श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये सप्तगत्यधिकरणम्॥२॥ (सू.4-5)
(अधिकरणार्थः – इन्द्रियाणां एकादशसङ्ख्यतासमर्थनम्)
२७२. सप्त गतेर्विशेषितत्वाच्च ॥ २–४–४ ॥
(विचारणोपयोगी संशयः)
तानीन्द्रियाणि किं सप्तैव स्यु:, अथवैकादशेति चिन्त्यते। श्रुतिविप्रतिपत्तेस्संशय:।
(पूर्वपक्षः तत्र हेतुश्च)
किं प्राप्तम्; सप्तेति। कुत:? गतेर्विशेषितत्वाच्च। गतिस्तावज्जायमानेन म्रियमाणेन च जीवेन सह लोकेषु सञ्चरणरूपा सप्तानामेव श्रूयते सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा गुहाशया निहितास्सप्तसप्त (मु.२.१.८) इति । वीप्सा पुरुषभेदाभिप्राया । विशेषिताश्च ते गतिमन्त: प्राणा: स्वरूपत: यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह। बुद्धिश्च न विचेष्टेत तामाहु: परमां गतिम् (कठ.२.६.१०) इति। शरीरान्तस्सञ्चरणं विहाय मोक्षार्थगमनं परमा गति:। एवं जीवेन सह जन्ममरणयोस्सप्तानामेव गतिश्रवणात् योगदशायां ज्ञानानीति विशेषितत्वाच्च जीवस्य करणानि श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणबृुद्धिमनांसि सप्तैवेति गम्यते ॥
(हस्त-पादादिषु इन्द्रियव्यपदेशस्यौपचारिकता)
यानि त्वितराणि विषयाणां ग्राहकत्वेन अष्टौ ग्रहा: (बृ.५.२.९) सप्त वै शीर्षण्या: प्राणा: द्वाववाञ्चौ (यजु.७.३.१०) इत्यादिषु चतुर्दशपर्यन्तानि प्राणप्रतिपादकवाक्येषु वाक्पाणिपादपायूपस्थ-अहङ्कारचित्ताख्यानीन्द्रियाणि प्रतीयन्ते, तेषां जीवेन सह गतिश्रवणाभावात् जीवस्याल्पाल्पोपकारकत्वमात्रेण औपचारिक: प्राणव्यपदेश: ॥४॥
(इन्द्रियाणामेकादशत्वनिर्णायकं सिद्धान्तसूत्रम्)
इति प्राप्ते प्रचक्ष्महे –
२७३. हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम् ॥ २–४–५ ॥
न सप्तैवेन्द्रियाणि, अपि त्वेकादश, हस्तादीनामपि शरीरे स्थिते जीवे तस्य भोगोपकरणत्वात्, कार्यभेदाच्च । दृश्यते हि श्रोत्रादीनामिव हस्तादीनामपि कार्यभेद आदानादि:; अतस्तेऽपि सन्त्येव। अतो नैवम् – अतो हस्तादयो न सन्तीत्येवं न मन्तव्यमित्यर्थ:। अध्यवसायाभिमानचिन्तावृत्तिभेदान्मन एव बुद्ध्यहङ्कारचित्तशब्दैर्व्यपदिश्यत इत्येकादशेन्द्रियाणि। अत: दशेमे पुरुषे प्राणा: आत्मैकादश: (बृ.५.९.४) इति – आत्मशब्देन मनोऽभिधीयते; इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा: (भ.गी.१३-५) तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश। एकादशं मनश्चात्र (वि.पु.१.२.४७) इत्यादिश्रुतिस्मृतिसिद्धेन्द्रियसङ्ख्या स्थिता। अधिकसङ्ख्यावादा: मनोवृत्तिभेदाभिप्राया:; न्यूनव्यपदेशास्तु तत्र तत्र विवक्षितगमनादिकार्यविशेषप्रयुक्ता:॥५॥
इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये सप्तगत्यधिकरणम्॥२॥
