वेदान्तदीप:
चतुर्थाध्याये प्रथम: पाद:
४–१–१
४७०। आवृत्तिरसकृदुपदेशात् – ब्रह्मविदाप्नोति परम्, तमेवं विद्वानमृत इह भवति इत्यादि वेदान्तविहितं वेदनं किं सकृत्कृतमेव शास्त्रार्थ:, उतासकृदावृत्तमिति संशय:। सकृत्कृतम् एवेति पूर्व: पक्ष:। स यो ह वै तत्परमं ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति इत्यादौ वेदनस्यैव मुक्त्युपायत्व- प्रतिपादनात्, सकृत्कृतेऽपि वेदने शास्त्रार्थनिर्वृत्ते:, तस्यासकृदावृत्तौ प्रमाणाभावात्। राद्धान्तस्तु – यस्तद्वेद यत्सवेद स मयैतदुक्त इत्युपक्रम्य अनु म एतां भगवो देवतां शाधि यां देवतामुपास्स इत्येकस्मिन्वाक्ये विद्युपास्योर्व्यतिकरेण प्रयोगदर्शनात्। समानार्थेषु ब्रह्मविदाप्नोति परम्, आत्मा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य: इत्यादिषु ध्यानविद्योर्व्यतिकरदर्शनाच्च, ध्यानोपासनादि शब्दवाच्यमसकृदावृत्तं स्मृतिसन्तानरूपं वेदनमेव शास्त्रार्थ इति निश्चीयते। सूत्रार्थस्तु – आवृत्तिरसकृत् ब्रह्मप्राप्तिसाधनं वेदनमसकृदावृत्तमेव शास्त्रार्थ:। वेदनं – ध्यानशब्दवाच्यमित्यर्थ:। कुत:? उपदेशात् – ओमित्येवं ध्यायथात्मानम्, निचाम्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते, आत्मानमेव लोकमुपासीत, आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्यादिना उपासनोपसंहारोपदेशात्। उपासनं चाविच्छिन्नस्मृतिसन्तानरूपमिति पूर्वमेवोक्तम्॥१॥
४७१। लिङ्गाच्च – लिङ्गं – स्मृति:। स्मर्यते चायमर्थ: मां ध्यायन्त उपासते, तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्, ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते, तद्रूपप्रत्यये चैका सन्ततिश्चान्यनिस्पृहा, तद्ध्यानं प्रथमैष्षड्भिरङ्गैर्निष्पाद्यते तथा इति॥२॥ इति आवृत्त्यधिकरणम्॥ १ ॥
४–१–२
४७२। आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च – किमुपास्यं ब्रह्मोपासितुरन्यत्वेनानुसन्धेयम्, उतात्मत्वेनेति संशय: । अधिकं तु भेदनिर्देशात्, अधिकोपदेशात् इत्यादिषूपासितुः उपास्यस्यार्थान्तरत्वेन एवोपपादनाद्यथावस्थितस्यैवोपास्यत्वाच्चान्यत्वेन उपास्यं इति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – त्वं वा अहमस्मि भगवो देवते अहं वै त्वमसि भगवो देवते इति पूर्वे उपासितार उपास्यमात्मत्वेनोपगच्छन्ति। अत आत्मेत्येवोपास्यम्। तानुपासितॄन्प्रत्यर्थान्तरभूतस्यापि ब्रह्मण उपासितुरात्मत्वं ग्राहयन्ति शास्त्राणि य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयति स त आत्माऽन्तर्याम्यमृत इत्यारभ्योपासिता परमात्मनश्शरीरम्, परमात्मा चोपासितुरात्मेति प्रतिपादनेन, तथा सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलान् इति सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वा: प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठा:, ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् इति च तदायत्तस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिताप्रतिपादनेन च। एवमुपासितु: स्वात्मनोऽप्यात्मत्वाद्ब्रह्मणो यथावस्थितस्वात्मशरीरकब्रह्मानुसन्धानेऽहमित्येवानुसन्धेयम्। यथा मनुष्योऽहमस्मीति स्वशरीरस्य स्वप्रकारतैकस्वभावतया प्रकारिणि स्वात्मनि पर्यवसानम्, तथा स्वात्मनोऽहं प्र्त्ययोऽहं शब्दश्च न केवलस्वात्मविषयौ, परमात्मशरीरतया तद्विविशेषणत्वेनैव स्वात्मनोऽवस्थानात्। सूत्रमपि व्याख्यातम्॥३॥ इति आत्मत्वोपासनाधिकरणम् ॥ २ ॥
४–१–३
४७३। न प्रतीके न हि स: –
४७४। ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात् – मनो ब्रह्मेत्युपासीत इत्यादिषु प्रतीकोपासनेष्वप्यात्मत्वेनानुसन्धानं कर्तव्यम्, उत नेति संशय:। मनोब्रह्मेत्युपासीत इति ब्रह्मोपासनत्वाविशेषादात्मेत्येवानुसन्धानमिति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – न प्रतीके आत्मत्वानुसन्धानं कार्यम्। कुत:? न हि मन आदिरुपासितुरात्मा। न च तत्र ब्रह्मोपास्यम्, ब्रह्मदृष्ट्या मन आदिरुपास्य:। अपकृष्टे ह्युत्कृष्टदृष्टिरभ्युदयाय भवति, यथा भृत्यादौ राजदृष्टि:। सूत्रद्वयं व्याख्यातम्॥४,५॥ इति प्रतीकाधिकरणम् ॥ ३ ॥
४–१–४
४७५। आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्ते: – य एवासौ तपति तमुद्गीथमुपासीत इत्यादिषु कर्माङ्गाश्रयोपासनेषु किमुद्गीथादौ आदित्यदृष्टि: कार्या, उतादित्यादौ उद्गीथादिदृष्टिरिति संशय:। कर्मण: फलसाधनतयोत्कर्षादादित्यादेर्देवतात्वेन तद्गुणत्वाच्चादित्यादावुद्गीथादिदृष्टि: कार्येति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – कर्मणोऽपि फलसाधनत्वमादित्यादिदेवताराधनद्वारेणेति आदित्यादेरेव उत्कर्षोपपत्तेरादित्यादिमतय एव कर्माङ्गोद्गीथादौ कार्या:, सूत्रं च व्याख्यातम्॥६॥ इति आदित्यादिमत्यधिकरणम् ॥ ४ ॥
४–१–५
४७६। आसीनस्संभवात् – किमिदं ब्रह्मोपासनमासीन: कुर्यात्, उतासीनश्शयान: तिष्ठन्गच्छन्वेत्यनियमेनेति संशय:। विशेषाश्रवणादनियमेनेति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – आसीनस्यैवैकाग्रतासंभवादेकाग्रतामूलत्वाच्चोपासनस्य, आसीन: कुर्यात् । सूत्रमपि व्याख्यातम्॥७॥
४७७। ध्यानाच्च – निदिध्यासितव्य इत्युपासनस्य ध्यानरूपत्वाच्चैकाग्रचित्तता अवश्यम्भाविनी। ध्यानं हि विजातीयप्रत्ययान्तराव्यवहितं तैलधारावदविच्छिन्नस्मृति-सन्ततिरूपम्॥८॥
४७८। अचलत्वं चापेक्ष्य – निश्चलत्वं चापेक्ष्य ध्यानवाचोयुक्ति: पृथिव्यादिषु दृश्यते। ध्यायतीव पृथिवी ध्यायतीवान्तरिक्षं ध्यायतीव द्यौ: इत्यादिका। अतो ध्यायत: पृथिव्यादिवदचलत्वं आसीनस्यैव संभवति ॥९॥
४७९। स्मरन्ति च – स्मरन्ति चासीनस्यैव ध्यानम् उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये इति॥१०॥
४८०। यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात् – यस्मिन्देशे यस्मिंश्च काले मनस एकाग्रता, तत्र देशे काले चोपासनं कार्यम् । शर्करादिरहिते मनोनुकूले शुचौ देशे इत्येतदतिरिक्तविशेषाग्रहणात्। यथा देशकालयोरेकाग्रतायामविशेष:, न तथा स्थितिगत्यादौ, आसीनस्य तु विशेषोऽस्तीत्यभिप्राय:॥११॥ इति आसीनाधिकरणम् ॥ ५ ॥
४–१–६
४८१। आप्रयाणात्तत्रापि हि दृष्टम् – तदिदमपवर्गसाधनमुपासनमेकस्मिन्नहनि कार्यम्, उत प्रत्यहमाप्रयाणादनुवर्तनीयमिति संशय:। एकस्मिन्नेवाहनि शास्त्रार्थस्य कृतत्वात्तावतैव परिसमापनीयम्। यावदायुषम् इति तु वचनं विधिशब्दस्याभावाद्विद्याया: फलेनोपसंहारपरमिति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – आप्रयाणादनुवर्तनीयम्। कुत:? तत्रापि हि दृष्टं स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते इति। अप्राप्तत्वेनानुवादत्वासंभवाद्विधिरेवायमिति॥१२॥ इति आप्रयाणाधिकरणम् ॥ ६ ॥
४–१–७
४८२। तदधिगम उत्तर पूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात् – विदुष उत्तर पूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ किं संभवत:, उत नेति संशय:। नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि इति भोगादेव कर्मक्षयश्रवणादश्लेषविनाशश्रुति: कथञ्चिद्विद्यास्तुत्यर्थतया नेयेति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु द्वयोश्शास्त्रयोर्भिन्नविषयत्वेन विरोधाभावात्संभवत एव। कर्मणां फलजननसामर्थ्यं द्रढयति, नाभुक्तं क्षीयत इति। एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यते, एवं हास्य सर्वे पाप्मान: प्रदूयन्ते इति च श्रुतिर्विद्यायास्तत्सामर्थ्यनिवारणशक्तिविषयेति। यथाऽप्तेजसोश्शीतजनन-तन्निवारणशक्तिविषये प्रमाणेन विरुध्येते इति। सूत्रमपि व्याख्यातम्॥१३॥ इति तदधिगमाधिकरणम् ॥ ७ ॥
४–१–८
४८३। इतरस्याप्येवमसंश्लेष: पाते तु – किमसंश्लेषविनाशौ पुण्यकर्मणोऽपि समानौ, उत नेति संशय:, पुण्यकर्मफलस्य सुखरूपत्वेन विदुषोऽनिष्टत्वाभावान्न समानाविति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु मुमुक्षोर्मोक्षविरोधित्वेनानिष्टत्वसाम्यादश्लेषविनाशौ समानावेव। सूत्रार्थस्तु – इतरस्य पुण्यस्याप्यनिष्ट फलत्वसाम्यादेवम् अश्लेषविनाशौ, विद्यानुगुणस्य तु वृष्ट्यन्नारोग्यादिफलस्य शरीरपातादूर्ध्वं अनिष्टत्वादश्लेष:॥१४॥ इति इतराधिकरणम् ॥ ८ ॥
४–१–९
४८४। अनारब्धकार्ये एव तु पूर्वे तदवधे: – विद्योत्पत्ते: पूर्वकृतयो: पुण्यपापयोरविशेषेण विनाश:, उतानारब्धकार्ययोरेवेति संशय:। सर्वे पाप्मान: प्रदूयन्त इति विशेषाभावादविशेषेणेति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये अथ संपत्स्य इत्युत्पन्नविद्यस्यापि शरीरमोक्षावधित्वश्रुते: सर्वविनाशे शरीरस्थित्यनुपपत्तेश्चानारब्धकार्ययोरेव विनाश:। सूत्रं च व्याख्यातम्॥१५॥ इति अनारब्धकार्याधिकरणम् ॥ ९ ॥
४–१–१०
४८५। अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात् – अग्निहोत्राद्याश्रमधर्म: किं विदुषोऽनुष्ठेय:, उत नेति संशय:। सुकृतदुष्कृतयोरश्लेषविनाशाभिधानादाश्रमधर्मस्यापि सुकृतत्वसाम्येन कार्याश्लेषादननुष्ठेय इति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – आश्रमधर्मस्य तु विद्योत्पत्तिरेव कार्यमिति तत्कार्यायैवानुष्ठेय:। दृश्यते हि तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति इत्यादिना विद्योत्पत्ति- कार्यत्वम्। विद्या चाप्रयाणादहरहरभ्यासाधेयातिशयोत्पाद्यैव । सूत्रं च व्याख्यातम्॥१६॥
यद्यग्निहोत्रादि साधुकृत्या विद्योत्पत्त्यर्था; पूर्वकृता च साधुकृत्या अनुभूतफला प्रारब्धफला च, सुहृदस्साधु कृत्याम् इत्यस्य विषय: क इत्याशङ्क्याह –
४८६। अतोऽन्याऽपि ह्येकेषामुभयो: – अत: अग्निहोत्रादिसाधुकृत्याया: अन्याऽपि विद्याधिगमात् पूर्वोत्तरयो: पुण्यकर्मणोरुभयोश्च कारीर्यादिका वृष्ट्यन्नाद्यर्थतया विदुषाऽनुष्ठिता विद्योत्पत्ते: पूर्वं कृताऽनादिकालप्रवृत्ता च प्रबलकर्मान्तरप्रतिबद्धफला साधुकृत्याऽस्ति हि। अत एकेषां शाखिनां सुहृदस्साधुकृत्यां इति वचनं तद्विषयम्। विद्ययाऽश्लेषविनाशश्रुतिश्च तद्विषया॥१७॥
४८७। यदेव विद्ययेति हि – उक्तं ह्युद्गीथविद्याया: क्रतो: कर्मान्तरप्रतिबन्धाभाव: फलमिति। अत: प्रतिबद्धफलसाधुकृत्यस्यैव सुहृत्संक्रमणम्॥१८॥ इति अग्निहोत्राधिकरणम् ॥ १० ॥
३–१–११
४८८। भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ संपद्यते। – इतरे – आरब्धकार्ये पुण्यपापे किं विद्यायोनिशरीरावसान एव विनश्येते, उत तच्छरीरावसाने शरीरान्तरावसानेवेत्यनियम इति संशय:। यावन्न विमोक्ष्य अथ संपत्स्य इति संपत्तेश्शरीरविमोक्षविलम्बमात्रश्रुते: तच्छरीरावसान इति पूर्व: पक्ष:। राद्धान्तस्तु – प्रारब्धफलयो: कर्मणो: भोगैनैव क्षपयितव्यत्वाभिप्रायेण यावन्न विमोक्ष्ये अथ संपत्स्य इत्युच्यते न शरीरमात्रम्। कर्म विषयौ हि बन्धमोक्षौ। अत: प्रारब्धफले पुण्यपापे यावता शरीरेण समापनीये, तावता क्षपयित्वा अथ संपद्यत इत्यनियम एव। सूत्रं च व्याख्यातम्॥१९॥ इति इतरक्षपणाधिकरणम् ॥ ११॥
इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीवेदान्तदीपे चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथम: पाद: ॥
