श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये कृतात्ययाधिकरणम्॥२॥
(अधिकरणार्थः सुकृतफलमनुभूय अमुष्माल्लोकान्निवर्तमानस्य भुक्तशेषेण कर्मणा सहैव जीवस्य प्रत्यवरोहः)
२९५. कृतात्ययेऽनुशयवान्दृष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवं च ॥ ३–१–८ ॥
(सङ्गतिप्रतिपादनं विषयश्च)
केवलेष्टापूर्तदत्तकारिणां धूमादिना पितृयाणेन पथा गमनं कर्मफलावसाने पुनरावर्तनं चाम्नातं यावत्सम्पातमुषित्वाऽथैतमेवाध्वानं पुनिर्निवर्तन्ते (छा.५.१०.३) इति ॥
(अधिकरणीयः संशयः)
तत्र प्रत्यवरोहन् जीव: किमनुशयवान् प्रत्यवरोहति, उत नेति संशय्यते ।
(पूर्वपक्षः सयुक्तिकः)
किं युक्तम्? कर्मण: कृत्स्नस्योपभुक्तत्वात् नानुशयवानिति प्राप्तम् । अनुशयो ह्युपभुक्तशिष्टं कर्म। तच्च कृत्स्नफलोपभोगे सति नावशिष्यते । यावत्सम्पातमुषित्वा (छा.५.१०.४) इति वचनात् कृत्स्नोपभोगश्च ज्ञायते । सम्पतन्त्यनेन स्वर्गं लोकमिति सम्पात: कर्मोच्यते। श्रुत्यन्तरं च प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किञ्चेह करोत्ययम् । तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्मणे (बृ.६.४.६) इति॥
(सिद्धान्तस्य प्रतिपादनम्)
एवं प्राप्तेऽभिधीयते – अनुशयवान् प्रत्यवरोहति – इति। कुत:? दृष्टस्मृतिभ्याम् – श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थ:। श्रुतिस्तावत् – तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत्ते रमणीयां योनिमापद्येरन् ब्राह्मणयोनिं क्षत्रिययोनिं वैश्ययोनिं वा अथ य इह कपूयचरणा अभ्याशो ह यत्ते कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डलायोनिं वा (छा.५.१०.७) इति प्रत्यवरूढान् प्रति श्रूयते। अमुष्माल्लोकात्प्रत्यवरूढेषु रमणीयकर्माणो रमणीयां ब्राह्मणादियोनिं प्रतिपद्यन्ते; कपूयचरणा: – कुत्सितकर्माण: कुत्सितां श्वसूकरचण्डलादियोनिं प्रतिपद्यन्त इति प्रत्यवरूढानां पुण्यपापकर्मयोगं दर्शयति । स्मृतिरपि वर्णा आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठा: प्रेत्य कर्मफलमनुभूय तत: शेषेण विशिष्टदेशजातिकुलरूपायुश्श्रुतवित्तवृत्तसुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते विष्वञ्चो विपरीता नश्यन्ति (गौतम.२.११.१२,१३) इति । तथा तत: परिवृत्तौ कर्मफलशेषेण जातिं रूपं वर्णं बलं मेधां प्रज्ञां द्रव्याणि धर्मानुष्ठानमिति प्रतिपद्यन्ते तच्चक्रवदुभयोर्लोकयोस्सुख एव वर्तते (आपस्तम्ब.२.१.२,३) इति । यावत्सम्पातम् (छा.५.१०.७) इति फलदानप्रवृत्तकर्मविशेषविषयम्; यत्किंचेह करोत्ययम् (बृ.६.४.६) इतीदमपि तद्विषयमेव । अभुक्तफलानामकृतप्रायश्चित्तानां च कर्मणां कर्मान्तरफलानुभवान्नाशोऽप्यनुपपन्न:। अतोऽमुं लोकं गतास्सानुशया एव यथेतमनेवं च पुनर्निवर्तन्ते – आरोहणप्रकारेण प्रकारान्तरेण च पुनर्निवर्तन्त इत्यर्थ: ।
(आरोहणावरोहणक्रमयोः विवरणम्)
आरोहणं हि धूमरात्र्यपरपक्षदक्षिणायनषण्मासपितृलोकाकाशचन्द्रक्रमेण। अवरोहणं तु चन्द्रमस: स्थानादाकाश-वायुधूमाभ्रमेघक्रमेण। तत्राकाशावरोहणाद्यथेतम्; वाय्वादिप्राप्ते: पितृलोकाद्यप्राप्तेश्चानेवम् ॥८॥
(चरण शब्दस्य पुण्यपापपरत्वाभावशङ्का-परिहारौ)
२९६. चरणादिति चेन्न तदुपलक्षणार्थेति कार्ष्णाजिनि:॥ ३–१–९ ॥
रमणीयचरणा: (छा.५.१०.७) कपूयचरणा: (छां.५.१०.७) इति न चरणशब्देन पुण्यपापरूपं कर्माभिधीयते, चरणशब्दस्य लोकवेदयोराचारे प्रसिद्धे: । लौकिका: खलु चरणमाचार: शीलं वृत्तमिति पर्यायानभिमन्यते । वेदे च यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि (तै.शि.११.२) यान्यस्माकं सुचरितानि तानि त्वयोपास्यानि (तै.शि. ११.२) इति चरणकर्मणी भेदेन व्यपदिश्येते, अत: चरणात् – शीलात् योनिविशेषप्राप्ति:, नानुशयादिति चेत् – तन्न, चरणश्रुति: कर्मोपलक्षणार्थेति कार्ष्णाजिनिराचार्यो मन्यते, केवलादाचारात्सुखदु:खप्राप्त्यसम्भवात्। सुखदु:खे हि पुण्यपापरूपकर्मफले॥९॥
(आचारवैफल्यात् तद्विधानानर्थक्यशङ्का-परिहारौ)
२९७. आनर्थक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात् ॥ ३–१–१० ॥
एवं तर्ह्यफलत्वादाचारस्य स्मृतिविहितस्यानर्थक्यमेवेति चेत् – तन्न तदपेक्षत्वात्पुण्यस्य कर्मण:। आचारवत एव पुण्यकर्मस्वधिकार: – सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हास्सर्वकर्मसु (दक्ष.स्मृ. २-२२) आचारहीनं न पुनन्ति वेदा: इत्यादिवचनेभ्य:। अतश्चरणश्रुति: कर्मोपलक्षणार्थेति कार्ष्णाजिनेरभिप्राय: ॥१०॥
(चरणशब्दाभिधेयत्वं पुण्यपापकर्मणोरेवेति बादर्याशयः)
२९८. सुकृतदुष्कृते एवेति तु बादरि: ॥ ३–१–११ ॥
पुण्यं कर्माचरति, पापं कर्माचरति इति कर्मणि चरते: प्रयोगात् पृथङ्निर्देशस्य च प्रत्यक्षश्रुतिसिद्धाचारानुमितश्रुतिसिद्धविषयत्वेन गोबलीवर्दन्यायेनोपपत्ते:। मुख्ये सम्भवति न लक्षणा न्याय्येति सुकृतदुष्कृते एव चरणशब्दाभिधेये; इति बादरिराचार्यो मन्यते ।
(अस्मिन् विषये बादरिमतस्यैव बादरायणमतत्वम्)
अत्र बादरिमतमेव स्वमतम्; आचारानुमितश्रुतिविहितसन्ध्यावन्दनादे: कर्मान्तराधिकार-सम्पादनं फलमिति तु स्वीकृतम्। अतस्सानुशया एव प्रत्यवरोहन्ति॥ ११॥
इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये कृतात्ययाधिकरणम्॥२॥
