श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
157-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
एकवीरवधे मोघा शक्तिः सूतात्मजे यदा |
कस्मात्सर्वान्समुत्सृज्य स तां पार्थे न मुक्तवान् ||१||
तस्मिन्हते हता हि स्युः सर्वे पाण्डवसृञ्जयाः |
एकवीरवधे कस्मान्न युद्धे जयमादधत् ||२||
आहूतो न निवर्तेयमिति तस्य महाव्रतम् |
स्वयमाह्वयितव्यः स सूतपुत्रेण फल्गुनः ||३||
ततो द्वैरथमानीय फल्गुनं शक्रदत्तया |
न जघान वृषा कस्मात्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||४||
नूनं बुद्धिविहीनश्चाप्यसहायश्च मे सुतः |
शत्रुभिर्व्यंसितोपायः कथं नु स जयेदरीन् ||५||
या ह्यस्य परमा शक्तिर्जयस्य च परायणम् |
सा शक्तिर्वासुदेवेन व्यंसितास्य घटोत्कचे ||६||
कुणेर्यथा हस्तगतं ह्रियेद्बिल्वं बलीयसा |
तथा शक्तिरमोघा सा मोघीभूता घटोत्कचे ||७||
यथा वराहस्य शुनश्च युध्यतो; स्तयोरभावे श्वपचस्य लाभः |
मन्ये विद्वन्वासुदेवस्य तद्व; द्युद्धे लाभः कर्णहैडिम्बयोर्वै ||८||
घटोत्कचो यदि हन्याद्धि कर्णं; परो लाभः स भवेत्पाण्डवानाम् |
वैकर्तनो वा यदि तं निहन्या; त्तथापि कृत्यं शक्तिनाशात्कृतं स्यात् ||९||
इति प्राज्ञः प्रज्ञयैतद्विचार्य; घटोत्कचं सूतपुत्रेण युद्धे |
अयोधयद्वासुदेवो नृसिंहः; प्रियं कुर्वन्पाण्डवानां हितं च ||१०||
सञ्जय उवाच||
एतच्चिकीर्षितं ज्ञात्वा कर्णे मधुनिहा नृप |
नियोजयामास तदा द्वैरथे राक्षसेश्वरम् ||११||
घटोत्कचं महावीर्यं महाबुद्धिर्जनार्दनः |
अमोघाया विघातार्थं राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||१२||
तदैव कृतकार्या हि वयं स्याम कुरूद्वह |
न रक्षेद्यदि कृष्णस्तं पार्थं कर्णान्महारथात् ||१३||
साश्वध्वजरथः सङ्ख्ये धृतराष्ट्र पतेद्भुवि |
विना जनार्दनं पार्थो योगानामीश्वरं प्रभुम् ||१४||
तैस्तैरुपायैर्बहुभी रक्ष्यमाणः स पार्थिव |
जयत्यभिमुखः शत्रून्पार्थः कृष्णेन पालितः ||१५||
सविशेषं त्वमोघायाः कृष्णोऽरक्षत पाण्डवम् |
हन्यात्क्षिप्ता हि कौन्तेयं शक्तिर्वृक्षमिवाशनिः ||१६||
धृतराष्ट्र उवाच||
विरोधी च कुमन्त्री च प्राज्ञमानी ममात्मजः |
यस्यैष समतिक्रान्तो वधोपायो जयं प्रति ||१७||
तवापि समतिक्रान्तमेतद्गावल्गणे कथम् |
एतमर्थं महाबुद्धे यत्त्वया नावबोधितः ||१८||
सञ्जय उवाच||
दुर्योधनस्य शकुनेर्मम दुःशासनस्य च |
रात्रौ रात्रौ भवत्येषा नित्यमेव समर्थना ||१९||
श्वः सर्वसैन्यानुत्सृज्य जहि कर्ण धनञ्जयम् |
प्रेष्यवत्पाण्डुपाञ्चालानुपभोक्ष्यामहे ततः ||२०||
अथ वा निहते पार्थे पाण्डुष्वन्यतमं ततः |
स्थापयेद्युधि वार्ष्णेयस्तस्मात्कृष्णो निपात्यताम् ||२१||
कृष्णो हि मूलं पाण्डूनां पार्थः स्कन्ध इवोद्गतः |
शाखा इवेतरे पार्थाः पाञ्चालाः पत्रसञ्ज्ञिताः ||२२||
कृष्णाश्रयाः कृष्णबलाः कृष्णनाथाश्च पाण्डवाः |
कृष्णः परायणं चैषां ज्योतिषामिव चन्द्रमाः ||२३||
तस्मात्पर्णानि शाखाश्च स्कन्धं चोत्सृज्य सूतज |
कृष्णं निकृन्धि पाण्डूनां मूलं सर्वत्र सर्वदा ||२४||
हन्याद्यदि हि दाशार्हं कर्णो यादवनन्दनम् |
कृत्स्ना वसुमती राजन्वशे ते स्यान्न संशयः ||२५||
यदि हि स निहतः शयीत भूमौ; यदुकुलपाण्डवनन्दनो महात्मा |
ननु तव वसुधा नरेन्द्र सर्वा; सगिरिसमुद्रवना वशं व्रजेत ||२६||
सा तु बुद्धिः कृताप्येवं जाग्रति त्रिदशेश्वरे |
अप्रमेये हृषीकेशे युद्धकाले व्यमुह्यत ||२७||
अर्जुनं चापि कौन्तेयं सदा रक्षति केशवः |
न ह्येनमैच्छत्प्रमुखे सौतेः स्थापयितुं रणे ||२८||
अन्यांश्चास्मै रथोदारानुपस्थापयदच्युतः |
अमोघां तां कथं शक्तिं मोघां कुर्यामिति प्रभो ||२९||
ततः कृष्णं महाबाहुः सात्यकिः सत्यविक्रमः |
पप्रच्छ रथशार्दूल कर्णं प्रति महारथम् ||३०||
अयं च प्रत्ययः कर्णे शक्त्या चामितविक्रम |
किमर्थं सूतपुत्रेण न मुक्ता फल्गुने तु सा ||३१||
वासुदेव उवाच||
दुःषासनश्च कर्णश्च शकुनिश्च ससैन्धवः |
सततं मन्त्रयन्ति स्म दुर्योधनपुरोगमाः ||३२||
कर्ण कर्ण महेष्वास रणेऽमितपराक्रम |
नान्यस्य शक्तिरेषा ते मोक्तव्या जयतां वर ||३३||
ऋते महारथात्पार्थात्कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात् |
स हि तेषामतियशा देवानामिव वासवः ||३४||
तस्मिन्विनिहते सर्वे पाण्डवाः सृञ्जयैः सह |
भविष्यन्ति गतात्मानः सुरा इव निरग्नयः ||३५||
तथेति च प्रतिज्ञातं कर्णेन शिनिपुङ्गव |
हृदि नित्यं तु कर्णस्य वधो गाण्डीवधन्वनः ||३६||
अहमेव तु राधेयं मोहयामि युधां वर |
यतो नावसृजच्छक्तिं पाण्डवे श्वेतवाहने ||३७||
फल्गुनस्य हि तां मृत्युमवगम्य युयुत्सतः |
न निद्रा न च मे हर्षो मनसोऽस्ति युधां वर ||३८||
घटोत्कचे व्यंसितां तु दृष्ट्वा तां शिनिपुङ्गव |
मृत्योरास्यान्तरान्मुक्तं पश्याम्यद्य धनञ्जयम् ||३९||
न पिता न च मे माता न यूयं भ्रातरस्तथा |
न च प्राणास्तथा रक्ष्या यथा बीभत्सुराहवे ||४०||
त्रैलोक्यराज्याद्यत्किञ्चिद्भवेदन्यत्सुदुर्लभम् |
नेच्छेयं सात्वताहं तद्विना पार्थं धनञ्जयम् ||४१||
अतः प्रहर्षः सुमहान्युयुधानाद्य मेऽभवत् |
मृतं प्रत्यागतमिव दृष्ट्वा पार्थं धनञ्जयम् ||४२||
अतश्च प्रहितो युद्धे मया कर्णाय राक्षसः |
न ह्यन्यः समरे रात्रौ शक्तः कर्णं प्रबाधितुम् ||४३||
सञ्जय उवाच||
इति सात्यकये प्राह तदा देवकिनन्दनः |
धनञ्जयहिते युक्तस्तत्प्रिये सततं रतः ||४४||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
158-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कर्णदुर्योधनादीनां शकुनेः सौबलस्य च |
अपनीतं महत्तात तव चैव विशेषतः ||१||
यदाजानीत तां शक्तिमेकघ्नीं सततं रणे |
अनिवार्यामसह्यां च देवैरपि सवासवैः ||२||
सा किमर्थं न कर्णेन प्रवृत्ते समरे पुरा |
न देवकीसुते मुक्ता फल्गुने वापि सञ्जय ||३||
सञ्जय उवाच||
सङ्ग्रामाद्विनिवृत्तानां सर्वेषां नो विशां पते |
रात्रौ कुरुकुलश्रेष्ठ मन्त्रोऽयं समजायत ||४||
प्रभातमात्रे श्वोभूते केशवायार्जुनाय वा |
शक्तिरेषा विमोक्तव्या कर्ण कर्णेति नित्यशः ||५||
ततः प्रभातसमये राजन्कर्णस्य दैवतैः |
अन्येषां चैव योधानां सा बुद्धिर्नश्यते पुनः ||६||
दैवमेव परं मन्ये यत्कर्णो हस्तसंस्थया |
न जघान रणे पार्थं कृष्णं वा देवकीसुतम् ||७||
तस्य हस्तस्थिता शक्तिः कालरात्रिरिवोद्यता |
दैवोपहतबुद्धित्वान्न तां कर्णो विमुक्तवान् ||८||
कृष्णे वा देवकीपुत्रे मोहितो देवमायया |
पार्थे वा शक्रकल्पे वै वधार्थं वासवीं प्रभो ||९||
धृतराष्ट्र उवाच||
दैवेनैव हता यूयं स्वबुद्ध्या केशवस्य च |
गता हि वासवी हत्वा तृणभूतं घटोत्कचम् ||१०||
कर्णश्च मम पुत्राश्च सर्वे चान्ये च पार्थिवाः |
अनेन दुष्प्रणीतेन गता वैवस्वतक्षयम् ||११||
भूय एव तु मे शंस यथा युद्धमवर्तत |
कुरूणां पाण्डवानां च हैडिम्बे निहते तदा ||१२||
ये च तेऽभ्यद्रवन्द्रोणं व्यूढानीकाः प्रहारिणः |
सृञ्जयाः सह पाञ्चालैस्तेऽप्यकुर्वन्कथं रणम् ||१३||
सौमदत्तेर्वधाद्द्रोणमायस्तं सैन्धवस्य च |
अमर्षाज्जीवितं त्यक्त्वा गाहमानं वरूथिनीम् ||१४||
जृम्भमाणमिव व्याघ्रं व्यात्ताननमिवान्तकम् |
कथं प्रत्युद्ययुर्द्रोणमस्यन्तं पाण्डुसृञ्जयाः ||१५||
आचार्यं ये च तेऽरक्षन्दुर्योधनपुरोगमाः |
द्रौणिकर्णकृपास्तात तेऽप्यकुर्वन्किमाहवे ||१६||
भारद्वाजं जिघांसन्तौ सव्यसाचिवृकोदरौ |
समार्छन्मामका युद्धे कथं सञ्जय शंस मे ||१७||
सिन्धुराजवधेनेमे घटोत्कचवधेन ते |
अमर्षिताः सुसङ्क्रुद्धा रणं चक्रुः कथं निशि ||१८||
सञ्जय उवाच||
हते घटोत्कचे राजन्कर्णेन निशि राक्षसे |
प्रणदत्सु च हृष्टेषु तावकेषु युयुत्सुषु ||१९||
आपतत्सु च वेगेन वध्यमाने बलेऽपि च |
विगाढायां रजन्यां च राजा दैन्यं परं गतः ||२०||
अब्रवीच्च महाबाहुर्भीमसेनं परन्तपः |
आवारय महाबाहो धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम् ||२१||
हैडिम्बस्याभिघातेन मोहो मामाविशन्महान् ||२१||
एवं भीमं समादिश्य स्वरथे समुपाविशत् |
अश्रुपूर्णमुखो राजा निःश्वसंश्च पुनः पुनः ||२२||
कश्मलं प्राविशद्घोरं दृष्ट्वा कर्णस्य विक्रमम् ||२२||
तं तथा व्यथितं दृष्ट्वा कृष्णो वचनमब्रवीत् |
मा व्यथां कुरु कौन्तेय नैतत्त्वय्युपपद्यते ||२३||
वैक्लव्यं भरतश्रेष्ठ यथा प्राकृतपूरुषे ||२३||
उत्तिष्ठ राजन्युध्यस्व वह गुर्वीं धुरं विभो |
त्वयि वैक्लव्यमापन्ने संशयो विजये भवेत् ||२४||
श्रुत्वा कृष्णस्य वचनं धर्मराजो युधिष्ठिरः |
विमृज्य नेत्रे पाणिभ्यां कृष्णं वचनमब्रवीत् ||२५||
विदिता ते महाबाहो धर्माणां परमा गतिः |
ब्रह्महत्याफलं तस्य यः कृतं नावबुध्यते ||२६||
अस्माकं हि वनस्थानां हैडिम्बेन महात्मना |
बालेनापि सता तेन कृतं साह्यं जनार्दन ||२७||
अस्त्रहेतोर्गतं ज्ञात्वा पाण्डवं श्वेतवाहनम् |
असौ कृष्ण महेष्वासः काम्यके मामुपस्थितः ||२८||
उषितश्च सहास्माभिर्यावन्नासीद्धनञ्जयः ||२८||
गन्धमादनयात्रायां दुर्गेभ्यश्च स्म तारिताः |
पाञ्चाली च परिश्रान्ता पृष्ठेनोढा महात्मना ||२९||
आरम्भाच्चैव युद्धानां यदेष कृतवान्प्रभो |
मदर्थं दुष्करं कर्म कृतं तेन महात्मना ||३०||
स्वभावाद्या च मे प्रीतिः सहदेवे जनार्दन |
सैव मे द्विगुणा प्रीती राक्षसेन्द्रे घटोत्कचे ||३१||
भक्तश्च मे महाबाहुः प्रियोऽस्याहं प्रियश्च मे |
येन विन्दामि वार्ष्णेय कश्मलं शोकतापितः ||३२||
पश्य सैन्यानि वार्ष्णेय द्राव्यमाणानि कौरवैः |
द्रोणकर्णौ च संयत्तौ पश्य युद्धे महारथौ ||३३||
निशीथे पाण्डवं सैन्यमाभ्यां पश्य प्रमर्दितम् |
गजाभ्यामिव मत्ताभ्यां यथा नडवनं महत् ||३४||
अनादृत्य बलं बाह्वोर्भीमसेनस्य माधव |
चित्रास्त्रतां च पार्थस्य विक्रमन्ते स्म कौरवाः ||३५||
एष द्रोणश्च कर्णश्च राजा चैव सुयोधनः |
निहत्य राक्षसं युद्धे हृष्टा नर्दन्ति संयुगे ||३६||
कथमस्मासु जीवत्सु त्वयि चैव जनार्दन |
हैडिम्बः प्राप्तवान्मृत्युं सूतपुत्रेण सङ्गतः ||३७||
कदर्थीकृत्य नः सर्वान्पश्यतः सव्यसाचिनः |
निहतो राक्षसः कृष्ण भैमसेनिर्महाबलः ||३८||
यदाभिमन्युर्निहतो धार्तराष्ट्रैर्दुरात्मभिः |
नासीत्तत्र रणे कृष्ण सव्यसाची महारथः ||३९||
निरुद्धाश्च वयं सर्वे सैन्धवेन दुरात्मना |
निमित्तमभवद्द्रोणः सपुत्रस्तत्र कर्मणि ||४०||
उपदिष्टो वधोपायः कर्णस्य गुरुणा स्वयम् |
व्यायच्छतश्च खड्गेन द्विधा खड्गं चकार ह ||४१||
व्यसने वर्तमानस्य कृतवर्मा नृशंसवत् |
अश्वाञ्जघान सहसा तथोभौ पार्ष्णिसारथी ||४२||
तथेतरे महेष्वासाः सौभद्रं युध्यपातयन् ||४२||
अल्पे च कारणे कृष्ण हतो गाण्डीवधन्वना |
सैन्धवो यादवश्रेष्ठ तच्च नातिप्रियं मम ||४३||
यदि शत्रुवधे न्याय्यो भवेत्कर्तुं च पाण्डवैः |
द्रोणकर्णौ रणे पूर्वं हन्तव्याविति मे मतिः ||४४||
एतौ मूलं हि दुःखानामस्माकं पुरुषर्षभ |
एतौ रणे समासाद्य पराश्वस्तः सुयोधनः ||४५||
यत्र वध्यो भवेद्द्रोणः सूतपुत्रश्च सानुगः |
तत्रावधीन्महाबाहुः सैन्धवं दूरवासिनम् ||४६||
अवश्यं तु मया कार्यः सूतपुत्रस्य निग्रहः |
ततो यास्याम्यहं वीर स्वयं कर्णजिघांसया ||४७||
भीमसेनो महाबाहुर्द्रोणानीकेन सङ्गतः ||४७||
एवमुक्त्वा ययौ तूर्णं त्वरमाणो युधिष्ठिरः |
स विस्फार्य महच्चापं शङ्खं प्रध्माप्य भैरवम् ||४८||
ततो रथसहस्रेण गजानां च शतैस्त्रिभिः |
वाजिभिः पञ्चसाहस्रैस्त्रिसाहस्रैः प्रभद्रकैः ||४९||
वृतः शिखण्डी त्वरितो राजानं पृष्ठतोऽन्वयात् ||४९||
ततो भेरीः समाजघ्नुः शङ्खान्दध्मुश्च दंशिताः |
पाञ्चालाः पाण्डवाश्चैव युधिष्ठिरपुरोगमाः ||५०||
ततोऽब्रवीन्महाबाहुर्वासुदेवो धनञ्जयम् |
एष प्रयाति त्वरितो क्रोधाविष्टो युधिष्ठिरः ||५१||
जिघांसुः सूतपुत्रस्य तस्योपेक्षा न युज्यते ||५१||
एवमुक्त्वा हृषीकेशः शीघ्रमश्वानचोदयत् |
दूरं च यातं राजानमन्वगच्छज्जनार्दनः ||५२||
तं दृष्ट्वा सहसा यान्तं सूतपुत्रजिघांसया |
शोकोपहतसङ्कल्पं दह्यमानमिवाग्निना ||५३||
अभिगम्याब्रवीद्व्यासो धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् ||५३||
कर्णमासाद्य सङ्ग्रामे दिष्ट्या जीवति फल्गुनः |
सव्यसाचिवधाकाङ्क्षी शक्तिं रक्षितवान्हि सः ||५४||
न चागाद्द्वैरथं जिष्णुर्दिष्ट्या तं भरतर्षभ |
सृजेतां स्पर्धिनावेतौ दिव्यान्यस्त्राणि सर्वशः ||५५||
वध्यमानेषु चास्त्रेषु पीडितः सूतनन्दनः |
वासवीं समरे शक्तिं ध्रुवं मुञ्चेद्युधिष्ठिर ||५६||
ततो भवेत्ते व्यसनं घोरं भरतसत्तम |
दिष्ट्या रक्षो हतं युद्धे सूतपुत्रेण मानद ||५७||
वासवीं कारणं कृत्वा कालेनापहतो ह्यसौ |
तवैव कारणाद्रक्षो निहतं तात संयुगे ||५८||
मा क्रुधो भरतश्रेष्ठ मा च शोके मनः कृथाः |
प्राणिनामिह सर्वेषामेषा निष्ठा युधिष्ठिर ||५९||
भ्रातृभिः सहितः सर्वैः पार्थिवैश्च महात्मभिः |
कौरवान्समरे राजन्नभियुध्यस्व भारत ||६०||
पञ्चमे दिवसे चैव पृथिवी ते भविष्यति ||६०||
नित्यं च पुरुषव्याघ्र धर्ममेव विचिन्तय |
आनृशंस्यं तपो दानं क्षमां सत्यं च पाण्डव ||६१||
सेवेथाः परमप्रीतो यतो धर्मस्ततो जयः |
इत्युक्त्वा पाण्डवं व्यासस्तत्रैवान्तरधीयत ||६२||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
159-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
घटोत्कचे तु निहते सूतपुत्रेण तां निशाम् |
दुःखामर्षवशं प्राप्तो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||१||
दृष्ट्व भीमेन महतीं वार्यमाणां चमूं तव |
धृष्टद्युम्नमुवाचेदं कुम्भयोनिं निवारय ||२||
त्वं हि द्रोणविनाशाय समुत्पन्नो हुताशनात् |
सशरः कवची खड्गी धन्वी च परतापनः ||३||
अभिद्रव रणे हृष्टो न च ते भीः कथञ्चन ||३||
जनमेजयः शिखण्डी च दौर्मुखिश्च यशोधनः |
अभिद्रवन्तु संहृष्टाः कुम्भयोनिं समन्ततः ||४||
नकुलः सहदेवश्च द्रौपदेयाः प्रभद्रकाः |
द्रुपदश्च विराटश्च पुत्रभ्रातृसमन्वितौ ||५||
सात्यकिः केकयाश्चैव पाण्डवश्च धनञ्जयः |
अभिद्रवन्तु वेगेन भारद्वाजवधेप्सया ||६||
तथैव रथिनः सर्वे हस्त्यश्वं यच्च किञ्चन |
पादाताश्च रणे द्रोणं प्रापयन्तु महारथम् ||७||
तथाज्ञप्तास्तु ते सर्वे पाण्डवेन महात्मना |
अभ्यद्रवन्त वेगेन कुम्भयोनिं युयुत्सया ||८||
आगच्छतस्तान्सहसा सर्वोद्योगेन पाण्डवान् |
प्रतिजग्राह समरे द्रोणः शस्त्रभृतां वरः ||९||
ततो दुर्योधनो राजा सर्वोद्योगेन पाण्डवान् |
अभ्यद्रवत्सुसङ्क्रुद्ध इच्छन्द्रोणस्य जीवितम् ||१०||
ततः प्रववृते युद्धं श्रान्तवाहनसैनिकम् |
पाण्डवानां कुरूणां च गर्जतामितरेतरम् ||११||
निद्रान्धास्ते महाराज परिश्रान्ताश्च संयुगे |
नाभ्यपद्यन्त समरे काञ्चिच्चेष्टां महारथाः ||१२||
त्रियामा रजनी चैषा घोररूपा भयानका |
सहस्रयामप्रतिमा बभूव प्राणहारिणी ||१३||
वध्यतां च तथा तेषां क्षतानां च विशेषतः ||१३||
अहो रात्रिः समाजज्ञे निद्रान्धानां विशेषतः |
सर्वे ह्यासन्निरुत्साहाः क्षत्रिया दीनचेतसः ||१४||
तव चैव परेषां च गतास्त्रा विगतेषवः ||१४||
ते तथा पारयन्तश्च ह्रीमन्तश्च विशेषतः |
स्वधर्ममनुपश्यन्तो न जहुः स्वामनीकिनीम् ||१५||
शस्त्राण्यन्ये समुत्सृज्य निद्रान्धाः शेरते जनाः |
गजेष्वन्ये रथेष्वन्ये हयेष्वन्ये च भारत ||१६||
निद्रान्धा नो बुबुधिरे काञ्चिच्चेष्टां नराधिपाः |
तेऽन्योन्यं समरे योधाः प्रेषयन्त यमक्षयम् ||१७||
स्वप्नायमानास्त्वपरे परानिति विचेतसः |
आत्मानं समरे जघ्नुः स्वानेव च परानपि ||१८||
नानावाचो विमुञ्चन्तो निद्रान्धास्ते महारणे |
योद्धव्यमिति तिष्ठन्तो निद्रासंसक्तलोचनाः ||१९||
संमर्द्यान्ये रणे केचिन्निद्रान्धाश्च परस्परम् |
जघ्नुः शूरा रणे राजंस्तस्मिंस्तमसि दारुणे ||२०||
हन्यमानं तथात्मानं परेभ्यो बहवो जनाः |
नाभ्यजानन्त समरे निद्रया मोहिता भृशम् ||२१||
तेषामेतादृशीं चेष्टां विज्ञाय पुरुषर्षभः |
उवाच वाक्यं बीभत्सुरुच्चैः संनादयन्दिशः ||२२||
श्रान्ता भवन्तो निद्रान्धाः सर्व एव सवाहनाः |
तमसा चावृते सैन्ये रजसा बहुलेन च ||२३||
ते यूयं यदि मन्यध्वमुपारमत सैनिकाः |
निमीलयत चात्रैव रणभूमौ मुहूर्तकम् ||२४||
ततो विनिद्रा विश्रान्ताश्चन्द्रमस्युदिते पुनः |
संसाधयिष्यथान्योन्यं स्वर्गाय कुरुपाण्डवाः ||२५||
तद्वचः सर्वधर्मज्ञा धार्मिकस्य निशम्य ते |
अरोचयन्त सैन्यानि तथा चान्योन्यमब्रुवन् ||२६||
चुक्रुशुः कर्ण कर्णेति राजन्दुर्योधनेति च |
उपारमत पाण्डूनां विरता हि वरूथिनी ||२७||
तथा विक्रोशमानस्य फल्गुनस्य ततस्ततः |
उपारमत पाण्डूनां सेना तव च भारत ||२८||
तामस्य वाचं देवाश्च ऋषयश्च महात्मनः |
सर्वसैन्यानि चाक्षुद्राः प्रहृष्टाः प्रत्यपूजयन् ||२९||
तत्सम्पूज्य वचोऽक्रूरं सर्वसैन्यानि भारत |
मुहूर्तमस्वपन्राजञ्श्रान्तानि भरतर्षभ ||३०||
सा तु सम्प्राप्य विश्रामं ध्वजिनी तव भारत |
सुखमाप्तवती वीरमर्जुनं प्रत्यपूजयत् ||३१||
त्वयि वेदास्तथास्त्राणि त्वयि बुद्धिपराक्रमौ |
धर्मस्त्वयि महाबाहो दया भूतेषु चानघ ||३२||
यच्चाश्वस्तास्तवेच्छामः शर्म पार्थ तदस्तु ते |
मनसश्च प्रियानर्थान्वीर क्षिप्रमवाप्नुहि ||३३||
इति ते तं नरव्याघ्रं प्रशंसन्तो महारथाः |
निद्रया समवाक्षिप्तास्तूष्णीमासन्विशां पते ||३४||
अश्वपृष्ठेषु चाप्यन्ये रथनीडेषु चापरे |
गजस्कन्धगताश्चान्ये शेरते चापरे क्षितौ ||३५||
सायुधाः सगदाश्चैव सखड्गाः सपरश्वधाः |
सप्रासकवचाश्चान्ये नराः सुप्ताः पृथक्पृथक् ||३६||
गजास्ते पन्नगाभोगैर्हस्तैर्भूरेणुरूषितैः |
निद्रान्धा वसुधां चक्रुर्घ्राणनिःश्वासशीतलाम् ||३७||
गजाः शुशुभिरे तत्र निःश्वसन्तो महीतले |
विशीर्णा गिरयो यद्वन्निःश्वसद्भिर्महोरगैः ||३८||
समां च विषमां चक्रुः खुराग्रैर्विक्षतां महीम् |
हयाः काञ्चनयोक्त्राश्च केसरालम्बिभिर्युगैः ||३९||
सुषुपुस्तत्र राजेन्द्र युक्ता वाहेषु सर्वशः ||३९||
तत्तथा निद्रया भग्नमवाचमस्वपद्बलम् |
कुशलैरिव विन्यस्तं पटे चित्रमिवाद्भुतम् ||४०||
ते क्षत्रियाः कुण्डलिनो युवानः; परस्परं सायकविक्षताङ्गाः |
कुम्भेषु लीनाः सुषुपुर्गजानां; कुचेषु लग्ना इव कामिनीनाम् ||४१||
ततः कुमुदनाथेन कामिनीगण्डपाण्डुना |
नेत्रानन्देन चन्द्रेण माहेन्द्री दिगलङ्कृता ||४२||
ततो मुहूर्ताद्भगवान्पुरस्ताच्छशलक्षणः |
अरुणं दर्शयामास ग्रसञ्ज्योतिःप्रभं प्रभुः ||४३||
अरुणस्य तु तस्यानु जातरूपसमप्रभम् |
रश्मिजालं महच्चन्द्रो मन्दं मन्दमवासृजत् ||४४||
उत्सारयन्तः प्रभया तमस्ते चन्द्ररश्मयः |
पर्यगच्छञ्शनैः सर्वा दिशः खं च क्षितिं तथा ||४५||
ततो मुहूर्ताद्भुवनं ज्योतिर्भूतमिवाभवत् |
अप्रख्यमप्रकाशं च जगामाशु तमस्तथा ||४६||
प्रतिप्रकाशिते लोके दिवाभूते निशाकरे |
विचेरुर्न विचेरुश्च राजन्नक्तञ्चरास्ततः ||४७||
बोध्यमानं तु तत्सैन्यं राजंश्चन्द्रस्य रश्मिभिः |
बुबुधे शतपत्राणां वनं महदिवाम्भसि ||४८||
यथा चन्द्रोदयोद्धूतः क्षुभितः सागरो भवेत् |
तथा चन्द्रोदयोद्धूतः स बभूव बलार्णवः ||४९||
ततः प्रववृते युद्धं पुनरेव विशां पते |
लोके लोकविनाशाय परं लोकमभीप्सताम् ||५०||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
160-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
ततो दुर्योधनो द्रोणमभिगम्येदमब्रवीत् |
अमर्षवशमापन्नो जनयन्हर्षतेजसी ||१||
न मर्षणीयाः सङ्ग्रामे विश्रमन्तः श्रमान्विताः |
सपत्ना ग्लानमनसो लब्धलक्ष्या विशेषतः ||२||
तत्तु मर्षितमस्माभिर्भवतः प्रियकाम्यया |
त एते परिविश्रान्ताः पाण्डवा बलवत्तराः ||३||
सर्वथा परिहीनाः स्म तेजसा च बलेन च |
भवता पाल्यमानास्ते विवर्धन्ते पुनः पुनः ||४||
दिव्यान्यस्त्राणि सर्वाणि ब्रह्मास्त्रादीनि यान्यपि |
तानि सर्वाणि तिष्ठन्ति भवत्येव विशेषतः ||५||
न पाण्डवेया न वयं नान्ये लोके धनुर्धराः |
युध्यमानस्य ते तुल्याः सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||६||
ससुरासुरगन्धर्वानिमाँल्लोकान्द्विजोत्तम |
सर्वास्त्रविद्भवान्हन्याद्दिव्यैरस्त्रैर्न संशयः ||७||
स भवान्मर्षयत्येनांस्त्वत्तो भीतान्विशेषतः |
शिष्यत्वं वा पुरस्कृत्य मम वा मन्दभाग्यताम् ||८||
एवमुद्धर्षितो द्रोणः कोपितश्चात्मजेन ते |
समन्युरब्रवीद्राजन्दुर्योधनमिदं वचः ||९||
स्थविरः सन्परं शक्त्या घटे दुर्योधनाहवे |
अतः परं मया कार्यं क्षुद्रं विजयगृद्धिना ||१०||
अनस्त्रविदयं सर्वो हन्तव्योऽस्त्रविदा जनः ||१०||
यद्भवान्मन्यते चापि शुभं वा यदि वाशुभम् |
तद्वै कर्तास्मि कौरव्य वचनात्तव नान्यथा ||११||
निहत्य सर्वपाञ्चालान्युद्धे कृत्वा पराक्रमम् |
विमोक्ष्ये कवचं राजन्सत्येनायुधमालभे ||१२||
मन्यसे यच्च कौन्तेयमर्जुनं श्रान्तमाहवे |
तस्य वीर्यं महाबाहो शृणु सत्येन कौरव ||१३||
तं न देवा न गन्धर्वा न यक्षा न च राक्षसाः |
उत्सहन्ते रणे सोढुं कुपितं सव्यसाचिनम् ||१४||
खाण्डवे येन भगवान्प्रत्युद्यातः सुरेश्वरः |
सायकैर्वारितश्चापि वर्षमाणो महात्मना ||१५||
यक्षा नागास्तथा दैत्या ये चान्ये बलगर्विताः |
निहताः पुरुषेन्द्रेण तच्चापि विदितं तव ||१६||
गन्धर्वा घोषयात्रायां चित्रसेनादयो जिताः |
यूयं तैर्ह्रियमाणाश्च मोक्षिता दृढधन्वना ||१७||
निवातकवचाश्चापि देवानां शत्रवस्तथा |
सुरैरवध्याः सङ्ग्रामे तेन वीरेण निर्जिताः ||१८||
दानवानां सहस्राणि हिरण्यपुरवासिनाम् |
विजिग्ये पुरुषव्याघ्रः स शक्यो मानुषैः कथम् ||१९||
प्रत्यक्षं चैव ते सर्वं यथा बलमिदं तव |
क्षपितं पाण्डुपुत्रेण चेष्टतां नो विशां पते ||२०||
तं तथाभिप्रशंसन्तमर्जुनं कुपितस्तदा |
द्रोणं तव सुतो राजन्पुनरेवेदमब्रवीत् ||२१||
अहं दुःशासनः कर्णः शकुनिर्मातुलश्च मे |
हनिष्यामोऽर्जुनं सङ्ख्ये द्वैधीकृत्याद्य भारतीम् ||२२||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भारद्वाजो हसन्निव |
अन्ववर्तत राजानं स्वस्ति तेऽस्त्विति चाब्रवीत् ||२३||
को हि गाण्डीवधन्वानं ज्वलन्तमिव तेजसा |
अक्षयं क्षपयेत्कश्चित्क्षत्रियः क्षत्रियर्षभम् ||२४||
तं न वित्तपतिर्नेन्द्रो न यमो न जलेश्वरः |
नासुरोरगरक्षांसि क्षपयेयुः सहायुधम् ||२५||
मूढास्त्वेतानि भाषन्ते यानीमान्यात्थ भारत |
युद्धे ह्यर्जुनमासाद्य स्वस्तिमान्को व्रजेद्गृहान् ||२६||
त्वं तु सर्वातिशङ्कित्वान्निष्ठुरः पापनिश्चयः |
श्रेयसस्त्वद्धिते युक्तांस्तत्तद्वक्तुमिहेच्छसि ||२७||
गच्छ त्वमपि कौन्तेयमात्मार्थेभ्यो हि माचिरम् |
त्वमप्याशंससे योद्धुं कुलजः क्षत्रियो ह्यसि ||२८||
इमान्किं पार्थिवान्सर्वान्घातयिष्यस्यनागसः |
त्वमस्य मूलं वैरस्य तस्मादासादयार्जुनम् ||२९||
एष ते मातुलः प्राज्ञः क्षत्रधर्ममनुव्रतः |
दूर्द्यूतदेवी गान्धारिः प्रयात्वर्जुनमाहवे ||३०||
एषोऽक्षकुशलो जिह्मो द्यूतकृत्कितवः शठः |
देविता निकृतिप्रज्ञो युधि जेष्यति पाण्डवान् ||३१||
त्वया कथितमत्यन्तं कर्णेन सह हृष्टवत् |
असकृच्छून्यवन्मोहाद्धृतराष्ट्रस्य शृण्वतः ||३२||
अहं च तात कर्णश्च भ्राता दुःशासनश्च मे |
पाण्डुपुत्रान्हनिष्यामः सहिताः समरे त्रयः ||३३||
इति ते कत्थमानस्य श्रुतं संसदि संसदि |
अनुतिष्ठ प्रतिज्ञां तां सत्यवाग्भव तैः सह ||३४||
एष ते पाण्डवः शत्रुरविषह्योऽग्रतः स्थितः |
क्षत्रधर्ममवेक्षस्व श्लाघ्यस्तव वधो जयात् ||३५||
दत्तं भुक्तमधीतं च प्राप्तमैश्वर्यमीप्सितम् |
कृतकृत्योऽनृणश्चासि मा भैर्युध्यस्व पाण्डवम् ||३६||
इत्युक्त्वा समरे द्रोणो न्यवर्तत यतः परे |
द्वैधीकृत्य ततः सेनां युद्धं समभवत्तदा ||३७||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
161-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
त्रिभागमात्रशेषायां रात्र्यां युद्धमवर्तत |
कुरूणां पाण्डवानां च संहृष्टानां विशां पते ||१||
अथ चन्द्रप्रभां मुष्णन्नादित्यस्य पुरःसरः |
अरुणोऽभ्युदयां चक्रे ताम्रीकुर्वन्निवाम्बरम् ||२||
ततो द्वैधीकृते सैन्ये द्रोणः सोमकपाण्डवान् |
अभ्यद्रवत्सपाञ्चालान्दुर्योधनपुरोगमः ||३||
द्वैधीभूतान्कुरून्दृष्ट्वा माधवोऽर्जुनमब्रवीत् |
सपत्नान्सव्यतः कुर्मि सव्यसाचिन्निमान्कुरून् ||४||
स माधवमनुज्ञाय कुरुष्वेति धनञ्जयः |
द्रोणकर्णौ महेष्वासौ सव्यतः पर्यवर्तत ||५||
अभिप्रायं तु कृष्णस्य ज्ञात्वा परपुरञ्जयः |
आजिशीर्षगतं दृष्ट्वा भीमसेनं समासदत् ||६||
भीम उवाच||
अर्जुनार्जुन बीभत्सो शृणु मे तत्त्वतो वचः |
यदर्थं क्षत्रिया सूते तस्य कालोऽयमागतः ||७||
अस्मिंश्चेदागते काले श्रेयो न प्रतिपत्स्यसे |
असम्भावितरूपः सन्नानृशंस्यं करिष्यसि ||८||
सत्यश्रीधर्मयशसां वीर्येणानृण्यमाप्नुहि |
भिन्ध्यनीकं युधां श्रेष्ठ सव्यसाचिन्निमान्कुरु ||९||
सञ्जय उवाच||
स सव्यसाची भीमेन चोदितः केशवेन च |
कर्णद्रोणावतिक्रम्य समन्तात्पर्यवारयत् ||१०||
तमाजिशीर्षमायान्तं दहन्तं क्षत्रियर्षभान् |
पराक्रान्तं पराक्रम्य यतन्तः क्षत्रियर्षभाः ||११||
नाशक्नुवन्वारयितुं वर्धमानमिवानलम् ||११||
अथ दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः |
अभ्यवर्षञ्शरव्रातैः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||१२||
तेषामस्त्राणि सर्वेषामुत्तमास्त्रविदां वरः |
कदर्थीकृत्य राजेन्द्र शरवर्षैरवाकिरत् ||१३||
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य लघुहस्तो धनञ्जयः |
सर्वानविध्यन्निशितैर्दशभिर्दशभिः शरैः ||१४||
उद्धूता रजसो वृष्टिः शरवृष्टिस्तथैव च |
तमश्च घोरं शब्दश्च तदा समभवन्महान् ||१५||
न द्यौर्न भूमिर्न दिशः प्राज्ञायन्त तथा गते |
सैन्येन रजसा मूढं सर्वमन्धमिवाभवत् ||१६||
नैव ते न वयं राजन्प्रज्ञासिष्म परस्परम् |
उद्देशेन हि तेन स्म समयुध्यन्त पार्थिवाः ||१७||
विरथा रथिनो राजन्समासाद्य परस्परम् |
केषेशु समसज्जन्त कवचेषु भुजेषु च ||१८||
हताश्वा हतसूताश्च निश्चेष्टा रथिनस्तदा |
जीवन्त इव तत्र स्म व्यदृश्यन्त भयार्दिताः ||१९||
हतान्गजान्समाश्लिष्य पर्वतानिव वाजिनः |
गतसत्त्वा व्यदृश्यन्त तथैव सह सादिभिः ||२०||
ततस्त्वभ्यवसृत्यैव सङ्ग्रामादुत्तरां दिशम् |
अतिष्ठदाहवे द्रोणो विधूम इव पावकः ||२१||
तमाजिशीर्षादेकान्तमपक्रान्तं निशाम्य तु |
समकम्पन्त सैन्यानि पाण्डवानां विशां पते ||२२||
भ्राजमानं श्रिया युक्तं ज्वलन्तमिव तेजसा |
द्रोणं दृष्ट्वारयस्त्रेसुश्चेलुर्मम्लुश्च मारिष ||२३||
आह्वयन्तं परानीकं प्रभिन्नमिव वारणम् |
नैनं शशंसिरे जेतुं दानवा वासवं यथा ||२४||
केचिदासन्निरुत्साहाः केचित्क्रुद्धा मनस्विनः |
विस्मिताश्चाभवन्केचित्केचिदासन्नमर्षिताः ||२५||
हस्तैर्हस्ताग्रमपरे प्रत्यपिंषन्नराधिपाः |
अपरे दशनैरोष्ठानदशन्क्रोधमूर्छिताः ||२६||
व्याक्षिपन्नायुधानन्ये ममृदुश्चापरे भुजान् |
अन्ये चान्वपतन्द्रोणं त्यक्तात्मानो महौजसः ||२७||
पाञ्चालास्तु विशेषेण द्रोणसायकपीडिताः |
समसज्जन्त राजेन्द्र समरे भृशवेदनाः ||२८||
ततो विराटद्रुपदौ द्रोणं प्रतिययू रणे |
तथा चरन्तं सङ्ग्रामे भृशं समरदुर्जयम् ||२९||
द्रुपदस्य ततः पौत्रास्त्रय एव विशां पते |
चेदयश्च महेष्वासा द्रोणमेवाभ्ययुर्युधि ||३०||
तेषां द्रुपदपौत्राणां त्रयाणां निशितैः शरैः |
त्रिभिर्द्रोणोऽहरत्प्राणांस्ते हता न्यपतन्भुवि ||३१||
ततो द्रोणोऽजयद्युद्धे चेदिकेकयसृञ्जयान् |
मत्स्यांश्चैवाजयत्सर्वान्भारद्वाजो महारथः ||३२||
ततस्तु द्रुपदः क्रोधाच्छरवर्षमवाकिरत् |
द्रोणं प्रति महाराज विराटश्चैव संयुगे ||३३||
ततो द्रोणः सुपीताभ्यां भल्लाभ्यामरिमर्दनः |
द्रुपदं च विराटं च प्रैषीद्वैवस्वतक्षयम् ||३४||
हते विराटे द्रुपदे केकयेषु तथैव च |
तथैव चेदिमत्स्येषु पाञ्चालेषु तथैव च ||३५||
हतेषु त्रिषु वीरेषु द्रुपदस्य च नप्तृषु ||३५||
द्रोणस्य कर्म तद्दृष्ट्वा कोपदुःखसमन्वितः |
शशाप रथिनां मध्ये धृष्टद्युम्नो महामनाः ||३६||
इष्टापूर्तात्तथा क्षात्राद्ब्राह्मण्याच्च स नश्यतु |
द्रोणो यस्याद्य मुच्येत यो वा द्रोणात्पराङ्मुखः ||३७||
इति तेषां प्रतिश्रुत्य मध्ये सर्वधनुष्मताम् |
आयाद्द्रोणं सहानीकः पाञ्चाल्यः परवीरहा ||३८||
पाञ्चालास्त्वेकतो द्रोणमभ्यघ्नन्पाण्डवान्यतः ||३८||
दुर्योधनश्च कर्णश्च शकुनिश्चापि सौबलः |
सोदर्याश्च यथा मुख्यास्तेऽरक्षन्द्रोणमाहवे ||३९||
रक्ष्यमाणं तथा द्रोणं समरे तैर्महात्मभिः |
यतमानापि पाञ्चाला न शेकुः प्रतिवीक्षितुम् ||४०||
तत्राक्रुध्यद्भीमसेनो धृष्टद्युम्नस्य मारिष |
स एनं वाग्भिरुग्राभिस्ततक्ष पुरुषर्षभ ||४१||
द्रुपदस्य कुले जातः सर्वास्त्रेष्वस्त्रवित्तमः |
कः क्षत्रियो मन्यमानः प्रेक्षेतारिमवस्थितम् ||४२||
पितृपुत्रवधं प्राप्य पुमान्कः परिहापयेत् |
विशेषतस्तु शपथं शपित्वा राजसंसदि ||४३||
एष वैश्वानर इव समिद्धः स्वेन तेजसा |
शरचापेन्धनो द्रोणः क्षत्रं दहति तेजसा ||४४||
पुरा करोति निःशेषां पाण्डवानामनीकिनीम् |
स्थिताः पश्यत मे कर्म द्रोणमेव व्रजाम्यहम् ||४५||
इत्युक्त्वा प्राविशत्क्रुद्धो द्रोणानीकं वृकोदरः |
दृढैः पूर्णायतोत्सृष्टैर्द्रावयंस्तव वाहिनीम् ||४६||
धृष्टद्युम्नोऽपि पाञ्चाल्यः प्रविश्य महतीं चमूम् |
आससाद रणे द्रोणं तदासीत्तुमुलं महत् ||४७||
नैव नस्तादृशं युद्धं दृष्टपूर्वं न च श्रुतम् |
यथा सूर्योदये राजन्समुत्पिञ्जोऽभवन्महान् ||४८||
संसक्तानि व्यदृश्यन्त रथवृन्दानि मारिष |
हतानि च विकीर्णानि शरीराणि शरीरिणाम् ||४९||
केचिदन्यत्र गच्छन्तः पथि चान्यैरुपद्रुताः |
विमुखाः पृष्ठतश्चान्ये ताड्यन्ते पार्श्वतोऽपरे ||५०||
तथा संसक्तयुद्धं तदभवद्भृशदारुणम् |
अथ सन्ध्यागतः सूर्यः क्षणेन समपद्यत ||५१||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
162-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
ते तथैव महाराज दंशिता रणमूर्धनि |
सन्ध्यागतं सहस्रांशुमादित्यमुपतस्थिरे ||१||
उदिते तु सहस्रांशौ तप्तकाञ्चनसप्रभे |
प्रकाशितेषु लोकेषु पुनर्युद्धमवर्तत ||२||
द्वंद्वानि यानि तत्रासन्संसक्तानि पुरोदयात् |
तान्येवाभ्युदिते सूर्ये समसज्जन्त भारत ||३||
रथैर्हया हयैर्नागाः पादाताश्चापि कुञ्जरैः |
हया हयैः समाजग्मुः पादाताश्च पदातिभिः ||४||
संसक्ताश्च वियुक्ताश्च योधाः संन्यपतन्रणे ||४||
ते रात्रौ कृतकर्माणः श्रान्ताः सूर्यस्य तेजसा |
क्षुत्पिपासापरीताङ्गा विसञ्ज्ञा बहवोऽभवन् ||५||
शङ्खभेरीमृदङ्गानां कुञ्जराणां च गर्जताम् |
विस्फारितविकृष्टानां कार्मुकाणां च कूजताम् ||६||
शब्दः समभवद्राजन्दिविस्पृग्भरतर्षभ |
द्रवतां च पदातीनां शस्त्राणां विनिपात्यताम् ||७||
हयानां हेषतां चैव रथानां च निवर्तताम् |
क्रोशतां गर्जतां चैव तदासीत्तुमुलं महत् ||८||
विवृद्धस्तुमुलः शब्दो द्यामगच्छन्महास्वनः |
नानायुधनिकृत्तानां चेष्टतामातुरः स्वनः ||९||
भूमावश्रूयत महांस्तदासीत्कृपणं महत् |
पततां पतितानां च पत्त्यश्वरथहस्तिनाम् ||१०||
तेषु सर्वेष्वनीकेषु व्यतिषक्तेष्वनेकशः |
स्वे स्वाञ्जघ्नुः परे स्वांश्च स्वे परांश्च परान्परे ||११||
वीरबाहुविसृष्टाश्च योधेषु च गजेषु च |
असयः प्रत्यदृश्यन्त वाससां नेजनेष्विव ||१२||
उद्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः |
स एव शब्दस्तद्रूपो वाससां निज्यतामिव ||१३||
अर्धासिभिस्तथा खड्गैस्तोमरैः सपरश्वधैः |
निकृष्टयुद्धं संसक्तं महदासीत्सुदारुणम् ||१४||
गजाश्वकायप्रभवां नरदेहप्रवाहिनीम् |
शस्त्रमत्स्यसुसम्पूर्णां मांसशोणितकर्दमाम् ||१५||
आर्तनादस्वनवतीं पताकावस्त्रफेनिलाम् |
नदीं प्रावर्तयन्वीराः परलोकप्रवाहिनीम् ||१६||
शरशक्त्यर्दिताः क्लान्ता रात्रिमूढाल्पचेतसः |
विष्टभ्य सर्वगात्राणि व्यतिष्ठन्गजवाजिनः ||१७||
संशुष्कवदना वीराः शिरोभिश्चारुकुण्डलैः ||१७||
युद्धोपकरणैश्चान्यैस्तत्र तत्र प्रकाशितैः |
क्रव्यादसङ्घैराकीर्णं मृतैरर्धमृतैरपि ||१८||
नासीद्रथपथस्तत्र सर्वमायोधनं प्रति ||१८||
मज्जत्सु चक्रेषु रथान्सत्त्वमास्थाय वाजिनः |
कथञ्चिदवहञ्श्रान्ता वेपमानाः शरार्दिताः ||१९||
कुलसत्त्वबलोपेता वाजिनो वारणोपमाः ||१९||
विह्वलं तत्समुद्भ्रान्तं सभयं भारतातुरम् |
बलमासीत्तदा सर्वमृते द्रोणार्जुनावुभौ ||२०||
तावेवास्तां निलयनं तावार्तायनमेव च |
तावेवान्ये समासाद्य जग्मुर्वैवस्वतक्षयम् ||२१||
आविग्नमभवत्सर्वं कौरवाणां महद्बलम् |
पाञ्चालानां च संसक्तं न प्राज्ञायत किञ्चन ||२२||
अन्तकाक्रीडसदृशे भीरूणां भयवर्धने |
पृथिव्यां राजवंशानामुत्थिते महति क्षये ||२३||
न तत्र कर्णं न द्रोणं नार्जुनं न युधिष्ठिरम् |
न भीमसेनं न यमौ न पाञ्चाल्यं न सात्यकिम् ||२४||
न च दुःशासनं द्रौणिं न दुर्योधनसौबलौ |
न कृपं मद्रराजं वा कृतवर्माणमेव च ||२५||
न चान्यान्नैव चात्मानं न क्षितिं न दिशस्तथा |
पश्याम राजन्संसक्तान्सैन्येन रजसावृतान् ||२६||
सम्भ्रान्ते तुमुले घोरे रजोमेघे समुत्थिते |
द्वितीयामिव सम्प्राप्ताममन्यन्त निशां तदा ||२७||
न ज्ञायन्ते कौरवेया न पाञ्चाला न पाण्डवाः |
न दिशो न दिवं नोर्वीं न समं विषमं तथा ||२८||
हस्तसंस्पर्शमापन्नान्परान्वाप्यथ वा स्वकान् |
न्यपातयंस्तदा युद्धे नराः स्म विजयैषिणः ||२९||
उद्धूतत्वात्तु रजसः प्रसेकाच्छोणितस्य च |
प्रशशाम रजो भौमं शीघ्रत्वादनिलस्य च ||३०||
तत्र नागा हया योधा रथिनोऽथ पदातयः |
पारिजातवनानीव व्यरोचन्रुधिरोक्षिताः ||३१||
ततो दुर्योधनः कर्णो द्रोणो दुःशासनस्तथा |
पाण्डवैः समसज्जन्त चतुर्भिश्चतुरो रथाः ||३२||
दुर्योधनः सह भ्रात्रा यमाभ्यां समसज्जत |
वृकोदरेण राधेयो भारद्वाजेन चार्जुनः ||३३||
तद्घोरं महदाश्चर्यं सर्वे प्रैक्षन्समन्ततः |
रथर्षभाणामुग्राणां संनिपातममानुषम् ||३४||
रथमार्गैर्विचित्रैश्च विचित्ररथसङ्कुलम् |
अपश्यन्रथिनो युद्धं विचित्रं चित्रयोधिनाम् ||३५||
यतमानाः पराक्रान्ताः परस्परजिगीषवः |
जीमूता इव घर्मान्ते शरवर्षैरवाकिरन् ||३६||
ते रथान्सूर्यसङ्काशानास्थिताः पुरुषर्षभाः |
अशोभन्त यथा मेघाः शारदाः समुपस्थिताः ||३७||
स्पर्धिनस्ते महेष्वासाः कृतयत्ना धनुर्धराः |
अभ्यगच्छंस्तथान्योन्यं मत्ता गजवृषा इव ||३८||
न नूनं देहभेदोऽस्ति काले तस्मिन्समागते |
यत्र सर्वे न युगपद्व्यशीर्यन्त महारथाः ||३९||
बाहुभिश्चरणैश्छिन्नैः शिरोभिश्चारुकुण्डलैः |
कार्मुकैर्विशिखैः प्रासैः खड्गैः परशुपट्टिशैः ||४०||
नालीकक्षुरनाराचैर्नखरैः शक्तितोमरैः |
अन्यैश्च विविधाकारैर्धौतैः प्रहरणोत्तमैः ||४१||
चित्रैश्च विविधाकारैः शरीरावरणैरपि |
विचित्रैश्च रथैर्भग्नैर्हतैश्च गजवाजिभिः ||४२||
शून्यैश्च नगराकारैर्हतयोधध्वजै रथैः |
अमनुष्यैर्हयैस्त्रस्तैः कृष्यमाणैस्ततस्ततः ||४३||
वातायमानैरसकृद्धतवीरैरलङ्कृतैः |
व्यजनैः कङ्कटैश्चैव ध्वजैश्च विनिपातितैः ||४४||
छत्रैराभरणैर्वस्त्रैर्माल्यैश्च सुसुगन्धिभिः |
हारैः किरीटैर्मुकुटैरुष्णीषैः किङ्किणीगणैः ||४५||
उरस्यैर्मणिभिर्निष्कैश्चूडामणिभिरेव च |
आसीदायोधनं तत्र नभस्तारागणैरिव ||४६||
ततो दुर्योधनस्यासीन्नकुलेन समागमः |
अमर्षितेन क्रुद्धस्य क्रुद्धेनामर्षितस्य च ||४७||
अपसव्यं चकाराथ माद्रीपुत्रस्तवात्मजम् |
किरञ्शरशतैर्हृष्टस्तत्र नादो महानभूत् ||४८||
अपसव्यं कृतः सङ्ख्ये भ्रातृव्येनात्यमर्षिणा |
सोऽमर्षितस्तमप्याजौ प्रतिचक्रेऽपसव्यतः ||४९||
ततः प्रतिचिकीर्षन्तमपसव्यं तु ते सुतम् |
न्यवारयत तेजस्वी नकुलश्चित्रमार्गवित् ||५०||
सर्वतो विनिवार्यैनं शरजालेन पीडयन् |
विमुखं नकुलश्चक्रे तत्सैन्याः समपूजयन् ||५१||
तिष्ठ तिष्ठेति नकुलो बभाषे तनयं तव |
संस्मृत्य सर्वदुःखानि तव दुर्मन्त्रितेन च ||५२||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
163-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
ततो दुःशासनः क्रुद्धः सहदेवमुपाद्रवत् |
रथवेगेन तीव्रेण कम्पयन्निव मेदिनीम् ||१||
तस्यापतत एवाशु भल्लेनामित्रकर्शनः |
माद्रीसुतः शिरो यन्तुः सशिरस्त्राणमच्छिनत् ||२||
नैनं दुःशासनः सूतं नापि कश्चन सैनिकः |
हृतोत्तमाङ्गमाशुत्वात्सहदेवेन बुद्धवान् ||३||
यदा त्वसङ्गृहीतत्वात्प्रयान्त्यश्वा यथासुखम् |
ततो दुःशासनः सूतं बुद्धवान्गतचेतसम् ||४||
स हयान्संनिगृह्याजौ स्वयं हयविशारदः |
युयुधे रथिनां श्रेष्ठश्चित्रं लघु च सुष्ठु च ||५||
तदस्यापूजयन्कर्म स्वे परे चैव संयुगे |
हतसूतरथेनाजौ व्यचरद्यदभीतवत् ||६||
सहदेवस्तु तानश्वांस्तीक्ष्णैर्बाणैरवाकिरत् |
पीड्यमानाः शरैश्चाशु प्राद्रवंस्ते ततस्ततः ||७||
स रश्मिषु विषक्तत्वादुत्ससर्ज शरासनम् |
धनुषा कर्म कुर्वंस्तु रश्मीन्स पुनरुत्सृजत् ||८||
छिद्रेषु तेषु तं बाणैर्माद्रीपुत्रोऽभ्यवाकिरत् |
परीप्संस्त्वत्सुतं कर्णस्तदन्तरमवापतत् ||९||
वृकोदरस्ततः कर्णं त्रिभिर्भल्लैः समाहितैः |
आकर्णपूर्णैरभ्यघ्नन्बाह्वोरुरसि चानदत् ||१०||
संन्यवर्तत तं कर्णः सङ्घट्टित इवोरगः |
तदभूत्तुमुलं युद्धं भीमराधेययोस्तदा ||११||
तौ वृषाविव सङ्क्रुद्धौ विवृत्तनयनावुभौ |
वेगेन महतान्योन्यं संरब्धावभिपेततुः ||१२||
अभिसंश्लिष्टयोस्तत्र तयोराहवशौण्डयोः |
अभिन्नशरपातत्वाद्गदायुद्धमवर्तत ||१३||
गदया भीमसेनस्तु कर्णस्य रथकूबरम् |
बिभेदाशु तदा राजंस्तदद्भुतमिवाभवत् ||१४||
ततो भीमस्य राधेयो गदामादाय वीर्यवान् |
अवासृजद्रथे तां तु बिभेद गदया गदाम् ||१५||
ततो भीमः पुनर्गुर्वीं चिक्षेपाधिरथेर्गदाम् |
तां शरैर्दशभिः कर्णः सुपुङ्खैः सुसमाहितैः ||१६||
प्रत्यविध्यत्पुनश्चान्यैः सा भीमं पुनराव्रजत् ||१६||
तस्याः प्रतिनिपातेन भीमस्य विपुलो ध्वजः |
पपात सारथिश्चास्य मुमोह गदया हतः ||१७||
स कर्णे सायकानष्टौ व्यसृजत्क्रोधमूर्छितः |
ध्वजे शरासने चैव शरावापे च भारत ||१८||
ततः पुनस्तु राधेयो हयानस्य रथेषुभिः |
ऋष्यवर्णाञ्जघानाशु तथोभौ पार्ष्णिसारथी ||१९||
स विपन्नरथो भीमो नकुलस्याप्लुतो रथम् |
हरिर्यथा गिरेः शृङ्गं समाक्रामदरिंदमः ||२०||
तथा द्रोणार्जुनौ चित्रमयुध्येतां महारथौ |
आचार्यशिष्यौ राजेन्द्र कृतप्रहरणौ युधि ||२१||
लघुसन्धानयोगाभ्यां रथयोश्च रणेन च |
मोहयन्तौ मनुष्याणां चक्षूंषि च मनांसि च ||२२||
उपारमन्त ते सर्वे योधास्माकं परे तथा |
अदृष्टपूर्वं पश्यन्तस्तद्युद्धं गुरुशिष्ययोः ||२३||
विचित्रान्पृतनामध्ये रथमार्गानुदीर्यतः |
अन्योन्यमपसव्यं च कर्तुं वीरौ तदैषतुः ||२४||
पराक्रमं तयोर्योधा ददृशुस्तं सुविस्मिताः ||२४||
तयोः समभवद्युद्धं द्रोणपाण्डवयोर्महत् |
आमिषार्थं महाराज गगने श्येनयोरिव ||२५||
यद्यच्चकार द्रोणस्तु कुन्तीपुत्रजिगीषया |
तत्तत्प्रतिजघानाशु प्रहसंस्तस्य पाण्डवः ||२६||
यदा द्रोणो न शक्नोति पाण्डवस्य विशेषणे |
ततः प्रादुश्चकारास्त्रमस्त्रमार्गविशारदः ||२७||
ऐन्द्रं पाशुपतं त्वाष्ट्रं वायव्यमथ वारुणम् |
मुक्तं मुक्तं द्रोणचापात्तज्जघान धनञ्जयः ||२८||
अस्त्राण्यस्त्रैर्यदा तस्य विधिवद्धन्ति पाण्डवः |
ततोऽस्त्रैः परमैर्दिव्यैर्द्रोणः पार्थमवाकिरत् ||२९||
यद्यदस्त्रं स पार्थाय प्रयुङ्क्ते विजिगीषया |
तस्यास्त्रस्य विघातार्थं तत्तत्स कुरुतेऽर्जुनः ||३०||
स वध्यमानेष्वस्त्रेषु दिव्येष्वपि यथाविधि |
अर्जुनेनार्जुनं द्रोणो मनसैवाभ्यपूजयत् ||३१||
मेने चात्मानमधिकं पृथिव्यामपि भारत |
तेन शिष्येण सर्वेभ्यः शस्त्रविद्भ्यः समन्ततः ||३२||
वार्यमाणस्तु पार्थेन तथा मध्ये महात्मनाम् |
यतमानोऽर्जुनं प्रीत्या प्रत्यवारयदुत्स्मयन् ||३३||
ततोऽन्तरिक्षे देवाश्च गन्धर्वाश्च सहस्रशः |
ऋषयः सिद्धसङ्घाश्च व्यतिष्ठन्त दिदृक्षया ||३४||
तदप्सरोभिराकीर्णं यक्षराक्षससङ्कुलम् |
श्रीमदाकाशमभवद्भूयो मेघाकुलं यथा ||३५||
तत्र स्मान्तर्हिता वाचो व्यचरन्त पुनः पुनः |
द्रोणस्य स्तवसंयुक्ताः पार्थस्य च महात्मनः ||३६||
विसृज्यमानेष्वस्त्रेषु ज्वालयत्सु दिशो दश ||३६||
नैवेदं मानुषं युद्धं नासुरं न च राक्षसम् |
न दैवं न च गान्धर्वं ब्राह्मं ध्रुवमिदं परम् ||३७||
विचित्रमिदमाश्चर्यं न नो दृष्टं न च श्रुतम् ||३७||
अति पाण्डवमाचार्यो द्रोणं चाप्यति पाण्डवः |
नानयोरन्तरं द्रष्टुं शक्यमस्त्रेण केनचित् ||३८||
यदि रुद्रो द्विधाकृत्य युध्येतात्मानमात्मना |
तत्र शक्योपमा कर्तुमन्यत्र तु न विद्यते ||३९||
ज्ञानमेकस्थमाचार्ये ज्ञानं योगश्च पाण्डवे |
शौर्यमेकस्थमाचार्ये बलं शौर्यं च पाण्डवे ||४०||
नेमौ शक्यौ महेष्वासौ रणे क्षेपयितुं परैः |
इच्छमानौ पुनरिमौ हन्येतां सामरं जगत् ||४१||
इत्यब्रुवन्महाराज दृष्ट्वा तौ पुरुषर्षभौ |
अन्तर्हितानि भूतानि प्रकाशानि च सङ्घशः ||४२||
ततो द्रोणो ब्राह्ममस्त्रं प्रादुश्चक्रे महामतिः |
सन्तापयन्रणे पार्थं भूतान्यन्तर्हितानि च ||४३||
ततश्चचाल पृथिवी सपर्वतवनद्रुमा |
ववौ च विषमो वायुः सागराश्चापि चुक्षुभुः ||४४||
ततस्त्रासो महानासीत्कुरुपाण्डवसेनयोः |
सर्वेषां चैव भूतानामुद्यतेऽस्त्रे महात्मना ||४५||
ततः पार्थोऽप्यसम्भ्रान्तस्तदस्त्रं प्रतिजघ्निवान् |
ब्रह्मास्त्रेणैव राजेन्द्र ततः सर्वमशीशमत् ||४६||
यदा न गम्यते पारं तयोरन्यतरस्य वा |
ततः सङ्कुलयुद्धेन तद्युद्धं व्यकुलीकृतम् ||४७||
नाज्ञायत ततः किञ्चित्पुनरेव विशां पते |
प्रवृत्ते तुमुले युद्धे द्रोणपाण्डवयोर्मृधे ||४८||
शरजालैः समाकीर्णे मेघजालैरिवाम्बरे |
न स्म सम्पतते कश्चिदन्तरिक्षचरस्तदा ||४९||
श्रीमहाभारतम्
||७ द्रोणपर्वम् ||
164-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
तस्मिंस्तथा वर्तमाने नराश्वगजसङ्क्षये |
दुःशासनो महाराज धृष्टद्युम्नमयोधयत् ||१||
स तु रुक्मरथासक्तो दुःशासनशरार्दितः |
अमर्षात्तव पुत्रस्य शरैर्वाहानवाकिरत् ||२||
क्षणेन स रथस्तस्य सध्वजः सहसारथिः |
नादृश्यत महाराज पार्षतस्य शरैश्चितः ||३||
दुःशासनस्तु राजेन्द्र पाञ्चाल्यस्य महात्मनः |
नाशकत्प्रमुखे स्थातुं शरजालप्रपीडितः ||४||
स तु दुःशासनं बाणैर्विमुखीकृत्य पार्षतः |
किरञ्शरसहस्राणि द्रोणमेवाभ्ययाद्रणे ||५||
प्रत्यपद्यत हार्दिक्यः कृतवर्मा तदन्तरम् |
सोदर्याणां त्रयश्चैव त एनं पर्यवारयन् ||६||
तं यमौ पृष्ठतोऽन्वैतां रक्षन्तौ पुरुषर्षभौ |
द्रोणायाभिमुखं यान्तं दीप्यमानमिवानलम् ||७||
सम्प्रहारमकुर्वंस्ते सर्वे सप्त महारथाः |
अमर्षिताः सत्त्ववन्तः कृत्वा मरणमग्रतः ||८||
शुद्धात्मानः शुद्धवृत्ता राजन्स्वर्गपुरस्कृताः |
आर्यं युद्धमकुर्वन्त परस्परजिगीषवः ||९||
शुक्लाभिजनकर्माणो मतिमन्तो जनाधिपाः |
धर्मयुद्धमयुध्यन्त प्रेक्षन्तो गतिमुत्तमाम् ||१०||
न तत्रासीदधर्मिष्ठमशस्त्रं युद्धमेव च |
नात्र कर्णी न नालीको न लिप्तो न च वस्तकः ||११||
न सूची कपिशो नात्र न गवास्थिर्गजास्थिकः |
इषुरासीन्न संश्लिष्टो न पूतिर्न च जिह्मगः ||१२||
ऋजून्येव विशुद्धानि सर्वे शस्त्राण्यधारयन् |
सुयुद्धेन पराँल्लोकानीप्सन्तः कीर्तिमेव च ||१३||
तदासीत्तुमुलं युद्धं सर्वदोषविवर्जितम् |
चतुर्णां तव योधानां तैस्त्रिभिः पाण्डवैः सह ||१४||
धृष्टद्युम्नस्तु तान्हित्वा तव राजन्रथर्षभान् |
यमाभ्यां वारितान्दृष्ट्वा शीघ्रास्त्रो द्रोणमभ्ययात् ||१५||
निवारितास्तु ते वीरास्तयोः पुरुषसिंहयोः |
समसज्जन्त चत्वारो वाताः पर्वतयोरिव ||१६||
द्वाभ्यां द्वाभ्यां यमौ सार्धं रथाभ्यां रथपुङ्गवौ |
समासक्तौ ततो द्रोणं धृष्टद्युम्नोऽभ्यवर्तत ||१७||
दृष्ट्वा द्रोणाय पाञ्चाल्यं व्रजन्तं युद्धदुर्मदम् |
यमाभ्यां तांश्च संसक्तांस्तदन्तरमुपाद्रवत् ||१८||
दुर्योधनो महाराज किरञ्शोणितभोजनान् |
तं सात्यकिः शीघ्रतरं पुनरेवाभ्यवर्तत ||१९||
तौ परस्परमासाद्य समीपे कुरुमाधवौ |
हसमानौ नृशार्दूलावभीतौ समगच्छताम् ||२०||
बाल्ये वृत्तानि सर्वाणि प्रीयमाणौ विचिन्त्य तौ |
अन्योन्यं प्रेक्षमाणौ च हसमानौ पुनः पुनः ||२१||
अथ दुर्योधनो राजा सात्यकिं प्रत्यभाषत |
प्रियं सखायं सततं गर्हयन्वृत्तमात्मनः ||२२||
धिक्क्रोधं धिक्सखे लोभं धिङ्मोहं धिगमर्षितम् |
धिगस्तु क्षात्रमाचारं धिगस्तु बलमौरसम् ||२३||
यत्त्वं मामभिसन्धत्से त्वां चाहं शिनिपुङ्गव |
त्वं हि प्राणैः प्रियतरो ममाहं च सदा तव ||२४||
स्मरामि तानि सर्वाणि बाल्ये वृत्तानि यानि नौ |
तानि सर्वाणि जीर्णानि साम्प्रतं नौ रणाजिरे ||२५||
किमन्यत्क्रोधलोभाभ्यां युध्यामि त्वाद्य सात्वत ||२५||
तं तथावादिनं राजन्सात्यकिः प्रत्यभाषत |
प्रहसन्विशिखांस्तीक्ष्णानुद्यम्य परमास्त्रवित् ||२६||
नेयं सभा राजपुत्र न चाचार्यनिवेशनम् |
यत्र क्रीडितमस्माभिस्तदा राजन्समागतैः ||२७||
दुर्योधन उवाच||
क्व सा क्रीडा गतास्माकं बाल्ये वै शिनिपुङ्गव |
क्व च युद्धमिदं भूयः कालो हि दुरतिक्रमः ||२८||
किं नु नो विद्यते कृत्यं धनेन धनलिप्सया |
यत्र युध्यामहे सर्वे धनलोभात्समागताः ||२९||
सञ्जय उवाच||
तं तथावादिनं तत्र राजानं माधवोऽब्रवीत् |
एवंवृत्तं सदा क्षत्रं यद्धन्तीह गुरूनपि ||३०||
यदि तेऽहं प्रियो राजञ्जहि मां मा चिरं कृथाः |
त्वत्कृते सुकृताँल्लोकान्गच्छेयं भरतर्षभ ||३१||
या ते शक्तिर्बलं चैव तत्क्षिप्रं मयि दर्शय |
नेच्छाम्येतदहं द्रष्टुं मित्राणां व्यसनं महत् ||३२||
इत्येवं व्यक्तमाभाष्य प्रतिभाष्य च सात्यकिः |
अभ्ययात्तूर्णमव्यग्रो निरपेक्षो विशां पते ||३३||
तमायान्तमभिप्रेक्ष्य प्रत्यगृह्णात्तवात्मजः |
शरैश्चावाकिरद्राजञ्शैनेयं तनयस्तव ||३४||
ततः प्रववृते युद्धं कुरुमाधवसिंहयोः |
अन्योन्यं क्रुद्धयोर्घोरं यथा द्विरदसिंहयोः ||३५||
ततः पूर्णायतोत्सृष्टैः सात्वतं युद्धदुर्मदम् |
दुर्योधनः प्रत्यविध्यद्दशभिर्निशितैः शरैः ||३६||
तं सात्यकिः प्रत्यविद्धत्तथैव दशभिः शरैः |
पञ्चाशता पुनश्चाजौ त्रिंशता दशभिश्च ह ||३७||
तस्य संदधतश्चेषून्संहितेषुं च कार्मुकम् |
अच्छिनत्सात्यकिस्तूर्णं शरैश्चैवाभ्यवीवृषत् ||३८||
स गाढविद्धो व्यथितः प्रत्यपायाद्रथान्तरम् |
दुर्योधनो महाराज दाशार्हशरपीडितः ||३९||
समाश्वस्य तु पुत्रस्ते सात्यकिं पुनरभ्ययात् |
विसृजन्निषुजालानि युयुधानरथं प्रति ||४०||
तथैव सात्यकिर्बाणान्दुर्योधनरथं प्रति |
प्रततं व्यसृजद्राजंस्तत्सङ्कुलमवर्तत ||४१||
तत्रेषुभिः क्षिप्यमाणैः पतद्भिश्च समन्ततः |
अग्नेरिव महाकक्षे शब्दः समभवन्महान् ||४२||
तत्राभ्यधिकमालक्ष्य माधवं रथसत्तमम् |
क्षिप्रमभ्यपतत्कर्णः परीप्संस्तनयं तव ||४३||
न तु तं मर्षयामास भीमसेनो महाबलः |
अभ्ययात्त्वरितः कर्णं विसृजन्सायकान्बहून् ||४४||
तस्य कर्णः शितान्बाणान्प्रतिहन्य हसन्निव |
धनुः शरांश्च चिच्छेद सूतं चाभ्यहनच्छरैः ||४५||
भीमसेनस्तु सङ्क्रुद्धो गदामादाय पाण्डवः |
ध्वजं धनुश्च सूतं च संममर्दाहवे रिपोः ||४६||
अमृष्यमाणः कर्णस्तु भीमसेनमयुध्यत |
विविधैरिषुजालैश्च नानाशस्त्रैश्च संयुगे ||४७||
सङ्कुले वर्तमाने तु राजा धर्मसुतोऽब्रवीत् |
पाञ्चालानां नरव्याघ्रान्मत्स्यानां च नरर्षभान् ||४८||
ये नः प्राणाः शिरो ये नो ये नो योधा महाबलाः |
त एते धार्तराष्ट्रेषु विषक्ताः पुरुषर्षभाः ||४९||
किं तिष्ठत यथा मूढाः सर्वे विगतचेतसः |
तत्र गच्छत यत्रैते युध्यन्ते मामका रथाः ||५०||
क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य सर्व एव गतज्वराः |
जयन्तो वध्यमाना वा गतिमिष्टां गमिष्यथ ||५१||
जित्वा च बहुभिर्यज्ञैर्यक्ष्यध्वं भूरिदक्षिणैः |
हता वा देवसाद्भूत्वा लोकान्प्राप्स्यथ पुष्कलान् ||५२||
ते राज्ञा चोदिता वीरा योत्स्यमाना महारथाः |
चतुर्धा वहिनीं कृत्वा त्वरिता द्रोणमभ्ययुः ||५३||
पाञ्चालास्त्वेकतो द्रोणमभ्यघ्नन्बहुभिः शरैः |
भीमसेनपुरोगाश्च एकतः पर्यवारयन् ||५४||
आसंस्तु पाण्डुपुत्राणां त्रयोऽजिह्मा महारथाः |
यमौ च भीमसेनश्च प्राक्रोशन्त धनञ्जयम् ||५५||
अभिद्रवार्जुन क्षिप्रं कुरून्द्रोणादपानुद |
तत एनं हनिष्यन्ति पाञ्चाला हतरक्षिणम् ||५६||
कौरवेयांस्ततः पार्थः सहसा समुपाद्रवत् |
पाञ्चालानेव तु द्रोणो धृष्टद्युम्नपुरोगमान् ||५७||
पाञ्चालानां ततो द्रोणोऽप्यकरोत्कदनं महत् |
यथा क्रुद्धो रणे शक्रो दानवानां क्षयं पुरा ||५८||
द्रोणास्त्रेण महाराज वध्यमानाः परे युधि |
नात्रसन्त रणे द्रोणात्सत्त्ववन्तो महारथाः ||५९||
वध्यमाना महाराज पाञ्चालाः सृञ्जयास्तथा |
द्रोणमेवाभ्ययुर्युद्धे मोहयन्तो महारथम् ||६०||
तेषां तूत्साद्यमानानां पाञ्चालानां समन्ततः |
अभवद्भैरवो नादो वध्यतां शरशक्तिभिः ||६१||
वध्यमानेषु सङ्ग्रामे पाञ्चालेषु महात्मना |
उदीर्यमाणे द्रोणास्त्रे पाण्डवान्भयमाविशत् ||६२||
दृष्ट्वाश्वनरसङ्घानां विपुलं च क्षयं युधि |
पाण्डवेया महाराज नाशंसुर्विजयं तदा ||६३||
कच्चिद्द्रोणो न नः सर्वान्क्षपयेत्परमास्त्रवित् |
समिद्धः शिशिरापाये दहन्कक्षमिवानलः ||६४||
न चैनं संयुगे कश्चित्समर्थः प्रतिवीक्षितुम् |
न चैनमर्जुनो जातु प्रतियुध्येत धर्मवित् ||६५||
त्रस्तान्कुन्तीसुतान्दृष्ट्वा द्रोणसायकपीडितान् |
मतिमाञ्श्रेयसे युक्तः केशवोऽर्जुनमब्रवीत् ||६६||
नैष युद्धेन सङ्ग्रामे जेतुं शक्यः कथञ्चन |
अपि वृत्रहणा युद्धे रथयूथपयूथपः ||६७||
आस्थीयतां जये योगो धर्ममुत्सृज्य पाण्डव |
यथा वः संयुगे सर्वान्न हन्याद्रुक्मवाहनः ||६८||
अश्वत्थाम्नि हते नैष युध्येदिति मतिर्मम |
तं हतं संयुगे कश्चिदस्मै शंसतु मानवः ||६९||
एतन्नारोचयद्राजन्कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
अन्ये त्वरोचयन्सर्वे कृच्छ्रेण तु युधिष्ठिरः ||७०||
ततो भीमो महाबाहुरनीके स्वे महागजम् |
जघान गदया राजन्नश्वत्थामानमित्युत ||७१||
भीमसेनस्तु सव्रीडमुपेत्य द्रोणमाहवे |
अश्वत्थामा हत इति शब्दमुच्चैश्चकार ह ||७२||
अश्वत्थामेति हि गजः ख्यातो नाम्ना हतोऽभवत् |
कृत्वा मनसि तं भीमो मिथ्या व्याहृतवांस्तदा ||७३||
भीमसेनवचः श्रुत्वा द्रोणस्तत्परमप्रियम् |
मनसा सन्नगात्रोऽभूद्यथा सैकतमम्भसि ||७४||
शङ्कमानः स तन्मिथ्या वीर्यज्ञः स्वसुतस्य वै |
हतः स इति च श्रुत्वा नैव धैर्यादकम्पत ||७५||
स लब्ध्वा चेतनां द्रोणः क्षणेनैव समाश्वसत् |
अनुचिन्त्यात्मनः पुत्रमविषह्यमरातिभिः ||७६||
स पार्षतमभिद्रुत्य जिघांसुर्मृत्युमात्मनः |
अवाकिरत्सहस्रेण तीक्ष्णानां कङ्कपत्रिणाम् ||७७||
तं वै विंशतिसाहस्राः पाञ्चालानां नरर्षभाः |
तथा चरन्तं सङ्ग्रामे सर्वतो व्यकिरञ्शरैः ||७८||
ततः प्रादुष्करोद्द्रोणो ब्राह्ममस्त्रं परन्तपः |
वधाय तेषां शूराणां पाञ्चालानाममर्षितः ||७९||
ततो व्यरोचत द्रोणो विनिघ्नन्सर्वसोमकान् |
शिरांस्यपातयच्चापि पाञ्चालानां महामृधे ||८०||
तथैव परिघाकारान्बाहून्कनकभूषणान् ||८०||
ते वध्यमानाः समरे भारद्वाजेन पार्थिवाः |
मेदिन्यामन्वकीर्यन्त वातनुन्ना इव द्रुमाः ||८१||
कुञ्जराणां च पततां हयौघानां च भारत |
अगम्यरूपा पृथिवी मांसशोणितकर्दमा ||८२||
हत्वा विंशतिसाहस्रान्पाञ्चालानां रथव्रजान् |
अतिष्ठदाहवे द्रोणो विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||८३||
तथैव च पुनः क्रुद्धो भारद्वाजः प्रतापवान् |
वसुदानस्य भल्लेन शिरः कायादपाहरत् ||८४||
पुनः पञ्चशतान्मत्स्यान्षट्सहस्रांश्च सृञ्जयान् |
हस्तिनामयुतं हत्वा जघानाश्वायुतं पुनः ||८५||
क्षत्रियाणामभावाय दृष्ट्वा द्रोणमवस्थितम् |
ऋषयोऽभ्यागमंस्तूर्णं हव्यवाहपुरोगमाः ||८६||
विश्वामित्रो जमदग्निर्भारद्वाजोऽथ गौतमः |
वसिष्ठः कश्यपोऽत्रिश्च ब्रह्मलोकं निनीषवः ||८७||
सिकताः पृश्नयो गर्गा बालखिल्या मरीचिपाः |
भृगवोऽङ्गिरसश्चैव सूक्ष्माश्चान्ये महर्षयः ||८८||
त एनमब्रुवन्सर्वे द्रोणमाहवशोभिनम् |
अधर्मतः कृतं युद्धं समयो निधनस्य ते ||८९||
न्यस्यायुधं रणे द्रोण समेत्यास्मानवस्थितान् |
नातः क्रूरतरं कर्म पुनः कर्तुं त्वमर्हसि ||९०||
वेदवेदाङ्गविदुषः सत्यधर्मपरस्य च |
ब्राह्मणस्य विशेषेण तवैतन्नोपपद्यते ||९१||
न्यस्यायुधममोघेषो तिष्ठ वर्त्मनि शाश्वते |
परिपूर्णश्च कालस्ते वस्तुं लोकेऽद्य मानुषे ||९२||
इति तेषां वचः श्रुत्वा भीमसेनवचश्च तत् |
धृष्टद्युम्नं च सम्प्रेक्ष्य रणे स विमनाभवत् ||९३||
स दह्यमानो व्यथितः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
अहतं वा हतं वेति पप्रच्छ सुतमात्मनः ||९४||
स्थिरा बुद्धिर्हि द्रोणस्य न पार्थो वक्ष्यतेऽनृतम् |
त्रयाणामपि लोकानामैश्वर्यार्थे कथञ्चन ||९५||
तस्मात्तं परिपप्रच्छ नान्यं कञ्चिद्विशेषतः |
तस्मिंस्तस्य हि सत्याशा बाल्यात्प्रभृति पाण्डवे ||९६||
ततो निष्पाण्डवामुर्वीं करिष्यन्तं युधां पतिम् |
द्रोणं ज्ञात्वा धर्मराजं गोविन्दो व्यथितोऽब्रवीत् ||९७||
यद्यर्धदिवसं द्रोणो युध्यते मन्युमास्थितः |
सत्यं ब्रवीमि ते सेना विनाशं समुपैष्यति ||९८||
स भवांस्त्रातु नो द्रोणात्सत्याज्ज्यायोऽनृतं भवेत् |
अनृतं जीवितस्यार्थे वदन्न स्पृश्यतेऽनृतैः ||९९||
तयोः संवदतोरेवं भीमसेनोऽब्रवीदिदम् |
श्रुत्वैव तं महाराज वधोपायं महात्मनः ||१००||
गाहमानस्य ते सेनां मालवस्येन्द्रवर्मणः |
अश्वत्थामेति विख्यातो गजः शक्रगजोपमः ||१०१||
निहतो युधि विक्रम्य ततोऽहं द्रोणमब्रुवम् |
अश्वत्थामा हतो ब्रह्मन्निवर्तस्वाहवादिति ||१०२||
नूनं नाश्रद्दधद्वाक्यमेष मे पुरुषर्षभः |
स त्वं गोविन्दवाक्यानि मानयस्व जयैषिणः ||१०३||
द्रोणाय निहतं शंस राजञ्शारद्वतीसुतम् |
त्वयोक्तो नैष युध्येत जातु राजन्द्विजर्षभः ||१०४||
सत्यवान्हि नृलोकेऽस्मिन्भवान्ख्यातो जनाधिप ||१०४||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृष्णवाक्यप्रचोदितः |
भावित्वाच्च महाराज वक्तुं समुपचक्रमे ||१०५||
तमतथ्यभये मग्नो जये सक्तो युधिष्ठिरः |
अव्यक्तमब्रवीद्राजन्हतः कुञ्जर इत्युत ||१०६||
तस्य पूर्वं रथः पृथ्व्याश्चतुरङ्गुल उत्तरः |
बभूवैवं तु तेनोक्ते तस्य वाहास्पृशन्महीम् ||१०७||
युधिष्ठिरात्तु तद्वाक्यं श्रुत्वा द्रोणो महारथः |
पुत्रव्यसनसन्तप्तो निराशो जीवितेऽभवत् ||१०८||
आगस्कृतमिवात्मानं पाण्डवानां महात्मनाम् |
ऋषिवाक्यं च मन्वानः श्रुत्वा च निहतं सुतम् ||१०९||
विचेताः परमोद्विग्नो धृष्टद्युम्नमवेक्ष्य च |
योद्धुं नाशक्नुवद्राजन्यथापूर्वमरिंदम ||११०||
तं दृष्ट्वा परमोद्विग्नं शोकोपहतचेतसम् |
पाञ्चालराजस्य सुतो धृष्टद्युम्नः समाद्रवत् ||१११||
य इष्ट्वा मनुजेन्द्रेण द्रुपदेन महामखे |
लब्धो द्रोणविनाशाय समिद्धाद्धव्यवाहनात् ||११२||
स धनुर्जैत्रमादाय घोरं जलदनिस्वनम् |
दृढज्यमजरं दिव्यं शरांश्चाशीविषोपमान् ||११३||
संदधे कार्मुके तस्मिञ्शरमाशीविषोपमम् |
द्रोणं जिघांसुः पाञ्चाल्यो महाज्वालमिवानलम् ||११४||
तस्य रूपं शरस्यासीद्धनुर्ज्यामण्डलान्तरे |
द्योततो भास्करस्येव घनान्ते परिवेशिनः ||११५||
पार्षतेन परामृष्टं ज्वलन्तमिव तद्धनुः |
अन्तकालमिव प्राप्तं मेनिरे वीक्ष्य सैनिकाः ||११६||
तमिषुं संहितं तेन भारद्वाजः प्रतापवान् |
दृष्ट्वामन्यत देहस्य कालपर्यायमागतम् ||११७||
ततः स यत्नमातिष्ठदाचार्यस्तस्य वारणे |
न चास्यास्त्राणि राजेन्द्र प्रादुरासन्महात्मनः ||११८||
तस्य त्वहानि चत्वारि क्षपा चैकास्यतो गता |
तस्य चाह्नस्त्रिभागेन क्षयं जग्मुः पतत्रिणः ||११९||
स शरक्षयमासाद्य पुत्रशोकेन चार्दितः |
विविधानां च दिव्यानामस्त्राणामप्रसन्नताम् ||१२०||
उत्स्रष्टुकामः शस्त्राणि विप्रवाक्याभिचोदितः |
तेजसा प्रेर्यमाणश्च युयुधे सोऽतिमानुषम् ||१२१||
अथान्यत्स समादाय दिव्यमाङ्गिरसं धनुः |
शरांश्च ब्रह्मदण्डाभान्धृष्टद्युम्नमयोधयत् ||१२२||
ततस्तं शरवर्षेण महता समवाकिरत् |
व्यशातयच्च सङ्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नममर्षणः ||१२३||
तं शरं शतधा चास्य द्रोणश्चिच्छेद सायकैः |
ध्वजं धनुश्च निशितैः सारथिं चाप्यपातयत् ||१२४||
धृष्टद्युम्नः प्रहस्यान्यत्पुनरादाय कार्मुकम् |
शितेन चैनं बाणेन प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे ||१२५||
सोऽतिविद्धो महेष्वासः सम्भ्रान्त इव संयुगे |
भल्लेन शितधारेण चिच्छेदास्य महद्धनुः ||१२६||
यच्चास्य बाणं विकृतं धनूंषि च विशां पते |
सर्वं सञ्छिद्य दुर्धर्षो गदां खड्गमथापि च ||१२७||
धृष्टद्युम्नं ततोऽविध्यन्नवभिर्निशितैः शरैः |
जीवितान्तकरैः क्रुद्धः क्रुद्धरूपं परन्तपः ||१२८||
धृष्टद्युम्नरथस्याश्वान्स्वरथाश्वैर्महारथः |
अमिश्रयदमेयात्मा ब्राह्ममस्त्रमुदीरयन् ||१२९||
ते मिश्रा बह्वशोभन्त जवना वातरंहसः |
पारावतसवर्णाश्च शोणाश्च भरतर्षभ ||१३०||
यथा सविद्युतो मेघा नदन्तो जलदागमे |
तथा रेजुर्महाराज मिश्रिता रणमूर्धनि ||१३१||
ईषाबन्धं चक्रबन्धं रथबन्धं तथैव च |
प्रणाशयदमेयात्मा धृष्टद्युम्नस्य स द्विजः ||१३२||
स छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः |
उत्तमामापदं प्राप्य गदां वीरः परामृशत् ||१३३||
तामस्य विशिखैस्तीक्ष्णैः क्षिप्यमाणां महारथः |
निजघान शरैर्द्रोणः क्रुद्धः सत्यपराक्रमः ||१३४||
तां दृष्ट्वा तु नरव्याघ्रो द्रोणेन निहतां शरैः |
विमलं खड्गमादत्त शतचन्द्रं च भानुमत् ||१३५||
असंशयं तथाभूते पाञ्चाल्यः साध्वमन्यत |
वधमाचार्यमुख्यस्य प्राप्तकालं महात्मनः ||१३६||
ततः स्वरथनीडस्थः स्वरथस्य रथेषया |
अगच्छदसिमुद्यम्य शतचन्द्रं च भानुमत् ||१३७||
चिकीर्षुर्दुष्करं कर्म धृष्टद्युम्नो महारथः |
इयेष वक्षो भेत्तुं च भारद्वाजस्य संयुगे ||१३८||
सोऽतिष्ठद्युगमध्ये वै युगसंनहनेषु च |
शोणानां जघनार्धेषु तत्सैन्याः समपूजयन् ||१३९||
तिष्ठतो युगपालीषु शोणानप्यधितिष्ठतः |
नापश्यदन्तरं द्रोणस्तदद्भुतमिवाभवत् ||१४०||
क्षिप्रं श्येनस्य चरतो यथैवामिषगृद्धिनः |
तद्वदासीदभीसारो द्रोणं प्रार्थयतो रणे ||१४१||
तस्याश्वान्रथशक्त्यासौ तदा क्रुद्धः पराक्रमी |
सर्वानेकैकशो द्रोणः कपोताभानजीघनत् ||१४२||
ते हता न्यपतन्भूमौ धृष्टद्युम्नस्य वाजिनः |
शोणाश्च पर्यमुच्यन्त रथबन्धाद्विशां पते ||१४३||
तान्हयान्निहतान्दृष्ट्वा द्विजाग्र्येण स पार्षतः |
नामृष्यत युधां श्रेष्ठो याज्ञसेनिर्महारथः ||१४४||
विरथः स गृहीत्वा तु खड्गं खड्गभृतां वरः |
द्रोणमभ्यपतद्राजन्वैनतेय इवोरगम् ||१४५||
तस्य रूपं बभौ राजन्भारद्वाजं जिघांसतः |
यथा रूपं परं विष्णोर्हिरण्यकशिपोर्वधे ||१४६||
सोऽचरद्विविधान्मार्गान्प्रकारानेकविंशतिम् |
भ्रान्तमुद्भ्रान्तमाविद्धमाप्लुतं प्रसृतं सृतम् ||१४७||
परिवृत्तं निवृत्तं च खड्गं चर्म च धारयन् |
सम्पातं समुदीर्णं च दर्शयामास पार्षतः ||१४८||
ततः शरसहस्रेण शतचन्द्रमपातयत् |
खड्गं चर्म च सम्बाधे धृष्टद्युम्नस्य स द्विजः ||१४९||
ते तु वैतस्तिका नाम शरा ह्यासन्नघातिनः |
निकृष्टयुद्धे द्रोणस्य नान्येषां सन्ति ते शराः ||१५०||
शारद्वतस्य पार्थस्य द्रौणेर्वैकर्तनस्य च |
प्रद्युम्नयुयुधानाभ्यामभिमन्योश्च ते शराः ||१५१||
अथास्येषुं समाधत्त दृढं परमसंशितम् |
अन्तेवासिनमाचार्यो जिघांसुः पुत्रसंमितम् ||१५२||
तं शरैर्दशभिस्तीक्ष्णैश्चिच्छेद शिनिपुङ्गवः |
पश्यतस्तव पुत्रस्य कर्णस्य च महात्मनः ||१५३||
ग्रस्तमाचार्यमुख्येन धृष्टद्युम्नममोचयत् ||१५३||
चरन्तं रथमार्गेषु सात्यकिं सत्यविक्रमम् |
द्रोणकर्णान्तरगतं कृपस्यापि च भारत ||१५४||
अपश्येतां महात्मानौ विष्वक्सेनधनञ्जयौ ||१५४||
अपूजयेतां वार्ष्णेयं ब्रुवाणौ साधु साध्विति |
दिव्यान्यस्त्राणि सर्वेषां युधि निघ्नन्तमच्युतम् ||१५५||
अभिपत्य ततः सेनां विष्वक्सेनधनञ्जयौ ||१५५||
धनञ्जयस्ततः कृष्णमब्रवीत्पश्य केशव |
आचार्यवरमुख्यानां मध्ये क्रीडन्मधूद्वहः ||१५६||
आनन्दयति मां भूयः सात्यकिः सत्यविक्रमः |
माद्रीपुत्रौ च भीमं च राजानं च युधिष्ठिरम् ||१५७||
यच्छिक्षयानुद्धतः सन्रणे चरति सात्यकिः |
महारथानुपक्रीडन्वृष्णीनां कीर्तिवर्धनः ||१५८||
तमेते प्रतिनन्दन्ति सिद्धाः सैन्याश्च विस्मिताः |
अजय्यं समरे दृष्ट्वा साधु साध्विति सात्वतम् ||१५९||
योधाश्चोभयतः सर्वे कर्मभिः समपूजयन् ||१५९||
