श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये शरीरेभावाधिकरणम्॥२१॥
(अधिकरणार्थः – उपासककर्तृकं प्रत्यगात्मभूतस्य स्वात्मनोऽनुसन्धानम् आविर्भूयमानगुणाष्टकवत्वेन)
४०५. एक आत्मनश्शरीरे भावात् ॥ ३–३–५१ ॥
(विचारणीयविषयोपस्थापनम्)
सर्वासु परविद्यासूपास्योपासनस्वरूपवदुपासकस्वरूपस्यापि ज्ञातव्यत्वमुक्तं – त्रयाणामेव चैवमुपन्यास: प्रश्नश्च (ब्र.सू.१.४.३) इति। वक्ष्यति चास्य प्रत्यगात्मन: परमात्मात्मकत्वेन अनुसन्धानम् आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च (ब्र.सू.४.१.३) इति ।
(विचारौपयिकः संशयः)
किमयं प्रत्यगात्मा ज्ञाता कर्ता भोक्तेहामुत्र सञ्चारक्षमोऽनुसन्धेय:, उत प्रजापतिवाक्योदितापहतपाप्मत्वादिस्वरूपः? ॥
(सहेतुकः पूर्वः पक्षः)
किं युक्तम्? ज्ञातृत्वाद्याकारमात्र इत्येके मन्यन्ते ॥
कुत:? अस्योपासकस्यात्मन: शरीरे भावात्; शरीरे वर्तमानस्य तादृशमेव रूपम्; तावतैवानुसन्धानेन तत्फलसिद्ध्युपपत्तेश्च ॥
(उक्तार्थे काम्यकर्मानुष्ठातृदृष्टान्तीकरणम्)
न हि कर्मस्वधिकृतानां स्वर्गादिफलार्थिनां ज्ञातृत्वाद्यतिरेकेण फलानुभवदशायां यादृशं रूपम्, तादृशं रूपं साधनानुष्ठानदशायामनुसन्धातव्यम्, तावतैव साधनानुष्ठानतत्फलयोस्सिद्धे: अतिरिक्तानुसन्धाने प्रयोजनाभावात्; तदविशेषादिहापि तथैव।
(फलसिद्धेः अनुपपत्तिशङ्कापरिहारौ)
ननु चात्र यथाक्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति तथेत: प्रेत्य भवति (छां.३.१४.१) इति विशेषवचनादपहतपाप्मत्वाद्याकार एवानुसन्धातव्य इत्यवगम्यते; नैवम्, तं यथायथोपासते (मुद्गल.उप.३) इत्युपास्यविषयत्वात्तस्य॥
(सिद्धान्तपरं सूत्रं तद्विवरणं च)
एवं प्राप्ते प्रचक्ष्महे
४०६. व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्न तूपलब्धिवत् ॥ ३–३–५२ ॥
न त्वेतदस्ति – यत् ज्ञातृत्वाद्याकार एवानुसन्धेय इति; अस्यात्मनस्संसारदशाया: मोक्षदशायां यो व्यतिरेक:, सोऽपहतपाप्मत्वादिकोऽनुसन्धेय:; अस्य मोक्षदशायां यादृशं रूपं, तादृग्रूप एवोपासनवेलायामात्माऽनुसन्धेय इत्यर्थ:। कुत:? तद्भावभावित्वात् तद्रूपापत्ते:; यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेत: प्रेत्य भवति (छा.३.१४.१) तं यथायथोपासते तथैव भवति (मुद्गल.उप.३.१) इति यथोपासनमेव हि प्राप्ति: श्रूयते। न च परस्वरूपमात्रविषयमेवेदमिति वक्तुं शक्यते, प्रत्यगात्मनोऽप्युपास्यभूतपरब्रह्मशरीरतयोपास्यकोटिनिक्षिप्तत्वात् । अत: प्रजापतिवाक्योदित-अपहतपाप्मत्वादिगुणकप्रत्यगात्मशरीरपरमात्मोपासनस्य तथारूपमेव प्राप्यमित्युक्तं भवति।
(प्राप्याकारस्यैवाऽनुसन्धेयता)
अत एव एवं क्रतुर्हामुं लोकं प्रेत्याभिसम्भवितास्मि (अग्निरहस्यं) इत्युच्यते। तस्मात्प्रत्यगात्मा प्राप्याकार एवानुसन्धेय:। उपलब्धिवत् – यथा ब्रह्मोपलब्धिर्विहिता यथावस्थितब्रह्म-स्वरूपविषया, तथाऽऽत्मोपलब्धिरपि यथावस्थितात्मस्वरूपविषयेत्यर्थ: ।
(काम्यानुष्ठातुः दृष्टान्तत्वस्य वैषम्यम्)
कर्मस्वात्मस्वरूपानुसन्धानं कर्माङ्गम्; यजेत स्वर्गकाम: (यजु.२.५.५) इति कर्मानुष्ठानमेव हि फलाय चोपद्यते। देहातिरिक्तज्ञातृत्वाद्याकारात्मावगति: कालान्तरभाविफलसाधन-कर्माधिकारार्थेति तावन्मात्रमेव तत्रापेक्षितमिति न किञ्चिदपहीनम् ॥ ५२॥
इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये शरीरेभावाधिकरणम्॥२१॥
