||

ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷ: – ನೇದಂ ರಜತಿಮಿತಿವದಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಬಾಧಸ್ಯಾಗತ್ಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪನಮ್; ತತ್ಪದೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕಿಧರ್ಮಾನುಪಸ್ಥಾಪನೇನ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ। ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ಪ್ರಾಕ್ತಿರೋಹಿತಮತಿರೋಹಿತ-ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಪದೇನೋಪಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ,  ಪ್ರಾಗಧಿಷ್ಠಾನಾಪ್ರಕಾಶೇ ತದಾಶ್ರಯಭ್ರಮಬಾಧಯೋರಸಂಭವಾತ್। ಭ್ರಮಾಶ್ರಯಮಧಿಷ್ಠಾನಮತಿರೋಹಿತಮಿತಿ ಚೇತ್;  ತದೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪಂ ಭ್ರಮವಿರೋಧೀತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾಶೇ ಸುತರಾಂ ನ ತದಾಶ್ರಯಭ್ರಮಬಾಧೌ। ಅತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕಿ-ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಧರ್ಮತತ್ತಿರೋಧಾನಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಭ್ರಾನ್ತಿಬಾಧೌ ದುರುಪಪಾದೌ। ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಹಿ ಪುರುಷಮಾತ್ರಾಕಾರೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ತದತಿರೇಕಿಣಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ರಾಜತ್ವೇ ತಿರೋಹಿತೇ ಸತ್ಯೇವ ವ್ಯಾಧತ್ವಭ್ರಮ:। ರಾಜತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಚ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ; ನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರೋಪದೇಶೇನ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇನಾನುಪದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್; ಭ್ರಮಾನುಪಮರ್ದಿತ್ವಾಚ್ಚ||

(ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಉಕ್ತದೋಷಾಣಾಮಭಾವಃ)

ಜೀವಶರೀರಕಜಗತ್ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಂ ಪದದ್ವಯಮ್। ಪ್ರಕಾರದ್ವಯವಿಶಷ್ಟೈಕವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮ್। ನಿರಸ್ತನಿಖಲದೋಷಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತ್ವಮಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಪರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಭವತಿ। ಉಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲತಾ ಚ। ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಶ್ಚ; ಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ಥೂಲಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪರಮಂ ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೭) ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ (ಶ್ವೇ.೬.೮) ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ …. ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: (ಛಾಂ.೮.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾವಿರೋಧಶ್ಚ||

(ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಉದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯವಿಭಾಗಚಿನ್ತಯಾಽಪಿ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ)

ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯವಿಭಾಗ: ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್; ನಾತ್ರ ಕಿಞ್ಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಿಮಪಿ ವಿಧೀಯತೇ; ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ (ಛಾ.೬.೮.೭) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್। ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಥವತ್। ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸಜೀವಂ ಜಗನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮೇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ತತ್ರ ಚ ಹೇತುರುಕ್ತ: – ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ: (ಛಾ.೬.೮.೩) ಇತಿ; ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿಶಾನ್ತ: (ಛಾಂ.೩.೧೪.೧.) ಇತಿವತ್||

(ಬ್ರಹ್ಮ-ತದಿತರಯೋಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಕೃತತ್ವೇ ಶ್ರುತಯಃ)

ತಥಾ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾಣಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಮೇವ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವದನ್ತಿ – ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ತೈ.ಆರ.೩.೧೧.೨೦), ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೩), ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಽತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೨), ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೇ ಸಂಚರನ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಶ್ಶರೀರಮ್ ಯಂ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ವೇದ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: (ಸುಬಾ.೭), ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ। ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್। ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ। ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ (ತೈ.ಆನ.೬.೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ। ಅತ್ರಾಪಿ – ಅನೇನ ಜೀವೇನಾಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾಂ.೬.೩.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಜೀವಾನುಪ್ರವೇಶೇನೈವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ। ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ (ತೈ.ಆನ.೬.೨) ಇತ್ಯನೇನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಪ್ರವೇಶಾದೇವೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ।

(ಐತದಾತ್ಮ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಗಮನಮ್)

ಅತಶ್ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ಮಶರೀರಭಾವಾದೇವ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ತಚ್ಛರೀತ್ವೇನೈವ ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಪಿ ಶಬ್ದಸ್ತತ್ಪರ್ಯನ್ತಮೇವ ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧಾತಿ।  ಅತಸ್ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯವಗತತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟ-ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವಿಶೇಷೇ ಉಪಸಂಹಾರ:||

ಅತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯವಾದಿನ:, ಭೇದಾಭೇದವಾದಿನ:, ಕೇವಲಭೇದವಾದಿನಶ್ಚ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾಸ್ಸರ್ವೇ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾಸ್ಸ್ಯು:। ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಸ್ತುನಿ ಕಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ? ತಸ್ಯೈವೇತಿ ಚೇತ್; ತತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯೇನೈವಾವಗತಮಿತಿ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾವಸೇಯಮಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚಿತ್। ಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿರಸನಮಿತಿ ಚೇತ್; ತತ್ತು ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾವಸೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿರೋಧಮೇವಾಽವಹೇತ್। ಭೇದಾಭೇದವಾದೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಜೀವಗತಾ ದೋಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಾದು:ಷ್ಯುರಿತಿ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲದೋಷಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾ ಹಿ ವಿರೋಧಾದೇವ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾಸ್ಸ್ಯು:। ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಾಭೇದವಾದೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವತ ಏವ ಜೀವಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಗುಣವದ್ದೋಷಾಶ್ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾ ಭವೇಯುರಿತಿ ನಿರ್ದೋಷಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋ ವಿರುದ್ಧ ಏವ। ಕೇವಲಭೇದವಾದಿನಾಂ ಚಾತ್ಯನ್ತಭಿನ್ನಯೋ: ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣೈಕ್ಯಾಸಂಭವಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾ ನ ಸಂಭವನ್ತೀತಿ ಸರ್ವವೇದಾನ್ತಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಸ್ಯಾತ್||

(ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್)

ನಿಖಿಲೋಪಿನಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರಭಾವಮಾತಿಷ್ಠಮಾನೈ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾಸ್ಸರ್ವೇ ಸಮ್ಯಗುಪಪಾದಿತಾ  ಭವನ್ತಿ। ಜಾತಿಗುಣಯೋರಿವ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಶರೀರಭಾವೇನ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಗೌರಶ್ವೋ ಮನುಷ್ಯೋ ದೇವೋ ಜಾತ: ಪುರುಷ: ಕರ್ಮಭಿ: ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಲೋಕವೇದಯೋರ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ದೃಷ್ಟಚರಮ್।

ಜಾತಿಗುಣಯೋರಪಿ ದ್ರವ್ಯಪ್ರಕಾರತ್ವಮೇವ ಖಣ್ಡೋ ಗೌ:, ಶುಕ್ಲ: ಪಟ: ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿಬನ್ಧನಮ್। ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟ-ಪಿಣ್ಡಾನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮನ: ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಮನುಷ್ಯ: ಪುರುಷಷ್ಷಣ್ಡೋ ಯೋಷಿದಾತ್ಮಾ ಜಾತ: ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾನುಗತಮಿತಿ ಪ್ರಕಾರತ್ವಮೇವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿಬನ್ಧನಮ್, ನ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ಜಾತ್ಯಾದಯ: ||

ಸ್ವನಿಷ್ಠಾನಾಮೇವ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಕದಾಚಿತ್ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟ:, ದಣ್ಡೀ ಕುಣ್ಡಲೀ ಇತಿ; ನ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯನರ್ಹಾಣಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮ್; ತೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಸೇಯಮೇವ||

(ಶರೀರಶರೀರಿಭಾವಸ್ಥಲೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಯದಿ ಗೌರಶ್ವೋ ಮನುಷ್ಯೋ ದೇವ: ಪುರುಷೋ ಯೋಷಿತ್ ಷಣ್ಡ ಆತ್ಮಾ ಕರ್ಮಭಿರ್ಜಾತ: ಇತ್ಯತ್ರ ಖಣ್ಡೋ ಮುಣ್ಡೋ ಗೌ:, ಶುಕ್ಲ: ಪಟ:, ಕೃಷ್ಣ: ಪಟ: ಇತಿ ಜಾತಿಗುಣವದಾತ್ಮಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರಾಣಾಮಿಷ್ಯತೇ; ತರ್ಹಿ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿವ ಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಿಣೋಶ್ಶರೀರಾತ್ಮನೋರಪಿ ನಿಯಮೇನ ಸಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾತ್; ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ। ನ ಹಿ ನಿಯಮೇನ ಗೋತ್ವಾದಿವದಾತ್ಮಾಶ್ರಯತಯೈವಾಽತ್ಮನಾ ಸಹ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ। ಅತೋ ಮನುಷ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮೇವ। ನೈತದೇವಮ್; ಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರಾಣಾಮಪ್ಯಾತ್ಮೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಮ್, ತದೇಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್, ತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ಚ ಜಾತ್ಯಾದಿತುಲ್ಯಮ್। ಆತ್ಮೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ಮವಿಶ್ಲೇಷೇ ಶರೀರವಿನಾಶಾದವಗಮ್ಯತೇ। ಆತ್ಮೈಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ತತ್ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಾರ್ಥತಯೈವ ಸದ್ಭಾವಾತ್। ತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಮಪಿ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿಶೇಷಣತಯೈವ ಪ್ರತೀತೇ:। ಏತದೇವ ಹಿ ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಪರ್ಯನ್ತತ್ವೇ ಹೇತು:। ಏತತ್ಸ್ವಭಾವವಿರಹಾದೇವ ದಣ್ಡಕುಣ್ಡಲಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ದಣ್ಡೀ, ಕುಣ್ಡಲೀ ಇತಿ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯ:। ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪಿಣ್ಡಾನಾಮಾತ್ಮೈಕಾಶ್ರಯತ್ವತದೇಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಸ್ವಭಾವಾತ್ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಲೋಕವೇದಯೋಸ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರ:। ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿಯಮೇನ ಸಹ ಪ್ರತೀತಿರುಭಯೋಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾತ್। ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಶರೀರಗ್ರಹಣವೇಲಾಯಾಮಾತ್ಮಾ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರತೈಕಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ದುರ್ಘಟಿಮಿತಿ ಮಾ ವೋಚ:; ಜಾತ್ಯಾದಿವತ್ತದೇಕಾಶ್ರಯತ್ವತದೇಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವ-ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೈಶ್ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರತೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವಾವಗಮಾತ್। ಸಹೋಪಲಮ್ಭನಿಯಮಸ್ತ್ವೇಕಸಾಮಗ್ರೀ-ವೇದ್ಯತ್ವನಿಬನ್ಧನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇ: ಗನ್ಧರಸಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಿತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಪಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಏವಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಶರೀರಮಾತ್ಮಪ್ರಕಾರತೈಕಸ್ವಭಾವಮಪಿ ನ ತಥಾ ಗೃಹ್ಯತೇ; ಆತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ಚಕ್ಷುಷಸ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನೈತಾವತಾ ಶರೀರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಸ್ವಭಾವವಿರಹ:। ತತ್ಪ್ರಕಾರತೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವಮೇವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿಬನ್ಧನಮ್। ಆತ್ಮಪ್ರಕಾರತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಸಮರ್ಥಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಸಹೈವ ಪ್ರಕಾರತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ||

(ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಿಪರ್ಯನ್ತಾನಭಿಧಾಯಿತ್ವಶಙ್ಕಾ-ಪರಿಹಾರೌ)

ನನು ಚ ಶಾಬ್ದೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಶರೀರಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಮಾತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ನಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತತಾ ಶರೀರಶಬ್ದಸ್ಯ। ನೈವಮ್; ಆತ್ಮಪ್ರಕಾರಭೂತಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ನಿರೂಪಣಾನ್ನಿಷ್ಕರ್ಷಕಶಬ್ದೋಽಯಮ್; ಯಥಾ ಗೋತ್ವಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಮಾಕೃತಿರ್ಗುಣ: ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ:||

ಅತೋ ಗವಾದಿಶಬ್ದವದ್ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಆತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಾ: ||

(ಚಿದಚಿದ್ವಾಚಿನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಾಭಿಧಾಯಿತಾ)

ಏವಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪಿಣ್ಡವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಶರೀರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ ಜೀವಾತ್ಮವಾಚಿನಶ್ಶಬ್ದಾ: ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಾ:। ಅತ: ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಚಿದಚದ್ವಸ್ತುನ: ಪದಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಯೋಗ:। ಅಯಮರ್ಥೋ ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹೇ ಸಮರ್ಥಿತ:।

(ಮತಾನ್ತರೇಷು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ)

ಇದಮೇವ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛನ್ತಿ ಗ್ರಾಹಯನ್ತಿ ಚ (ಶಾರೀ.೪.೧.೩) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ತು ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಕಾರ:||

(ಉಕ್ತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್)

ಅತ್ರದಂ ತತ್ತ್ವಮ್ – ಅಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚೇಶಿತೃತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಮಾಹು: ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: – ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸನ್ನಿರುದ್ಧ: (ಶ್ವೇ.೪.೯), ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್  (ಶ್ವೇ.೪.೧೦), ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ: ಕ್ಷರಾತ್ಮಾನಾವೀಶತೇ ದೇವ ಏಕ:; (ಶ್ವೇ.೧.೧೦), ಅಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ ಇತಿ ಭೋಕ್ತಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಹರತೀತಿ ಹರ:। ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ: (ಶ್ವೇ.೬.೯), ಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪತಿರ್ಗುಣೇಶ: (ಶ್ವೇ.೬.೧೬), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾಽತ್ಮೇಶ್ವರಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಶಿವಮಚ್ಯುತಮ್ (ತೈ.ನಾರಾಯಣೇ.೧೧-ಅನು.೩), ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವಾವಜಾವೀಶಾನೀಶೌ (ಶ್ವೇ.೧.೯), ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬೃಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ (ಕಠ.೫.೧೩), ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.೧.೧೨), ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ ಅನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ (ಮು.೩.೧.೧), ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.೧.೬), ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ವೀಂ ಪ್ರಜಾಂ ಜನಯನ್ತೀಂ ಸರೂಪಾಮ್। ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯ: (ತೈ.೬.೧೦.೫), ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನ:। ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕ: (ಶ್ವೇ.೪.೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:||

ಸ್ಮೃತಾವಪಿ ಅಹಙ್ಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ|| ಅಪರೇಯಮಿತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಮ್। ಜೀವಭೂತಾಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಯಯೇದಂ ಧಾರ್ಯತೇ ಜಗತ್|| (ಭ.ಗೀ.೭.೪,೫), ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಕೌನ್ತೇಯ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾನ್ತಿ ಮಾಮಿಕಾಮ್। ಕಲ್ಪಕ್ಷಯೇ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಕಲ್ಪಾದೌ ವಿಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್|| ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಪುನ: ಪುನ:। ಭೂತಗ್ರಾಮಮಿಮಂ ಕೃತ್ಸ್ನಾಮವಶಂ ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಶಾತ್|| (ಭ.ಗೀ.೯.೭,೮), ಮಯಾಽಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಮ್। ಹೇತುನಾಽನೇನ ಕೌನ್ತೇಯ ಜಗದ್ಧಿ ಪರಿವರ್ತತೇ|| (ಭ.ಗೀ.೯.೧೦), ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ। (ಭ.ಗೀ.೧೩.೧೯), ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ಗರ್ಭಂ ದಧಾಮ್ಯಹಮ್। ಸಮ್ಭವಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತತೋ ಭವತಿ ಭಾರತ|| (ಭ.ಗೀ.೧೪.೩) ಇತಿ||  ಜಗದ್ಯೋನಿಭೂತಂ ಮಹತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮದೀಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮಚಿದ್ವಸ್ತು ಯತ್; ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತನಾಖ್ಯಂ ಗರ್ಭಂ ಯತ್ಸಂಯೋಜಯಾಮಿ, ತತೋ ಮತ್ಕೃತಾಚ್ಚಿದಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಾತ್ ದೇವಾದಿಸ್ಥಾವರಾನ್ತಾನಾಮಚಿನ್ಮಿಶ್ರಾಣಾಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸಮ್ಭವೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:||

ಏವಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಯೋಸ್ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಯೋಶ್ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವೇನ ತದಪೃಥಕ್ಸ್ಥಿತಿಂ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಚಾತ್ಮತ್ವಮಾಹು: ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: – ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ (ಬೃ.೫.೭.೩) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಽತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೨)  ಇತಿ। ತಥಾ – ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ಯಸ್ಯ ಪೃತಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ (ಸುಬಾಲ.೭) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯೋಽಕ್ಷರಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಂ ಯಮಕ್ಷರಂ ನ ವೇದ ಯೋ ಮೃತ್ಯುಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಶ್ಶರೀರಂ ಯಂ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ವೇದ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: (ಸುಬಾಲ.೭)। ಅತ್ರ ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದೇನ  ತಮಶ್ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಮಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಭಿಧೀಯತೇ; ಅಸ್ಯಾಮೇವೋಪನಿಷದಿ – ಅವ್ಯಕ್ತಮಕ್ಷರೇ  ಲೀಯತೇ। (ಸುಬಾಲ.೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್। ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ತೈ.ಆರ.೩.೧೧.೨೧.) ಇತಿ ಚ||

(ಭೇದಶ್ರುತಿ-ಘಟಕಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಅವಿರೋಧೇನ ಐಕ್ಯಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥವರ್ಣನಮ್)

ಏವಂ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಕಾರ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಕಾರಣಾವಸ್ಥ-ಜಗದ್ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತ ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ ಚ ಜಗತ್ ಸ ಏವೇತ್ಯಾಹು: – ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ತದೈಕ್ಷತ ಬಹುಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಸೃಜತ (ಛಾ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ:। ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ (ಛಾ.೬.೮.೬) ಇತಿ। ತಥಾ ಸೋಽಕಾಮಯತ। ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ। ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ। ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ। ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ (ತೈ.ಆನ.೬.೨-೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:||

ಅತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಸಿದ್ಧಶ್ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಸ್ಸ್ಮಾರಿತ: – ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ಇತಿ, ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ, ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್, ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ … ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ। ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ ಇತಿ ಚ। ಅನೇನ ಜೀವೇನಾಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ, ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್, ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಇತ್ಯನೇನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮಶರೀರಭಾವನಿಬನ್ಧನಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ಏವಂ ಭೂತಮೇವ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್। ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ (ಬೃ.೩.೪.೭) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್।

(ಸ್ವಮತೇ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಃ)

ಅತ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವೇತಿ, ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತಯೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಹಿತಮುಪಪನ್ನತರಮ್। ಅಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.ಉ.6-3-2) ಇತಿ, ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ: ಇತಿ ಸರ್ವಮಚಿದ್ವಸ್ತು ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮಕಜೀವಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣವಚನಾತ್ ಸರ್ವೇ ವಾಚಕಾಶ್ಶಬ್ದಾ: ಅಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ವಾಚಕಾ ಇತಿ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಪರಮಾತ್ಮವಾಚಿನಾ ಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯವಾಚಿನಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಮ್। ಅತ: ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಜಗತ್।

(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾದಾನತ್ವೇ ಸ್ವಭಾವಾಸಾಙ್ಕರ್ಯೋಪಪಾದನಮ್)

ಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮಿತಿ। ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇನ  ಚಿದಚಿತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಾಸಙ್ಕರೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನತರ:। ಯಥಾ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣರಕ್ತತನ್ತುಸಂಘಾತೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಚಿತ್ರಪಟಸ್ಯ ತತ್ತತ್ತನ್ತುಪ್ರದೇಶ ಏವ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿಸಂಬನ್ಧ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ನ ಸರ್ವತ್ರ ವರ್ಣಸಙ್ಕರ:; ತಥಾ  ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಸಂಘಾತೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಜಗತ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಭೋಗ್ಯತ್ವ- ನಿಯನ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಸಙ್ಕರ:। ತನ್ತೂನಾಂ ಪೃಥಕ್ಸ್ಥಿತಿಯೋಗ್ಯಾನಾಮೇವ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾ ಕದಾಚಿತ್ಸಂಹತಾನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ। ಇಹ ತು  ಚಿದಚಿತೋಸ್ಸರ್ವಾವಸ್ಥಯೋ: ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಕಾರ: ಪರಮಪುರುಷ: ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷ:। ಸ್ವಭಾವಭೇದಸ್ತದಸಙ್ಕರಶ್ಚ ತತ್ರ ಚಾತ್ರ ಚ ತುಲ್ಯ:।

(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅವಿಕೃತತ್ವ-ಕಾರ್ಯತ್ವ-ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ಉಪಪತ್ತಿಃ)

ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನ್ಯಥಾಭಾವಾಭಾವಾದವಿಕೃತತ್ವಮುಪಪನ್ನತರಮ್। ಸ್ಥೂಲಾವಸ್ಥಸ್ಯ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗವಿಭಕ್ತಸ್ಯ  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ ಆತ್ಮತಯಾಽವಸ್ಥಾನಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಪಿ ಉಪಪನ್ನತರಮ್। ಅವಸ್ಥಾನ್ತರಾಪತ್ತಿರೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯತಾ||

ನಿರ್ಗುಣವಾದಾಶ್ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೇಯಗುಣಾಸಮ್ಬನ್ಧಾದುಪಪದ್ಯನ್ತೇ। ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸ: (ಛಾ.೮.೧.೫) ಇತಿ ಹೇಯಗುಣಾನ್ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಇತಿ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನ್ವಿದಧತೀ ಇಯಂ ಶ್ರುತಿರೇವಾನ್ಯತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾವಗತಂ ಗುಣನಿಷೇಧಂ ಹೇಯಗುಣವಿಷಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ||

ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿವಾದಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇರ್ನಿಖಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾನೈಕನಿರೂಪಣೀಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಚೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದುಪಪನ್ನತರ:। ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್ (ಮುಂ.೧.೧.೯), ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.೬.೮), ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಬೃ.೬.೫.೧೫), ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ (ತೈ.ಆನ.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ: ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಾವೇದಯನ್ತಿ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿಕಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೈಕನಿರೂಪಣೀಯತಯಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತಾಮ್||

(ಭೇದನಿಷೇಧಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥವರ್ಣನಮ್)

ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ (ತೈ.ಆ.೬.೨), ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ (ಛಾಂ.೬.೨.೩), ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ (ಬೃ.೩.೪.೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪಾದ್ವಿಚಿತ್ರಸ್ಥಿರತ್ರಸರೂಪತಯಾ ನಾನಾಪ್ರಕಾರಮವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕವಸ್ತುನಾನಾತ್ವಮತತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಮೃತ್ಯೋಸ್ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ (ಕಠ.೪.೧೧), ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚನ (ಕಠ.೪.೧೦,೧೧), ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ। ನ ಪುನ: ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾನಾಮರೂಪಭಾಕ್ತ್ವೇನ ನಾನಾಪ್ರಕಾರತ್ವಮಪಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ। ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾದೌ ಚ ತತ್ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ – ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾಽತ್ಮನಸ್ಸರ್ವಂ ವೇದ (ಬೃ.೪.೪.೬) ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ವಿಸತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದ: (ಸುಬಾ.೨,ಬೃ.೪.೪-೧೦,೬-೫-೧೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ||

(ಪೂರ್ವೋಕ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾವಿಧಾನೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಸಾಮಞ್ಜಸ್ಯಮ್)

ಏವಂ  ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಸ್ವಭಾವಭೇದಂ ಸ್ವರೂಪಭೇದಂ ಚ ವದನ್ತೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ವದನ್ತೀನಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧ:,  ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವದಾ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಂ ಶರೀರಭೂತಯೋ: ಕಾರಣದಶಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮದಶಾಪತ್ತಿಂ ಕಾರ್ಯದಶಾಯಾಂ ಚ ತದರ್ಹಾಸ್ಥೂಲದಶಾಪತ್ತಿಂ ವದನ್ತೀಭಿಶ್ಶ್ರುತಿಭರೇವ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನವಾದಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಭೇದ-ವಾದಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಪನ್ಯಾಯಮೂಲಸ್ಯ ಸಕಲಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನ ಕಥಞ್ಚಿದಪ್ಯವಕಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ।  ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪೃಥಕ್ಸ್ವಭಾವತಯಾ ತತ್ತಚ್ಛ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಿತಯಾ ಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಚ ಹ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್। ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನ್ ಷಡ್ಯಾಗಾನುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೈ: ಪೃಥಗುತ್ಪನ್ನಾನ್ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಮುದಾಯದ್ವಯತ್ವಮಾಪನ್ನಾನ್  ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮ್ (ಕಾತ್ಯಾ.ಶ್ರೌ.ಸೂ.೪-೨-೪೭) ಇತ್ಯಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಂ ಕಾಮಿನ: ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿದಧಾತಿ; ತಥಾ  ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರಾನ್ವಿವಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವಾನ್; ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ: ಕ್ಷರಾತ್ಮಾನಾವೀಶತೇ ದೇವ ಏಕ: (ಶ್ವೇ.೧.೧೦), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾಽತ್ಮೇಶ್ವರಮ್ (ತೈ.ನಾ.೧೧.೩), ಆತ್ಮಾ ನಾರಾಯಣ: ಪರ: (ತೈ.ನಾ.೧೧.೪), ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈ: ಪೃಥಕ್ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್ ಯಸ್ಯಾಽತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್ (ಬೃ.೫.೭.೩), ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಮ್। ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಮ್ (ಬೃ.೫.೮), ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: (ಸುಬಾಲ.೭.ಖ.) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಶ್ಚಿದಚಿತೋಸ್ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಯೋ: ಪರಮಾತ್ಮಶರೀರತಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತದಾತ್ಮತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಶರೀರಭೂತಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾಯಿಭಿಸ್ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದೈ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈಕ ಏವೇತಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ವಸ್ತುತ್ರಿತಯಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾಂ.೬.೨.೧), ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ (ಛಾಂ.೬.೮.೭), ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಛಾಂ.೩.೧೪.೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ।  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಿಣ: ಪರಮಾತ್ಮನ: ಪರಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನೇ ಹಿ ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧ: ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಪಿಣ್ಡಶರೀರಕಸ್ಯಾಽತ್ಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಸುಖೀ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನೇ ಇತ್ಯಲಮತಿವಿಸ್ತರೇಣ||

(ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿವರ್ಣನಮ್)

ಯತ್ಪುನರಿದಮುಕ್ತಮ್ – ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೈವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಬನ್ಧಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯರೂಪಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತದೇವಾದಿಶರೀರಪ್ರವೇಶತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸುಖದು:ಖ-ಅನುಭವರೂಪಸ್ಯ ಬನ್ಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಥಮಿವ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್।

(ಏತನ್ಮತೇ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿವರ್ಣನಮ್)

ಏವಂರೂಪಬನ್ಧನಿವೃತ್ತಿರ್ಭಕ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನ ಉಪಾಸನಪ್ರೀತಪರಮಪುರುಷಪ್ರಸಾದಲಭ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್। ಭವದಭಿಮತಸ್ಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತು-ವಿಪರೀತವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವೇನ ಬನ್ಧವಿವೃದ್ಧಿರೇವ ಫಲಂ ಭವತಿ ಮಿಥ್ಯೈತದನ್ಯದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಹಿ  ನೈತಿ ತದ್ದ್ರವ್ಯತಾಂ ಯತ: (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೨೭) ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್। ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೭), ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.೧.೬) ಇತಿ ಜೀವಾತ್ಮವಿಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯುಪದೇಶಾಚ್ಚ||

ಅಪಿ ಚ ಭವದಭಿಮತಸ್ಯಾಪಿ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಾನ್ತರಂ ಮೃಗ್ಯಮ್। ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಮಿದಂ ಸ್ವವಿರೋಧಿ ಸರ್ವಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ನಶ್ಯತೀತಿ ಚೇನ್ನ; ತತ್ಸ್ವರೂಪತದುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾನಾಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನ ವಿನಾಶತತ್ಕಲ್ಪನಾಕಲ್ಪಕರೂಪಾವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಾನ್ತರಂ ಅನ್ವೇಷಣೀಯಮ್।  ತದ್ವಿನಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವೇತಿ ಚೇತ್; ತಥಾ ಸತಿ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತದ್ವಿನಾಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ, ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಮ್ಭವಾತ್||

(ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ರನುಪಪತ್ತಿಃ)

ಅಪಿ ಚ – ಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕೃತ್ಸ್ನನಿಷೇಧವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೋಽಯಂ ಜ್ಞಾತಾ ಅಧ್ಯಾಸರೂಪ ಇತಿ ಚೇನ್ನ;  ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯತಯಾ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇ:। ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಚೇತ್; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪಮ್; ಉತಾಧ್ಯಸ್ತಮ್। ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ಚೇತ್, ಅಯಮಧ್ಯಾಸಸ್ತನ್ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾನ್ತರಂ ಚ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತಯಾ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ। ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾನ್ತರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರಿರೂಪತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇಽಸ್ಮದೀಯ ಏವ ಪಕ್ಷ: ಪರಿಗೃಹೀತಸ್ಸ್ಯಾತ್। ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಮಿತಿ ವಚನಂ ಭೂತಲವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ದೇವದತ್ತೇನ ಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೇವ ಚ್ಛೇದನಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸ್ಯ ಚ್ಛೇತ್ತು: ಅಸ್ಯಾಶ್ಛೇದನಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಚ್ಛೇದ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶವಚನವದುಪಹಾಸ್ಯಮ್। ಅಧ್ಯಸ್ತೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸ್ವನಾಶಹೇತುಭೂತನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತಾ ಚ ನ ಭವತಿ, ಸ್ವನಾಶಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್। ತನ್ನಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಭೇದದರ್ಶನತನ್ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪನಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್। ಇತ್ಯಲಮನೇನ ದಿಷ್ಟಹತಮುದ್ಗರಾಭಿಘಾತೇನ||

(ಕರ್ಮವಿಚಾರಪೂರ್ವವೃತ್ತತಾಯುಕ್ತತಮತ್ವಮ್)

ತಸ್ಮಾದನಾದಿಕರ್ಮಪ್ರವಾಹರೂಪಾಜ್ಞಾನಮೂಲತ್ವಾದ್ಬನ್ಧಸ್ಯ ತನ್ನಿಬರ್ಹಾಣಂ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಜ್ಞಾನಾದೇವ। ತದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚ ಅಹರಹ: ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಶೇಷಸಂಸ್ಕೃತವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಕರ್ಮಲಭ್ಯಾ। ತತ್ರ ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಮಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಮ್, ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಉಪಾಸನಾತ್ಮಕ-ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಭವರೂಪಾನನ್ತಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಂ ಚ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾದೃತೇ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ। ಕೇವಲಾಕಾರಪರಿತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕ-ಯಥೋಕ್ತಸ್ವರೂಪಕರ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಚ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಕರ್ಮವಿಚಾರಾನನ್ತರಂ ತತ ಏವ ಹೇತೋ: ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರ: ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಅಥಾತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

(ಇತಿ ಮಹಾಸಿದ್ಧಾನ್ತಃ)

(ಅಥ ಸೂತ್ರಕಾರಾಭಿಮತಸೂತ್ರಾರ್ಥಯೋಜನಾರಮ್ಭಃ)

(ವೇದಾನ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಶಙ್ಕಾ)

ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದೀ ಮನ್ಯತೇ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾದನ್ಯತ್ರ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತ್ಯವಧಾರಣಾಸಮ್ಭವಾತ್, ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಪರತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಕಾರ್ಯರೂಪ ಏವ ವೇದಾರ್ಥ:। ಅತೋ ನ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಭಾವಮನುಭವಿತುಮರ್ಹಾನ್ತಿ।

(ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂಶೇ ಭಾಟ್ಟೋಕ್ತೋದಾಹರಣನಿರಾಸಃ)

ನ ಚ ಪುತ್ರಜನ್ಮಾದಿಸಿದ್ಧವಸ್ತುವಿಷಯವಾಕ್ಯೇಷು ಹರ್ಷಹೇತೂನಾಂ ಕಾಲತ್ರಯವರ್ತಿನಾಮರ್ಥಾನಾಮಾನನ್ತ್ಯಾತ್ ಸುಲಗ್ನಸುಖಪ್ರಸವಾದಿಹರ್ಷಹೇತ್ವರ್ಥಾನ್ತರೋಪನಿಪಾತಸಮ್ಭಾವನಯಾ ಚ ಪ್ರಿಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮುಖವಿಕಾಸಾದಿ-ಲಿಙ್ಗೇನಾರ್ಥವಿಶೇಷಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವನಿಶ್ಚಯ:,

(ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂಶೇ ನೈಯಾಯಿಕೋಕ್ತೋದಾಹರಣವ್ಯುದಾಸಃ)

ನಾಪಿ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೇತರಪದವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪದಾನ್ತರಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥನಿಶ್ಚಯೇನ ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯಭಿಧಾನಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯ:; ಜ್ಞಾತಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಿಪದ-ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತದಂಶವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ||

(ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯೇ ಅದ್ವೈತ್ಯುಕ್ತೋದಾರಹಣನಿರಾಸಃ)

ನ ಚ ಸರ್ಪಾದ್ಭೀತಸ್ಯ ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರೇಷಾ ಇತಿ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಸಮನನ್ತರಂ ಭಯನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಸರ್ಪಾಭಾವಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವನಿಶ್ಚಯ:; ಅತ್ರಾಪಿ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಚೇತನಮಿದಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಬೋಧೇಷು ಬಹುಷು ಭಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಷು ಸತ್ಸು ವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯಾಯೋಗಾತ್।

(ಪದಾನಾಂ ಅನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾನನ್ನಿರಾಸಃ)

ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಾರ್ಥಾವಬೋಧಿತ್ವಮುಪಗತಮಿತಿ, ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನ, ಸರ್ವೈ: ಪದೈ: ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ನಾನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಪದಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯ: ||

(ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಕೋಽರ್ಥಃ ಇತಿ ಮತನಿರಾಸಃ)

ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾಬುದ್ಧಿಸ್ತು ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತು:; ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ, ಅತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನ- ಇಷ್ಟೋಪಾಯಬುದ್ಧಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇ:। ಇಷ್ಟೋಪಾಯೋ ಹಿ ಮತ್ಪ್ರಯತ್ನಾದೃತೇ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ಅತೋ ಮತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಾವನ್ನ ಜಾಯತೇ; ತಾವನ್ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ||

(ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಯಮನಮ್)

ಅತ: ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿರೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ವೇದವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಾನನ್ತಸ್ಥಿರಫಲಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇ: ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಭವತಿ (ಆ.ಶ್ರೌ.ಸೂ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಾಲ್ಪಾಸ್ಥಿರತ್ವ-ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಾನನ್ತಸ್ಥಿರತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುಕೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರಮ್ಭೋ ನ ಯುಕ್ತ: – ಇತಿ||

(ಸಿದ್ಧಾನ್ತಪ್ರತಿಪಾದನಾರಮ್ಭೋಃ

(ತತ್ರ ಕಾರ್ಯೇ ಏವ ಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾಸಮ್ಮತಿಃ)

ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ – ನಿಖಿಲಲೋಕವಿದಿತಶಬ್ದಾರ್ಥಸಮ್ಬನ್ಧಾವಧಾರಣಪ್ರಕಾರಮಪನುದ್ಯ ಸರ್ವ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಅಲೌಕಿಕೈಕಾರ್ಥಾವಬೋಧಿತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾ ನ ಬಹುಮನ್ವತೇ ||

(ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಗ್ರಹಃ)

ಏವಂ ಕಿಲ ಬಾಲಾಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬನ್ಧಂ ಅವಧಾರಯನ್ತಿ – ಮಾತಾಪಿತೃಪ್ರಭೃತಿಭಿರಮ್ಬಾತಾತಮಾತುಲಾದೀನ್ ಶಶಿಪಶುನರಮೃಗಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದೀಂಶ್ಚ ಏನಮವೇಹಿ, ಇಮಂ ಚಾವಧಾರಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಅಙ್ಗುಲ್ಯಾನಿರ್ದಿಶ್ಯ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತೈಸ್ತೈಶ್ಶಬ್ದೈಸ್ತೇಷುತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಬಹುಶಶ್ಶಿಕ್ಷಿತಾಶ್ಶನೈಶ್ಶನೈಸ್ತೈಸ್ತೈರೇವ ಶಬ್ದೈಸ್ತೇಷುತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಸ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋಸ್ಸಂಬನ್ಧಾನ್ತರಾದರ್ಶನಾತ್ ಸಂಕೇತಯಿತೃಪುರುಷಾಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ಬೋಧಕತ್ವನಿಬನ್ಧನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿನ್ವನ್ತಿ ||

ಪುನಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೇತರಶಬ್ದೇಷು ಅಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಯಮರ್ಥ: ಇತಿ ಪೂರ್ವವೃದ್ಧೈಶ್ಶಿಕ್ಷಿತಾಸ್ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ಅರ್ಥಮವಗಮ್ಯ ಪರಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ತತ್ತದರ್ಥಾವಬೋಧಿ ವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಪ್ರಯುಞ್ಜತೇ।

(ಯಾದೃಚ್ಛಿಕ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಪಿ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಗ್ರಹಃ)

ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೇಣಾಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬನ್ಧಾವಧಾರಣಂ ಸುಶಕಮ್ – ಕೇನಚಿತ್ಪುರುಷೇಣ ಹಸ್ತಚೇಷ್ಟಾದಿನಾ ಪಿತಾ ತೇ ಸುಖಮಾಸ್ತೇ ಇತಿ ದೇವದತ್ತಾಯ ಜ್ಞಾಪಯ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತ: ಕಶ್ಚಿತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತ: ಪಿತಾ ತೇ ಸುಖಮಾಸ್ತೇ ಇತಿ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಙ್ಕ್ತೇ। ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೋಽನ್ಯೋ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುರ್ಮೂಕವಚ್ಚೇಷ್ಟಾವಿಶೇಷಜ್ಞಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿಮಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾಽನುಗತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿಮಂ ಶಬ್ದಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಅಯಂ ಶಬ್ದಸ್ತದರ್ಥಬುದ್ಧಿಹೇತು: ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿರ್ಬನ್ಧೋ ನಿರ್ನಿಬನ್ಧನ:। ಅತೋ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದುಪಾಸನಂ ಚಾಪಿರಿಮತಫಲಂ ಬೋಧಯನ್ತೀತಿ ತನ್ನಿರ್ಣಯಫಲೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರ: ಕರ್ತವ್ಯ:||

(ವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರಮ್ಭಸಮರ್ಥನಮ್)

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರ: ಕರ್ತವ್ಯ ಏವ। ಕಥಮ್; ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮನ್ತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸತಿವ್ಯ: (ಬೃ.೪.೪.೫;೬.೫.೬), ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ಸವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ: (ಛಾ.೮.೭.೧), ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ (ಬೃ.೬.೪.೨೧), ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸತಿವ್ಯಮ್ (ಛಾಂ.೮.೧.೧), ತತ್ರಾಪಿ ದಹ್ರಂ ಗಗನಂ ವಿಶೋಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತ ಸ್ತದುಪಾಸತಿವ್ಯಮ್ (ತೈ.ನಾ.೧೦.೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಸನವಿಷಯಕಾರ್ಯಾಧಿಕೃತಫಲತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಆನ.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ದು:ಖಾಸಂಭಿನ್ನದೇಶವಿಶೇಷ-ರೂಪಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್, ರಾತ್ರಿಸತ್ರಪ್ರತಿಷ್ಠಾದಿವತ್, ಅಪಗೋರಣಶತಯಾತನಾಸಾಧ್ಯಸಾಧನ-ಭಾವಾವಚ್ಚ, ಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿತಯೈವ ಸಿದ್ಧೇ:||

ಅಪೂರ್ವಖಣ್ಡನಮ್

(ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತಯಾ ಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ)

ಗಾಮಾನಯ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ನ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ:; ಭವದಭಿಮತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್। ಕೃತಿಭಾವಭಾವಿ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಹಿ ಭವತ: ಕಾರ್ಯಮ್। ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಮ್। ಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಞ್ಚ ಕೃತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮತ್ವಮ್। ಇಷ್ಟತಮಂ ಚ ಸುಖಂ ವರ್ತಮಾನದು:ಖಸ್ಯ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ। ತತ್ರೇಷ್ಟಸುಖಾದಿನಾ ಪುರುಷೇಣ ಸ್ವಪ್ರಯತ್ನಾದೃತೇ ಯದಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿ: ಪ್ರತೀತಾ, ತತ: ಪ್ರಯತ್ನೇಚ್ಛು: ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪುರುಷ ಇತಿ ನ ಕ್ವಚಿದಪೀಚ್ಛಾವಿಷಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಧೀನಸಿದ್ಧಿತ್ವಮನ್ತರೇಣ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಞ್ಚಿದಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ। ಇಚ್ಛಾವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಾಧೀನಸಿದ್ಧಿತ್ವಮೇವ, ತತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತೇ:। ನ ಚ ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್, ಯತಸ್ಸುಖಮೇವ ಪುರುಷಾನುಕೂಲಮ್। ನ ಚ ದು:ಖನಿವೃತ್ತೇ: ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಮ್; ಪುರುಷಾನುಕೂಲಂ ಸುಖಂ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ದು:ಖಮ್ ಇತಿ ಹಿ ಸುಖದು:ಖಯೋಸ್ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕ:। ದು:ಖಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿಷ್ಟಾ ಭವತಿ; ನಾನುಕೂಲತಯಾ। ಅನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲಾನ್ವಯವಿರಹೇ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿರ್ಹಿ  ದು:ಖನಿವೃತ್ತಿ:। ಅತಸ್ಸುಖವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದೇರನುಕೂಲತ್ವಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ನ ಸುಖಾರ್ಥತಯಾ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನುಕೂಲತ್ವಮ್, ದು:ಖಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ। ಸುಖಾರ್ಥತಯಾಽಪಿ ತದುಪಾದಾನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಮೇವ ಭವತಿ। ನ ಚ ಕೃತಿಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್, ಭವತ್ಪಕ್ಷೇ ಶೇಷಿತ್ವಸ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್||

(ಶೇಷಲಕ್ಷಣಮ್)

ನ ಚ ಪರೋದ್ದೇಶಪ್ರವೃತ್ತಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಹಾತ್ವಂ ಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮ್ಬನ್ಧೀ ಶೇಷೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಸತಿ ಕೃತೇರಶೇಷತ್ವೇನ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವಾಭಾವಾತ್। ನ ಚ ಪರೋದ್ದೇಶಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಹಾತಾಯಾಶ್ಶೇಷತ್ವೇನ ಪರಶ್ಶೇಷೀ, ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಭೃತ್ಯೋದ್ದೇಶಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಹಾತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ। ಪ್ರಧಾನಸ್ತು ಭೃತ್ಯಪೋಷಣೇಽಪಿ ಸ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಭೃತ್ಯೋಽಪಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಪೋಷಣೇ ಸ್ವೋದ್ದೇಶೇನೈವ ಪ್ರವರ್ತತೇ। ಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವಾನಿರೂಪಣಾತ್ ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಸಮ್ಬನ್ಧೀ ಶೇಷ:, ತತ್ಪ್ರತಿಸಮ್ಬನ್ಧೀ ಶೇಷೀ ಇತ್ಯಪ್ಯಸಙ್ಗತಮ್||

ನಾಪಿ ಕೃತಿಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್; ಪುರುಷಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಾರಮ್ಭಪ್ರಯೋಜನಮೇವ ಹಿ ಕೃತಿಪ್ರಯೋಜನಮ್। ಸ ಚೇಚ್ಛಾವಿಷಯ:। ತಸ್ಮಾದಿಷ್ಟತ್ವಾತಿರೇಕಿಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನಿರೂಪಣಾತ್ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಾಕೃತಿಪ್ರಧಾನತ್ವರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ದುರ್ನಿರೂಪಮೇವ||

(ಅಪೂರ್ವೇ ಸ್ವತಃ ಇಷ್ಟತ್ವ-ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಪ್ರಯೋಜನತ್ವಯೋಃ ನಿರಾಸಃ)

ನಿಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದಿಷಿವಿಷಯಭೂತಸುಖದು:ಖನಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಧನತಯೈವೇಷ್ಟತ್ವಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಚ। ಅತ ಏವ ಹಿ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತಿರಿಕ್ತತಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಕ್ರಿಯೈವ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್; ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಲಿಙಾದಿವಾಚ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಮೇವೇತಿ ಕ್ಷಣಭಙ್ಗಿಕರ್ಮಾತಿರೇಕಿ ಸ್ಥಿರಂ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಮಪೂರ್ವಮೇವ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತೋಲ್ಲೇಖೇನೈವ ಹ್ಯಪೂರ್ವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ:। ಅತ: ಪ್ರಥಮಮನನ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವನಿರ್ವಹಣಾಯಾಪೂರ್ವಮೇವ ಪಶ್ಚಾತ್ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಂ ಭವತೀತ್ಯುಪಹಾಸ್ಯಮ್, ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಾನ್ವಿತಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಿಪದೇನ ಪ್ರಥಮಮಪ್ಯನನ್ಯಾರ್ಥತಾನಭಿಧಾನಾತ್; ಸುಖದು:ಖನಿವೃತ್ತಿತತ್ಸಾಧನೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಅನನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಾಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ||

(ನಿಯೋಗಾಖ್ಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸುಖತ್ವರೂಪಪ್ರಯೋಜನತ್ವನಿರಾಸಃ)

ಅಪಿ ಚ – ಕಿಮಿದಂ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್? ಸುಖವನ್ನಿಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಅನುಕೂಲತ್ವಮೇವೇತಿ ಚೇತ್, ಕಿಂ ನಿಯೋಗಸ್ಸುಖಮ್? ಸುಖಮೇವ ಹ್ಯನುಕೂಲಮ್। ಸುಖವಿಶೇಷವನ್ನಿಯೋಗಾಪರಪರ್ಯಾಯಂ ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಸುಖಾನ್ತರಮಿತಿ ಚೇತ್; ಕಿಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಸ್ವಾನುಭವಶ್ಚೇತ್, ನ; ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನುಭವಸುಖವತ್ ನಿಯೋಗಾನುಭವಸುಖಮಿದಮಿತಿ ಭವತಾಽಪಿ ನಾನುಭೂಯತೇ। ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್। ಪಶ್ಚಾತ್ತು ಭೋಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕಿಂ ತನ್ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವಾಚಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್। ನ ತಾವಲ್ಲೌಕಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್; ತಸ್ಯ ದು:ಖಾತ್ಮಕಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್, ತೇನ ಸುಖಾದಿಸಾಧನತಯೈವ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಾಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್। ನಾಪಿ ವೈದಿಕಮ್; ತೇನಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತಯೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್। ನಾಪಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಶಾಸ್ತ್ರಮ್; ತಸ್ಯಾಪಿ ತದಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಪೂರ್ವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತೇನಾಪಿ ಸುಖಾದಿಸಾಧನಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಅವರ್ಜನೀಯಮ್। ನಿಯತೈಹಿಕಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇನ ತದಾನೀಮನುಭೂಯಮಾನಾನ್ನಾದ್ಯರೋಗತಾದಿ-ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಿಯೋಗರೂಪಸುಖಾನುಭವಾನುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ನಿಯೋಗಸ್ಸುಖಮಿತ್ಯತ್ರ ನ ಕಿಞ್ಚನ ಪ್ರಮಾಣಮುಪಲಭಾಮಹೇ। ಅರ್ಥವಾದಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸುಖಪ್ರಕಾರಕೀರ್ತನವತ್ ನಿಯೋಗರೂಪಸುಖಪ್ರಕಾರಕೀರ್ತನಂ ಭವತಾಪಿ ನ ದೃಷ್ಟಚರಮ್।

(ಲಿಙರ್ಥನಿಷ್ಕರ್ಷಃ)

ಅತೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ಶಬ್ದಾನುಶಾಸನಸಿದ್ಧಮೇವ ಲಿಙ್ಗಾದೇರ್ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯವಸೀಯತೇ। ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಯಾಗಾದೇರಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾನ್ತರ್ಯಾಮಿ ಪರಮಪುರುಷಸಮಾರಾಧನರೂಪತಾ, ಸಮಾರಾಧಿತಾತ್ಪರಮಪುರುಷಾತ್ಫಲಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೭) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ। ಅತೋ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯನ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಫಲಾನನ್ತ್ಯಂ ಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮ್। ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸ್ವಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಕ್ಷಯಿಫಲತ್ವೋಪದೇಶಾದಕ್ಷಯಫಲಶ್ರವಣಂ ವಾಯುಶ್ಚಾನ್ತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮ್ (ಬೃ.೪.೩.೩) ಇತ್ಯಾದಿವದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಮನ್ತವ್ಯಮ್।

ಅತ: ಕೇವಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಾತ್, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನನ್ತಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ಣಯಫಲೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರಮ್ಭೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್||

ಇತಿ ಶ್ರೀಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್||೧||