श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
106-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अर्जुनस्तु रणे राजन्दृष्ट्वा भीष्मस्य विक्रमम् |
शिखण्डिनमथोवाच समभ्येहि पितामहम् ||१||
न चापि भीस्त्वया कार्या भीष्मादद्य कथञ्चन |
अहमेनं शरैस्तीक्ष्णैः पातयिष्ये रथोत्तमात् ||२||
एवमुक्तस्तु पार्थेन शिखण्डी भरतर्षभ |
अभ्यद्रवत गाङ्गेयं श्रुत्वा पार्थस्य भाषितम् ||३||
धृष्टद्युम्नस्तथा राजन्सौभद्रश्च महारथः |
हृष्टावाद्रवतां भीष्मं श्रुत्वा पार्थस्य भाषितम् ||४||
विराटद्रुपदौ वृद्धौ कुन्तिभोजश्च दंशितः |
अभ्यद्रवत गाङ्गेयं पुत्रस्य तव पश्यतः ||५||
नकुलः सहदेवश्च धर्मराजश्च वीर्यवान् |
तथेतराणि सैन्यानि सर्वाण्येव विशां पते ||६||
समाद्रवन्त गाङ्गेयं श्रुत्वा पार्थस्य भाषितम् ||६||
प्रत्युद्ययुस्तावकाश्च समेतास्तान्महारथान् |
यथाशक्ति यथोत्साहं तन्मे निगदतः शृणु ||७||
चित्रसेनो महाराज चेकितानं समभ्ययात् |
भीष्मप्रेप्सुं रणे यान्तं वृषं व्याघ्रशिशुर्यथा ||८||
धृष्टद्युम्नं महाराज भीष्मान्तिकमुपागतम् |
त्वरमाणो रणे यत्तं कृतवर्मा न्यवारयत् ||९||
भीमसेनं सुसङ्क्रुद्धं गाङ्गेयस्य वधैषिणम् |
त्वरमाणो महाराज सौमदत्तिर्न्यवारयत् ||१०||
तथैव नकुलं वीरं किरन्तं सायकान्बहून् |
विकर्णो वारयामास इच्छन्भीष्मस्य जीवितम् ||११||
सहदेवं तथा यान्तं यत्तं भीष्मरथं प्रति |
वारयामास सङ्क्रुद्धः कृपः शारद्वतो युधि ||१२||
राक्षसं क्रूरकर्माणं भैमसेनिं महाबलम् |
भीष्मस्य निधनं प्रेप्सुं दुर्मुखोऽभ्यद्रवद्बली ||१३||
सात्यकिं समरे क्रुद्धमार्श्यशृङ्गिरवारयत् |
अभिमन्युं महाराज यान्तं भीष्मरथं प्रति ||१४||
सुदक्षिणो महाराज काम्बोजः प्रत्यवारयत् ||१४||
विराटद्रुपदौ वृद्धौ समेतावरिमर्दनौ |
अश्वत्थामा ततः क्रुद्धो वारयामास भारत ||१५||
तथा पाण्डुसुतं ज्येष्ठं भीष्मस्य वधकाङ्क्षिणम् |
भारद्वाजो रणे यत्तो धर्मपुत्रमवारयत् ||१६||
अर्जुनं रभसं युद्धे पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् |
भीष्मप्रेप्सुं महाराज तापयन्तं दिशो दश ||१७||
दुःशासनो महेष्वासो वारयामास संयुगे ||१७||
अन्ये च तावका योधाः पाण्डवानां महारथान् |
भीष्मायाभिमुखं यातान्वारयामासुराहवे ||१८||
धृष्टद्युम्नस्तु सैन्यानि प्राक्रोशत पुनः पुनः |
अभिद्रवत संरब्धा भीष्ममेकं महाबलम् ||१९||
एषोऽर्जुनो रणे भीष्मं प्रयाति कुरुनन्दनः |
अभिद्रवत मा भैष्ट भीष्मो न प्राप्स्यते हि वः ||२०||
अर्जुनं समरे योद्धुं नोत्सहेतापि वासवः |
किमु भीष्मो रणे वीरा गतसत्त्वोऽल्पजीवितः ||२१||
इति सेनापतेः श्रुत्वा पाण्डवानां महारथाः |
अभ्यद्रवन्त संहृष्टा गाङ्गेयस्य रथं प्रति ||२२||
आगच्छतस्तान्समरे वार्योघान्प्रबलानिव |
न्यवारयन्त संहृष्टास्तावकाः पुरुषर्षभाः ||२३||
दुःशासनो महाराज भयं त्यक्त्वा महारथः |
भीष्मस्य जीविताकाङ्क्षी धनञ्जयमुपाद्रवत् ||२४||
तथैव पाण्डवाः शूरा गाङ्गेयस्य रथं प्रति |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे तव पुत्रान्महारथान् ||२५||
तत्राद्भुतमपश्याम चित्ररूपं विशां पते |
दुःशासनरथं प्राप्तो यत्पार्थो नात्यवर्तत ||२६||
यथा वारयते वेला क्षुभितं वै महार्णवम् |
तथैव पाण्डवं क्रुद्धं तव पुत्रो न्यवारयत् ||२७||
उभौ हि रथिनां श्रेष्ठावुभौ भारत दुर्जयौ |
उभौ चन्द्रार्कसदृशौ कान्त्या दीप्त्या च भारत ||२८||
तौ तथा जातसंरम्भावन्योन्यवधकाङ्क्षिणौ |
समीयतुर्महासङ्ख्ये मयशक्रौ यथा पुरा ||२९||
दुःशासनो महाराज पाण्डवं विशिखैस्त्रिभिः |
वासुदेवं च विंशत्या ताडयामास संयुगे ||३०||
ततोऽर्जुनो जातमन्युर्वार्ष्णेयं वीक्ष्य पीडितम् |
दुःशासनं शतेनाजौ नाराचानां समार्पयत् ||३१||
ते तस्य कवचं भित्त्वा पपुः शोणितमाहवे ||३१||
दुःशासनस्ततः क्रुद्धः पार्थं विव्याध पञ्चभिः |
ललाटे भरतश्रेष्ठ शरैः संनतपर्वभिः ||३२||
ललाटस्थैस्तु तैर्बाणैः शुशुभे पाण्डवोत्तमः |
यथा मेरुर्महाराज शृङ्गैरत्यर्थमुच्छ्रितैः ||३३||
सोऽतिविद्धो महेष्वासः पुत्रेण तव धन्विना |
व्यराजत रणे पार्थः किंशुकः पुष्पवानिव ||३४||
दुःशासनं ततः क्रुद्धः पीडयामास पाण्डवः |
पर्वणीव सुसङ्क्रुद्धो राहुरुग्रो निशाकरम् ||३५||
पीड्यमानो बलवता पुत्रस्तव विशां पते |
विव्याध समरे पार्थं कङ्कपत्रैः शिलाशितैः ||३६||
तस्य पार्थो धनुश्छित्त्वा त्वरमाणः पराक्रमी |
आजघान ततः पश्चात्पुत्रं ते नवभिः शरैः ||३७||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय भीष्मस्य प्रमुखे स्थितः |
अर्जुनं पञ्चविंशत्या बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||३८||
तस्य क्रुद्धो महाराज पाण्डवः शत्रुकर्शनः |
अप्रैषीद्विशिखान्घोरान्यमदण्डोपमान्बहून् ||३९||
अप्राप्तानेव तान्बाणांश्चिच्छेद तनयस्तव |
यतमानस्य पार्थस्य तदद्भुतमिवाभवत् ||४०||
पार्थं च निशितैर्बाणैरविध्यत्तनयस्तव ||४०||
ततः क्रुद्धो रणे पार्थः शरान्सन्धाय कार्मुके |
प्रेषयामास समरे स्वर्णपुङ्खाञ्शिलाशितान् ||४१||
न्यमज्जंस्ते महाराज तस्य काये महात्मनः |
यथा हंसा महाराज तडागं प्राप्य भारत ||४२||
पीडितश्चैव पुत्रस्ते पाण्डवेन महात्मना |
हित्वा पार्थं रणे तूर्णं भीष्मस्य रथमाश्रयत् ||४३||
अगाधे मज्जतस्तस्य द्वीपो भीष्मोऽभवत्तदा ||४३||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञां पुत्रस्तव विशां पते |
अवारयत्ततः शूरो भूय एव पराक्रमी ||४४||
शरैः सुनिशितैः पार्थं यथा वृत्रः पुरंदरम् |
निर्बिभेद महावीर्यो विव्यथे नैव चार्जुनात् ||४५||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
107-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
सात्यकिं दंशितं युद्धे भीष्मायाभ्युद्यतं तदा |
आर्श्यशृङ्गिर्महेष्वासो वारयामास संयुगे ||१||
माधवस्तु सुसङ्क्रुद्धो राक्षसं नवभिः शरैः |
आजघान रणे राजन्प्रहसन्निव भारत ||२||
तथैव राक्षसो राजन्माधवं निशितैः शरैः |
अर्दयामास राजेन्द्र सङ्क्रुद्धः शिनिपुङ्गवम् ||३||
शैनेयः शरसङ्घं तु प्रेषयामास संयुगे |
राक्षसाय सुसङ्क्रुद्धो माधवः परवीरहा ||४||
ततो रक्षो महाबाहुं सात्यकिं सत्यविक्रमम् |
विव्याध विशिखैस्तीक्ष्णैः सिंहनादं ननाद च ||५||
माधवस्तु भृशं विद्धो राक्षसेन रणे तदा |
धैर्यमालम्ब्य तेजस्वी जहास च ननाद च ||६||
भगदत्तस्ततः क्रुद्धो माधवं निशितैः शरैः |
ताडयामास समरे तोत्त्रैरिव महागजम् ||७||
विहाय राक्षसं युद्धे शैनेयो रथिनां वरः |
प्राग्ज्योतिषाय चिक्षेप शरान्संनतपर्वणः ||८||
तस्य प्राग्ज्योतिषो राजा माधवस्य महद्धनुः |
चिच्छेद शितधारेण भल्लेन कृतहस्तवत् ||९||
अथान्यद्धनुरादाय वेगवत्परवीरहा |
भगदत्तं रणे क्रुद्धो विव्याध निशितैः शरैः ||१०||
सोऽतिविद्धो महेष्वासः सृक्किणी संलिहन्मुहुः |
शक्तिं कनकवैडूर्यभूषितामायसीं दृढाम् ||११||
यमदण्डोपमां घोरां प्राहिणोत्सात्यकाय वै ||११||
तामापतन्तीं सहसा तस्य बाहोर्बलेरिताम् |
सात्यकिः समरे राजंस्त्रिधा चिच्छेद सायकैः ||१२||
सा पपात तदा भूमौ महोल्केव हतप्रभा ||१२||
शक्तिं विनिहतां दृष्ट्वा पुत्रस्तव विशां पते |
महता रथवंशेन वारयामास माधवम् ||१३||
तथा परिवृतं दृष्ट्वा वार्ष्णेयानां महारथम् |
दुर्योधनो भृशं हृष्टो भ्रातॄन्सर्वानुवाच ह ||१४||
तथा कुरुत कौरव्या यथा वः सात्यको युधि |
न जीवन्प्रतिनिर्याति महतोऽस्माद्रथव्रजात् ||१५||
अस्मिन्हते हतं मन्ये पाण्डवानां महद्बलम् ||१५||
तत्तथेति वचस्तस्य परिगृह्य महारथाः |
शैनेयं योधयामासुर्भीष्मस्य प्रमुखे तदा ||१६||
अभिमन्युं तदायान्तं भीष्मायाभ्युद्यतं मृधे |
काम्बोजराजो बलवान्वारयामास संयुगे ||१७||
आर्जुनिर्नृपतिं विद्ध्वा शरैः संनतपर्वभिः |
पुनरेव चतुःषष्ट्या राजन्विव्याध तं नृपम् ||१८||
सुदक्षिणस्तु समरे कार्ष्णिं विव्याध पञ्चभिः |
सारथिं चास्य नवभिरिच्छन्भीष्मस्य जीवितम् ||१९||
तद्युद्धमासीत्सुमहत्तयोस्तत्र पराक्रमे |
यदभ्यधावद्गाङ्गेयं शिखण्डी शत्रुतापनः ||२०||
विराटद्रुपदौ वृद्धौ वारयन्तौ महाचमूम् |
भीष्मं च युधि संरब्धावाद्रवन्तौ महारथौ ||२१||
अश्वत्थामा ततः क्रुद्धः समायाद्रथसत्तमः |
ततः प्रववृते युद्धं तव तेषां च भारत ||२२||
विराटो दशभिर्भल्लैराजघान परन्तप |
यतमानं महेष्वासं द्रौणिमाहवशोभिनम् ||२३||
द्रुपदश्च त्रिभिर्बाणैर्विव्याध निशितैस्तथा |
गुरुपुत्रं समासाद्य भीष्मस्य पुरतः स्थितम् ||२४||
अश्वत्थामा ततस्तौ तु विव्याध दशभिः शरैः |
विराटद्रुपदौ वृद्धौ भीष्मं प्रति समुद्यतौ ||२५||
तत्राद्भुतमपश्याम वृद्धयोश्चरितं महत् |
यद्द्रौणेः सायकान्घोरान्प्रत्यवारयतां युधि ||२६||
सहदेवं तथा यान्तं कृपः शारद्वतोऽभ्ययात् |
यथा नागो वने नागं मत्तो मत्तमुपाद्रवत् ||२७||
कृपश्च समरे राजन्माद्रीपुत्रं महारथम् |
आजघान शरैस्तूर्णं सप्तत्या रुक्मभूषणैः ||२८||
तस्य माद्रीसुतश्चापं द्विधा चिच्छेद सायकैः |
अथैनं छिन्नधन्वानं विव्याध नवभिः शरैः ||२९||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय समरे भारसाधनम् |
माद्रीपुत्रं सुसंहृष्टो दशभिर्निशितैः शरैः ||३०||
आजघानोरसि क्रुद्ध इच्छन्भीष्मस्य जीवितम् ||३०||
तथैव पाण्डवो राजञ्शारद्वतममर्षणम् |
आजघानोरसि क्रुद्धो भीष्मस्य वधकाङ्क्षया ||३१||
तयोर्युद्धं समभवद्घोररूपं भयावहम् ||३१||
नकुलं तु रणे क्रुद्धं विकर्णः शत्रुतापनः |
विव्याध सायकैः षष्ट्या रक्षन्भीष्मस्य जीवितम् ||३२||
नकुलोऽपि भृशं विद्धस्तव पुत्रेण धन्विना |
विकर्णं सप्तसप्तत्या निर्बिभेद शिलीमुखैः ||३३||
तत्र तौ नरशार्दूलौ भीष्महेतोः परन्तपौ |
अन्योन्यं जघ्नतुर्वीरौ गोष्ठे गोवृषभाविव ||३४||
घटोत्कचं रणे यत्तं निघ्नन्तं तव वाहिनीम् |
दुर्मुखः समरे प्रायाद्भीष्महेतोः पराक्रमी ||३५||
हैडिम्बस्तु ततो राजन्दुर्मुखं शत्रुतापनम् |
आजघानोरसि क्रुद्धो नवत्या निशितैः शरैः ||३६||
भीमसेनसुतं चापि दुर्मुखः सुमुखैः शरैः |
षष्ट्या वीरो नदन्हृष्टो विव्याध रणमूर्धनि ||३७||
धृष्टद्युम्नं रणे यान्तं भीष्मस्य वधकाङ्क्षिणम् |
हार्दिक्यो वारयामास रक्षन्भीष्मस्य जीवितम् ||३८||
वार्ष्णेयः पार्षतं शूरं विद्ध्वा पञ्चभिरायसैः |
पुनः पञ्चाशता तूर्णमाजघान स्तनान्तरे ||३९||
तथैव पार्षतो राजन्हार्दिक्यं नवभिः शरैः |
विव्याध निशितैस्तीक्ष्णैः कङ्कपत्रपरिच्छदैः ||४०||
तयोः समभवद्युद्धं भीष्महेतोर्महारणे |
अन्योन्यातिशयैर्युक्तं यथा वृत्रमहेन्द्रयोः ||४१||
भीमसेनमथायान्तं भीष्मं प्रति महाबलम् |
भूरिश्रवाभ्ययात्तूर्णं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||४२||
सौमदत्तिरथो भीममाजघान स्तनान्तरे |
नाराचेन सुतीक्ष्णेन रुक्मपुङ्खेन संयुगे ||४३||
उरःस्थेन बभौ तेन भीमसेनः प्रतापवान् |
स्कन्दशक्त्या यथा क्रौञ्चः पुरा नृपतिसत्तम ||४४||
तौ शरान्सूर्यसङ्काशान्कर्मारपरिमार्जितान् |
अन्योन्यस्य रणे क्रुद्धौ चिक्षिपाते मुहुर्मुहुः ||४५||
भीमो भीष्मवधाकान्ष्की सौमदत्तिं महारथम् |
तथा भीष्मजये गृध्नुः सौमदत्तिश्च पाण्डवम् ||४६||
कृतप्रतिकृते यत्तौ योधयामासतू रणे ||४६||
युधिष्ठिरं महाराज महत्या सेनया वृतम् |
भीष्मायाभिमुखं यान्तं भारद्वाजो न्यवारयत् ||४७||
द्रोणस्य रथनिर्घोषं पर्जन्यनिनदोपमम् |
श्रुत्वा प्रभद्रका राजन्समकम्पन्त मारिष ||४८||
सा सेना महती राजन्पाण्डुपुत्रस्य संयुगे |
द्रोणेन वारिता यत्ता न चचाल पदात्पदम् ||४९||
चेकितानं रणे क्रुद्धं भीष्मं प्रति जनेश्वर |
चित्रसेनस्तव सुतः क्रुद्धरूपमवारयत् ||५०||
भीष्महेतोः पराक्रान्तश्चित्रसेनो महारथः |
चेकितानं परं शक्त्या योधयामास भारत ||५१||
तथैव चेकितानोऽपि चित्रसेनमयोधयत् |
तद्युद्धमासीत्सुमहत्तयोस्तत्र पराक्रमे ||५२||
अर्जुनो वार्यमाणस्तु बहुशस्तनयेन ते |
विमुखीकृत्य पुत्रं ते तव सेनां ममर्द ह ||५३||
दुःशासनोऽपि परया शक्त्या पार्थमवारयत् |
कथं भीष्मं परो हन्यादिति निश्चित्य भारत ||५४||
सा वध्यमाना समरे पुत्रस्य तव वाहिनी |
लोड्यते रथिभिः श्रेष्ठैस्तत्र तत्रैव भारत ||५५||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
108-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अथ वीरो महेष्वासो मत्तवारणविक्रमः |
समादाय महच्चापं मत्तवारणवारणम् ||१||
विधुन्वानो धनुः श्रेष्ठं द्रावयाणो महारथान् |
पृतनां पाण्डवेयानां पातयानो महारथः ||२||
निमित्तानि निमित्तज्ञः सर्वतो वीक्ष्य वीर्यवान् |
प्रतपन्तमनीकानि द्रोणः पुत्रमभाषत ||३||
अयं स दिवसस्तात यत्र पार्थो महारथः |
जिघांसुः समरे भीष्मं परं यत्नं करिष्यति ||४||
उत्पतन्ति हि मे बाणा धनुः प्रस्फुरतीव मे |
योगमस्त्राणि गच्छन्ति क्रूरे मे वर्तते मतिः ||५||
दिक्षु शान्तासु घोराणि व्याहरन्ति मृगद्विजाः |
नीचैर्गृध्रा निलीयन्ते भारतानां चमूं प्रति ||६||
नष्टप्रभ इवादित्यः सर्वतो लोहिता दिशः |
रसते व्यथते भूमिरनुष्टनति वाहनम् ||७||
कङ्का गृध्रा बलाकाश्च व्याहरन्ति मुहुर्मुहुः |
शिवाश्चाशिवनिर्घोषा वेदयन्त्यो महद्भयम् ||८||
पपात महती चोल्का मध्येनादित्यमण्डलात् |
सकबन्धश्च परिघो भानुमावृत्य तिष्ठति ||९||
परिवेषस्तथा घोरश्चन्द्रभास्करयोरभूत् |
वेदयानो भयं घोरं राज्ञां देहावकर्तनम् ||१०||
देवतायतनस्थाश्च कौरवेन्द्रस्य देवताः |
कम्पन्ते च हसन्ते च नृत्यन्ति च रुदन्ति च ||११||
अपसव्यं ग्रहाश्चक्रुरलक्ष्माणं निशाकरम् |
अवाक्षिराश्च भगवानुदतिष्ठत चन्द्रमाः ||१२||
वपूंषि च नरेन्द्राणां विगतानीव लक्षये |
धार्तराष्ट्रस्य सैन्येषु न च भ्राजन्ति दंशिताः ||१३||
सेनयोरुभयोश्चैव समन्ताच्छ्रूयते महान् |
पाञ्चजन्यस्य निर्घोषो गाण्डीवस्य च निस्वनः ||१४||
ध्रुवमास्थाय बीभत्सुरुत्तमास्त्राणि संयुगे |
अपास्यान्यान्रणे योधानभ्यस्यति पितामहम् ||१५||
हृष्यन्ति रोमकूपानि सीदतीव च मे मनः |
चिन्तयित्वा महाबाहो भीष्मार्जुनसमागमम् ||१६||
तं चैव निकृतिप्रज्ञं पाञ्चाल्यं पापचेतसम् |
पुरस्कृत्य रणे पार्थो भीष्मस्यायोधनं गतः ||१७||
अब्रवीच्च पुरा भीष्मो नाहं हन्यां शिखण्डिनम् |
स्त्री ह्येषा विहिता धात्रा दैवाच्च स पुनः पुमान् ||१८||
अमङ्गल्यध्वजश्चैव याज्ञसेनिर्महारथः |
न चामङ्गलकेतोः स प्रहरेदापगासुतः ||१९||
एतद्विचिन्तयानस्य प्रज्ञा सीदति मे भृशम् |
अद्यैव तु रणे पार्थः कुरुवृद्धमुपाद्रवत् ||२०||
युधिष्ठिरस्य च क्रोधो भीष्मार्जुनसमागमः |
मम चास्त्राभिसंरम्भः प्रजानामशुभं ध्रुवम् ||२१||
मनस्वी बलवाञ्शूरः कृतास्त्रो दृढविक्रमः |
दूरपाती दृढेषुश्च निमित्तज्ञश्च पाण्डवः ||२२||
अजेयः समरे चैव देवैरपि सवासवैः |
बलवान्बुद्धिमांश्चैव जितक्लेशो युधां वरः ||२३||
विजयी च रणे नित्यं भैरवास्त्रश्च पाण्डवः |
तस्य मार्गं परिहरन्द्रुतं गच्छ यतव्रतम् ||२४||
पश्य चैतन्महाबाहो वैशसं समुपस्थितम् |
हेमचित्राणि शूराणां महान्ति च शुभानि च ||२५||
कवचान्यवदीर्यन्ते शरैः संनतपर्वभिः |
छिद्यन्ते च ध्वजाग्राणि तोमराणि धनूंषि च ||२६||
प्रासाश्च विमलास्तीक्ष्णाः शक्त्यश्च कनकोज्ज्वलाः |
वैजयन्त्यश्च नागानां सङ्क्रुद्धेन किरीटिना ||२७||
नायं संरक्षितुं कालः प्राणान्पुत्रोपजीविभिः |
याहि स्वर्गं पुरस्कृत्य यशसे विजयाय च ||२८||
हयनागरथावर्तां महाघोरां सुदुस्तराम् |
रथेन सङ्ग्रामनदीं तरत्येष कपिध्वजः ||२९||
ब्रह्मण्यता दमो दानं तपश्च चरितं महत् |
इहैव दृश्यते राज्ञो भ्राता यस्य धनञ्जयः ||३०||
भीमसेनश्च बलवान्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
वासुदेवश्च वार्ष्णेयो यस्य नाथो व्यवस्थितः ||३१||
तस्यैष मन्युप्रभवो धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः |
तपोदग्धशरीरस्य कोपो दहति भारतान् ||३२||
एष संदृश्यते पार्थो वासुदेवव्यपाश्रयः |
दारयन्सर्वसैन्यानि धार्तराष्ट्राणि सर्वशः ||३३||
एतदालोक्यते सैन्यं क्षोभ्यमाणं किरीटिना |
महोर्मिनद्धं सुमहत्तिमिनेव नदीमुखम् ||३४||
हाहाकिलकिलाशब्दाः श्रूयन्ते च चमूमुखे |
याहि पाञ्चालदायादमहं यास्ये युधिष्ठिरम् ||३५||
दुर्लभं ह्यन्तरं राज्ञो व्यूहस्यामिततेजसः |
समुद्रकुक्षिप्रतिमं सर्वतोऽतिरथैः स्थितैः ||३६||
सात्यकिश्चाभिमन्युश्च धृष्टद्युम्नवृकोदरौ |
परिरक्षन्ति राजानं यमौ च मनुजेश्वरम् ||३७||
उपेन्द्रसदृशः श्यामो महाशाल इवोद्गतः |
एष गच्छत्यनीकानि द्वितीय इव फल्गुनः ||३८||
उत्तमास्त्राणि चादत्स्व गृहीत्वान्यन्महद्धनुः |
पार्श्वतो याहि राजानं युध्यस्व च वृकोदरम् ||३९||
को हि नेच्छेत्प्रियं पुत्रं जीवन्तं शाश्वतीः समाः |
क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य ततस्त्वा विनियुज्महे ||४०||
एष चापि रणे भीष्मो दहते वै महाचमूम् |
युद्धे सुसदृशस्तात यमस्य वरुणस्य च ||४१||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
109-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
भगदत्तः कृपः शल्यः कृतवर्मा च सात्वतः |
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ सैन्धवश्च जयद्रथः ||१||
चित्रसेनो विकर्णश्च तथा दुर्मर्षणो युवा |
दशैते तावका योधा भीमसेनमयोधयन् ||२||
महत्या सेनया युक्ता नानादेशसमुत्थया |
भीष्मस्य समरे राजन्प्रार्थयाना महद्यशः ||३||
शल्यस्तु नवभिर्बाणैर्भीमसेनमताडयत् |
कृतवर्मा त्रिभिर्बाणैः कृपश्च नवभिः शरैः ||४||
चित्रसेनो विकर्णश्च भगदत्तश्च मारिष |
दशभिर्दशभिर्भल्लैर्भीमसेनमताडयन् ||५||
सैन्धवश्च त्रिभिर्बाणैर्जत्रुदेशेऽभ्यताडयत् |
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ पञ्चभिः पञ्चभिः शरैः ||६||
दुर्मर्षणश्च विंशत्या पाण्डवं निशितैः शरैः ||६||
स तान्सर्वान्महाराज भ्राजमानान्पृथक्पृथक् |
प्रवीरान्सर्वलोकस्य धार्तराष्ट्रान्महारथान् ||७||
विव्याध बहुभिर्बाणैर्भीमसेनो महाबलः ||७||
शल्यं पञ्चाशता विद्ध्वा कृतवर्माणमष्टभिः |
कृपस्य सशरं चापं मध्ये चिच्छेद भारत ||८||
अथैनं छिन्नधन्वानं पुनर्विव्याध पञ्चभिः ||८||
विन्दानुविन्दौ च तथा त्रिभिस्त्रिभिरताडयत् |
दुर्मर्षणं च विंशत्या चित्रसेनं च पञ्चभिः ||९||
विकर्णं दशभिर्बाणैः पञ्चभिश्च जयद्रथम् |
विद्ध्वा भीमोऽनदद्धृष्टः सैन्धवं च पुनस्त्रिभिः ||१०||
अथान्यद्धनुरादाय गौतमो रथिनां वरः |
भीमं विव्याध संरब्धो दशभिर्निशितैः शरैः ||११||
स विद्धो बहुभिर्बाणैस्तोत्त्रैरिव महाद्विपः |
ततः क्रुद्धो महाबाहुर्भीमसेनः प्रतापवान् ||१२||
गौतमं ताडयामास शरैर्बहुभिराहवे ||१२||
सैन्धवस्य तथाश्वांश्च सारथिं च त्रिभिः शरैः |
प्राहिणोन्मृत्युलोकाय कालान्तकसमद्युतिः ||१३||
हताश्वात्तु रथात्तूर्णमवप्लुत्य महारथः |
शरांश्चिक्षेप निशितान्भीमसेनस्य संयुगे ||१४||
तस्य भीमो धनुर्मध्ये द्वाभ्यां चिच्छेद भारत |
भल्लाभ्यां भरतश्रेष्ठ सैन्धवस्य महात्मनः ||१५||
स च्छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः |
चित्रसेनरथं राजन्नारुरोह त्वरान्वितः ||१६||
अत्यद्भुतं रणे कर्म कृतवांस्तत्र पाण्डवः |
महारथाञ्शरैर्विद्ध्वा वारयित्वा महारथः ||१७||
विरथं सैन्धवं चक्रे सर्वलोकस्य पश्यतः ||१७||
नातीव ममृषे शल्यो भीमसेनस्य विक्रमम् |
स सन्धाय शरांस्तीक्ष्णान्कर्मारपरिमार्जितान् ||१८||
भीमं विव्याध सप्तत्या तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||१८||
कृपश्च कृतवर्मा च भगदत्तश्च मारिष |
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ चित्रसेनश्च संयुगे ||१९||
दुर्मर्षणो विकर्णश्च सिन्धुराजश्च वीर्यवान् |
भीमं ते विव्यधुस्तूर्णं शल्यहेतोररिंदमाः ||२०||
स तु तान्प्रतिविव्याध पञ्चभिः पञ्चभिः शरैः |
शल्यं विव्याध सप्तत्या पुनश्च दशभिः शरैः ||२१||
तं शल्यो नवभिर्विद्ध्वा पुनर्विव्याध पञ्चभिः |
सारथिं चास्य भल्लेन गाढं विव्याध मर्मणि ||२२||
विशोकं वीक्ष्य निर्भिन्नं भीमसेनः प्रतापवान् |
मद्रराजं त्रिभिर्बाणैर्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||२३||
तथेतरान्महेष्वासांस्त्रिभिस्त्रिभिरजिह्मगैः |
ताडयामास समरे सिंहवच्च ननाद च ||२४||
ते हि यत्ता महेष्वासाः पाण्डवं युद्धदुर्मदम् |
त्रिभिस्त्रिभिरकुण्ठाग्रैर्भृशं मर्मस्वताडयन् ||२५||
सोऽतिविद्धो महेष्वासो भीमसेनो न विव्यथे |
पर्वतो वारिधाराभिर्वर्षमाणैरिवाम्बुदैः ||२६||
शल्यं च नवभिर्बाणैर्भृशं विद्ध्वा महायशाः |
प्राग्ज्योतिषं शतेनाजौ राजन्विव्याध वै दृढम् ||२७||
ततस्तु सशरं चापं सात्वतस्य महात्मनः |
क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन चिच्छेद कृतहस्तवत् ||२८||
अथान्यद्धनुरादाय कृतवर्मा वृकोदरम् |
आजघान भ्रुवोर्मध्ये नाराचेन परन्तप ||२९||
भीमस्तु समरे विद्ध्वा शल्यं नवभिरायसैः |
भगदत्तं त्रिभिश्चैव कृतवर्माणमष्टभिः ||३०||
द्वाभ्यां द्वाभ्यां च विव्याध गौतमप्रभृतीन्रथान् |
ते तु तं समरे राजन्विव्यधुर्निशितैः शरैः ||३१||
स तथा पीड्यमानोऽपि सर्वतस्तैर्महारथैः |
मत्वा तृणेन तांस्तुल्यान्विचचार गतव्यथः ||३२||
ते चापि रथिनां श्रेष्ठा भीमाय निशिताञ्शरान् |
प्रेषयामासुरव्यग्राः शतशोऽथ सहस्रशः ||३३||
तस्य शक्तिं महावेगां भगदत्तो महारथः |
चिक्षेप समरे वीरः स्वर्णदण्डां महाधनाम् ||३४||
तोमरं सैन्धवो राजा पट्टिशं च महाभुजः |
शतघ्नीं च कृपो राजञ्शरं शल्यश्च संयुगे ||३५||
अथेतरे महेष्वासाः पञ्च पञ्च शिलीमुखान् |
भीमसेनं समुद्दिश्य प्रेषयामासुरोजसा ||३६||
तोमरं स द्विधा चक्रे क्षुरप्रेणानिलात्मजः |
पट्टिशं च त्रिभिर्बाणैश्चिच्छेद तिलकाण्डवत् ||३७||
स बिभेद शतघ्नीं च नवभिः कङ्कपत्रिभिः |
मद्रराजप्रयुक्तं च शरं छित्त्वा महाबलः ||३८||
शक्तिं चिच्छेद सहसा भगदत्तेरितां रणे |
तथेतराञ्शरान्घोराञ्शरैः संनतपर्वभिः ||३९||
भीमसेनो रणश्लाघी त्रिधैकैकं समाच्छिनत् |
तांश्च सर्वान्महेष्वासांस्त्रिभिस्त्रिभिरताडयत् ||४०||
ततो धनञ्जयस्तत्र वर्तमाने महारणे |
जगाम स रथेनाजौ भीमं दृष्ट्वा महारथम् ||४१||
निघ्नन्तं समरे शत्रून्योधयानं च सायकैः ||४१||
तौ तु तत्र महात्मानौ समेतौ वीक्ष्य पाण्डवौ |
नाशशंसुर्जयं तत्र तावकाः पुरुषर्षभ ||४२||
अथार्जुनो रणे भीष्मं योधयन्वै महारथम् |
भीष्मस्य निधनाकाङ्क्षी पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् ||४३||
आससाद रणे योधांस्तावकान्दश भारत |
ये स्म भीमं रणे राजन्योधयन्तो व्यवस्थिताः ||४४||
बीभत्सुस्तानथाविध्यद्भीमस्य प्रियकाम्यया ||४४||
ततो दुर्योधनो राजा सुशर्माणमचोदयत् |
अर्जुनस्य वधार्थाय भीमसेनस्य चोभयोः ||४५||
सुशर्मन्गच्छ शीघ्रं त्वं बलौघैः परिवारितः |
जहि पाण्डुसुतावेतौ धनञ्जयवृकोदरौ ||४६||
तच्छ्रुत्वा शासनं तस्य त्रिगर्तः प्रस्थलाधिपः |
अभिद्रुत्य रणे भीममर्जुनं चैव धन्विनौ ||४७||
रथैरनेकसाहस्रैः परिवव्रे समन्ततः |
ततः प्रववृते युद्धमर्जुनस्य परैः सह ||४८||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
110-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अर्जुनस्तु रणे शल्यं यतमानं महारथम् |
छादयामास समरे शरैः संनतपर्वभिः ||१||
सुशर्माणं कृपं चैव त्रिभिस्त्रिभिरविध्यत |
प्राग्ज्योतिषं च समरे सैन्धवं च जयद्रथम् ||२||
चित्रसेनं विकर्णं च कृतवर्माणमेव च |
दुर्मर्षणं च राजेन्द्र आवन्त्यौ च महारथौ ||३||
एकैकं त्रिभिरानर्छत्कङ्कबर्हिणवाजितैः |
शरैरतिरथो युद्धे पीडयन्वाहिनीं तव ||४||
जयद्रथो रणे पार्थं भित्त्वा भारत सायकैः |
भीमं विव्याध तरसा चित्रसेनरथे स्थितः ||५||
शल्यश्च समरे जिष्णुं कृपश्च रथिनां वरः |
विव्यधाते महाबाहुं बहुधा मर्मभेदिभिः ||६||
चित्रसेनादयश्चैव पुत्रास्तव विशां पते |
पञ्चभिः पञ्चभिस्तूर्णं संयुगे निशितैः शरैः ||७||
आजघ्नुरर्जुनं सङ्ख्ये भीमसेनं च मारिष ||७||
तौ तत्र रथिनां श्रेष्ठौ कौन्तेयौ भरतर्षभौ |
अपीडयेतां समरे त्रिगर्तानां महद्बलम् ||८||
सुशर्मापि रणे पार्थं विद्ध्वा बहुभिरायसैः |
ननाद बलवन्नादं नादयन्वै नभस्तलम् ||९||
अन्ये च रथिनः शूरा भीमसेनधनञ्जयौ |
विव्यधुर्निशितैर्बाणै रुक्मपुङ्खैरजिह्मगैः ||१०||
तेषां तु रथिनां मध्ये कौन्तेयौ रथिनां वरौ |
क्रीडमानौ रथोदारौ चित्ररूपौ व्यरोचताम् ||११||
आमिषेप्सू गवां मध्ये सिंहाविव बलोत्कटौ ||११||
छित्त्वा धनूंषि वीराणां शरांश्च बहुधा रणे |
पातयामासतुर्वीरौ शिरांसि शतशो नृणाम् ||१२||
रथाश्च बहवो भग्ना हयाश्च शतशो हताः |
गजाश्च सगजारोहाः पेतुरुर्व्यां महामृधे ||१३||
रथिनः सादिनश्चैव तत्र तत्र निसूदिताः |
दृश्यन्ते बहुधा राजन्वेष्टमानाः समन्ततः ||१४||
हतैर्गजपदात्योघैर्वाजिभिश्च निसूदितैः |
रथैश्च बहुधा भग्नैः समास्तीर्यत मेदिनी ||१५||
छत्रैश्च बहुधा छिन्नैर्ध्वजैश्च विनिपातितैः |
अङ्कुशैरपविद्धैश्च परिस्तोमैश्च भारत ||१६||
केयूरैरङ्गदैर्हारै राङ्कवैर्मृदितैस्तथा |
उष्णीषैरपविद्धैश्च चामरव्यजनैरपि ||१७||
तत्र तत्रापविद्धैश्च बाहुभिश्चन्दनोक्षितैः |
ऊरुभिश्च नरेन्द्राणां समास्तीर्यत मेदिनी ||१८||
तत्राद्भुतमपश्याम रणे पार्थस्य विक्रमम् |
शरैः संवार्य तान्वीरान्निजघान बलं तव ||१९||
पुत्रस्तु तव तं दृष्ट्वा भीमार्जुनसमागमम् |
गाङ्गेयस्य रथाभ्याशमुपजग्मे महाभये ||२०||
कृपश्च कृतवर्मा च सैन्धवश्च जयद्रथः |
विन्दानुविन्दावावन्त्यावाजग्मुः संयुगं तदा ||२१||
ततो भीमो महेष्वासः फल्गुनश्च महारथः |
कौरवाणां चमूं घोरां भृशं दुद्रुवतू रणे ||२२||
ततो बर्हिणवाजानामयुतान्यर्बुदानि च |
धनञ्जयरथे तूर्णं पातयन्ति स्म संयुगे ||२३||
ततस्ताञ्शरजालेन संनिवार्य महारथान् |
पार्थः समन्तात्समरे प्रेषयामास मृत्यवे ||२४||
शल्यस्तु समरे जिष्णुं क्रीडन्निव महारथः |
आजघानोरसि क्रुद्धो भल्लैः संनतपर्वभिः ||२५||
तस्य पार्थो धनुश्छित्त्वा हस्तावापं च पञ्चभिः |
अथैनं सायकैस्तीक्ष्णैर्भृशं विव्याध मर्मणि ||२६||
अथान्यद्धनुरादाय समरे भारसाधनम् |
मद्रेश्वरो रणे जिष्णुं ताडयामास रोषितः ||२७||
त्रिभिः शरैर्महाराज वासुदेवं च पञ्चभिः |
भीमसेनं च नवभिर्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||२८||
ततो द्रोणो महाराज मागधश्च महारथः |
दुर्योधनसमादिष्टौ तं देशमुपजग्मतुः ||२९||
यत्र पार्थो महाराज भीमसेनश्च पाण्डवः |
कौरव्यस्य महासेनां जघ्नतुस्तौ महारथौ ||३०||
जयत्सेनस्तु समरे भीमं भीमायुधं युवा |
विव्याध निशितैर्बाणैरष्टभिर्भरतर्षभ ||३१||
तं भीमो दशभिर्विद्ध्वा पुनर्विव्याध सप्तभिः |
सारथिं चास्य भल्लेन रथनीडादपाहरत् ||३२||
उद्भ्रान्तैस्तुरगैः सोऽथ द्रवमाणैः समन्ततः |
मागधोऽपहृतो राजा सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||३३||
द्रोणस्तु विवरं लब्ध्वा भीमसेनं शिलीमुखैः |
विव्याध बाणैः सुशितैः पञ्चषष्ट्या तमायसैः ||३४||
तं भीमः समरश्लाघी गुरुं पितृसमं रणे |
विव्याध नवभिर्भल्लैस्तथा षष्ट्या च भारत ||३५||
अर्जुनस्तु सुशर्माणं विद्ध्वा बहुभिरायसैः |
व्यधमत्तस्य तत्सैन्यं महाभ्राणि यथानिलः ||३६||
ततो भीष्मश्च राजा च सौबलश्च बृहद्बलः |
अभ्यद्रवन्त सङ्क्रुद्धा भीमसेनधनञ्जयौ ||३७||
तथैव पाण्डवाः शूरा धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
अभ्यद्रवन्रणे भीष्मं व्यादितास्यमिवान्तकम् ||३८||
शिखण्डी तु समासाद्य भारतानां पितामहम् |
अभ्यद्रवत संहृष्टो भयं त्यक्त्वा यतव्रतम् ||३९||
युधिष्ठिरमुखाः पार्थाः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् |
अयोधयन्रणे भीष्मं संहताः सह सृञ्जयैः ||४०||
तथैव तावकाः सर्वे पुरस्कृत्य यतव्रतम् |
शिखण्डिप्रमुखान्पार्थान्योधयन्ति स्म संयुगे ||४१||
ततः प्रववृते युद्धं कौरवाणां भयावहम् |
तत्र पाण्डुसुतैः सार्धं भीष्मस्य विजयं प्रति ||४२||
तावकानां रणे भीष्मो ग्लह आसीद्विशां पते |
तत्र हि द्यूतमायातं विजयायेतराय वा ||४३||
धृष्टद्युम्नो महाराज सर्वसैन्यान्यचोदयत् |
अभिद्रवत गाङ्गेयं मा भैष्ट नरसत्तमाः ||४४||
सेनापतिवचः श्रुत्वा पाण्डवानां वरूथिनी |
भीष्ममेवाभ्ययात्तूर्णं प्राणांस्त्यक्त्वा महाहवे ||४५||
भीष्मोऽपि रथिनां श्रेष्ठः प्रतिजग्राह तां चमूम् |
आपतन्तीं महाराज वेलामिव महोदधिः ||४६||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
111-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं शान्तनवो भीष्मो दशमेऽहनि सञ्जय |
अयुध्यत महावीर्यैः पाण्डवैः सहसृञ्जयैः ||१||
कुरवश्च कथं युद्धे पाण्डवान्प्रत्यवारयन् |
आचक्ष्व मे महायुद्धं भीष्मस्याहवशोभिनः ||२||
सञ्जय उवाच||
कुरवः पाण्डवैः सार्धं यथायुध्यन्त भारत |
यथा च तदभूद्युद्धं तत्ते वक्ष्यामि शृण्वतः ||३||
प्रेषिताः परलोकाय परमास्त्रैः किरीटिना |
अहन्यहनि सम्प्राप्तास्तावकानां रथव्रजाः ||४||
यथाप्रतिज्ञं कौरव्यः स चापि समितिञ्जयः |
पार्थानामकरोद्भीष्मः सततं समितिक्षयम् ||५||
कुरुभिः सहितं भीष्मं युध्यमानं महारथम् |
अर्जुनं च सपाञ्चाल्यं दृष्ट्वा संशयिता जनाः ||६||
दशमेऽहनि तस्मिंस्तु भीष्मार्जुनसमागमे |
अवर्तत महारौद्रः सततं समितिक्षयः ||७||
तस्मिन्नयुतशो राजन्भूयश्च स परन्तपः |
भीष्मः शान्तनवो योधाञ्जघान परमास्त्रवित् ||८||
येषामज्ञातकल्पानि नामगोत्राणि पार्थिव |
ते हतास्तत्र भीष्मेण शूराः सर्वेऽनिवर्तिनः ||९||
दशाहानि ततस्तप्त्वा भीष्मः पाण्डववाहिनीम् |
निरविद्यत धर्मात्मा जीवितेन परन्तपः ||१०||
स क्षिप्रं वधमन्विच्छन्नात्मनोऽभिमुखं रणे |
न हन्यां मानवश्रेष्ठान्सङ्ग्रामेऽभिमुखानिति ||११||
चिन्तयित्वा महाबाहुः पिता देवव्रतस्तव |
अभ्याशस्थं महाराज पाण्डवं वाक्यमब्रवीत् ||१२||
युधिष्ठिर महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद |
शृणु मे वचनं तात धर्म्यं स्वर्ग्यं च जल्पतः ||१३||
निर्विण्णोऽस्मि भृशं तात देहेनानेन भारत |
घ्नतश्च मे गतः कालः सुबहून्प्राणिनो रणे ||१४||
तस्मात्पार्थं पुरोधाय पाञ्चालान्सृञ्जयांस्तथा |
मद्वधे क्रियतां यत्नो मम चेदिच्छसि प्रियम् ||१५||
तस्य तन्मतमाज्ञाय पाण्डवः सत्यदर्शनः |
भीष्मं प्रतिययौ यत्तः सङ्ग्रामे सह सृञ्जयैः ||१६||
धृष्टद्युम्नस्ततो राजन्पाण्डवश्च युधिष्ठिरः |
श्रुत्वा भीष्मस्य तां वाचं चोदयामासतुर्बलम् ||१७||
अभिद्रवत युध्यध्वं भीष्मं जयत संयुगे |
रक्षिताः सत्यसन्धेन जिष्णुना रिपुजिष्णुना ||१८||
अयं चापि महेष्वासः पार्षतो वाहिनीपतिः |
भीमसेनश्च समरे पालयिष्यति वो ध्रुवम् ||१९||
न वै भीष्माद्भयं किञ्चित्कर्तव्यं युधि सृञ्जयाः |
ध्रुवं भीष्मं विजेष्यामः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् ||२०||
तथा तु समयं कृत्वा दशमेऽहनि पाण्डवाः |
ब्रह्मलोकपरा भूत्वा सञ्जग्मुः क्रोधमूर्छिताः ||२१||
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य पाण्डवं च धनञ्जयम् |
भीष्मस्य पातने यत्नं परमं ते समास्थिताः ||२२||
ततस्तव सुतादिष्टा नानाजनपदेश्वराः |
द्रोणेन सहपुत्रेण सहसेना महाबलाः ||२३||
दुःशासनश्च बलवान्सह सर्वैः सहोदरैः |
भीष्मं समरमध्यस्थं पालयां चक्रिरे तदा ||२४||
ततस्तु तावकाः शूराः पुरस्कृत्य यतव्रतम् |
शिखण्डिप्रमुखान्पार्थान्योधयन्ति स्म संयुगे ||२५||
चेदिभिश्च सपाञ्चालैः सहितो वानरध्वजः |
ययौ शान्तनवं भीष्मं पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् ||२६||
द्रोणपुत्रं शिनेर्नप्ता धृष्टकेतुस्तु पौरवम् |
युधामन्युः सहामात्यं दुर्योधनमयोधयत् ||२७||
विराटस्तु सहानीकः सहसेनं जयद्रथम् |
वृद्धक्षत्रस्य दायादमाससाद परन्तपः ||२८||
मद्रराजं महेष्वासं सहसैन्यं युधिष्ठिरः |
भीमसेनाभिगुप्तश्च नागानीकमुपाद्रवत् ||२९||
अप्रधृष्यमनावार्यं सर्वशस्त्रभृतां वरम् |
द्रोणं प्रति ययौ यत्तः पाञ्चाल्यः सह सोमकैः ||३०||
कर्णिकारध्वजं चापि सिंहकेतुररिंदमः |
प्रत्युज्जगाम सौभद्रं राजपुत्रो बृहद्बलः ||३१||
शिखण्डिनं च पुत्रास्ते पाण्डवं च धनञ्जयम् |
राजभिः समरे सार्धमभिपेतुर्जिघांसवः ||३२||
तस्मिन्नतिमहाभीमे सेनयोर्वै पराक्रमे |
सम्प्रधावत्स्वनीकेषु मेदिनी समकम्पत ||३३||
तान्यनीकान्यनीकेषु समसज्जन्त भारत |
तावकानां परेषां च दृष्ट्वा शान्तनवं रणे ||३४||
ततस्तेषां प्रयततामन्योन्यमभिधावताम् |
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दो दिक्षु सर्वासु भारत ||३५||
शङ्खदुन्दुभिघोषैश्च वारणानां च बृंहितैः |
सिंहनादैश्च सैन्यानां दारुणः समपद्यत ||३६||
सा च सर्वनरेन्द्राणां चन्द्रार्कसदृशी प्रभा |
वीराङ्गदकिरीटेषु निष्प्रभा समपद्यत ||३७||
रजोमेघाश्च सञ्जज्ञुः शस्त्रविद्युद्भिरावृताः |
धनुषां चैव निर्घोषो दारुणः समपद्यत ||३८||
बाणशङ्खप्रणादाश्च भेरीणां च महास्वनाः |
रथगोषश्च सञ्जग्मुः सेनयोरुभयोरपि ||३९||
प्रासशक्त्यृष्टिसङ्घैश्च बाणौघैश्च समाकुलम् |
निष्प्रकाशमिवाकाशं सेनयोः समपद्यत ||४०||
अन्योन्यं रथिनः पेतुर्वाजिनश्च महाहवे |
कुञ्जराः कुञ्जराञ्जघ्नुः पदातींश्च पदातयः ||४१||
तदासीत्सुमहद्युद्धं कुरूणां पाण्डवैः सह |
भीष्महेतोर्नरव्याघ्र श्येनयोरामिषे यथा ||४२||
तयोः समागमो घोरो बभूव युधि भारत |
अन्योन्यस्य वधार्थाय जिगीषूणां रणाजिरे ||४३||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
112-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अभिमन्युर्महाराज तव पुत्रमयोधयत् |
महत्या सेनया युक्तो भीष्महेतोः पराक्रमी ||१||
दुर्योधनो रणे कार्ष्णिं नवभिर्नतपर्वभिः |
आजघान रणे क्रुद्धः पुनश्चैनं त्रिभिः शरैः ||२||
तस्य शक्तिं रणे कार्ष्णिर्मृत्योर्घोरामिव स्वसाम् |
प्रेषयामास सङ्क्रुद्धो दुर्योधनरथं प्रति ||३||
तामापतन्तीं सहसा घोररूपां विशां पते |
द्विधा चिच्छेद ते पुत्रः क्षुरप्रेण महारथः ||४||
तां शक्तिं पतितां दृष्ट्वा कार्ष्णिः परमकोपनः |
दुर्योधनं त्रिभिर्बाणैर्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||५||
पुनश्चैनं शरैर्घोरैराजघान स्तनान्तरे |
दशभिर्भरतश्रेष्ठ दुर्योधनममर्षणम् ||६||
तद्युद्धमभवद्घोरं चित्ररूपं च भारत |
ईक्षितृप्रीतिजननं सर्वपार्थिवपूजितम् ||७||
भीष्मस्य निधनार्थाय पार्थस्य विजयाय च |
युयुधाते रणे वीरौ सौभद्रकुरुपुङ्गवौ ||८||
सात्यकिं रभसं युद्धे द्रौणिर्ब्राह्मणपुङ्गवः |
आजघानोरसि क्रुद्धो नाराचेन परन्तपः ||९||
शैनेयोऽपि गुरोः पुत्रं सर्वमर्मसु भारत |
अताडयदमेयात्मा नवभिः कङ्कपत्रिभिः ||१०||
अश्वत्थामा तु समरे सात्यकिं नवभिः शरैः |
त्रिंशता च पुनस्तूर्णं बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||११||
सोऽतिविद्धो महेष्वासो द्रोणपुत्रेण सात्वतः |
द्रोणपुत्रं त्रिभिर्बाणैराजघान महायशाः ||१२||
पौरवो धृष्टकेतुं च शरैरासाद्य संयुगे |
बहुधा दारयां चक्रे महेष्वासं महारथम् ||१३||
तथैव पौरवं युद्धे धृष्टकेतुर्महारथः |
त्रिंशता निशितैर्बाणैर्विव्याध सुमहाबलः ||१४||
पौरवस्तु धनुश्छित्त्वा धृष्टकेतोर्महारथः |
ननाद बलवन्नादं विव्याध दशभिः शरैः ||१५||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय पौरवं निशितैः शरैः |
आजघान महाराज त्रिसप्तत्या शिलीमुखैः ||१६||
तौ तु तत्र महेष्वासौ महामात्रौ महारथौ |
महता शरवर्षेण परस्परमवर्षताम् ||१७||
अन्योन्यस्य धनुश्छित्त्वा हयान्हत्वा च भारत |
विरथावसियुद्धाय सङ्गतौ तौ महारथौ ||१८||
आर्षभे चर्मणी चित्रे शतचन्द्रपरिष्कृते |
तारकाशतचित्रौ च निस्त्रिंशौ सुमहाप्रभौ ||१९||
प्रगृह्य विमलौ राजंस्तावन्योन्यमभिद्रुतौ |
वाशितासङ्गमे यत्तौ सिंहाविव महावने ||२०||
मण्डलानि विचित्राणि गतप्रत्यागतानि च |
चेरतुर्दर्शयन्तौ च प्रार्थयन्तौ परस्परम् ||२१||
पौरवो धृष्टकेतुं तु शङ्खदेशे महासिना |
ताडयामास सङ्क्रुद्धस्तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||२२||
चेदिराजोऽपि समरे पौरवं पुरुषर्षभम् |
आजघान शिताग्रेण जत्रुदेशे महासिना ||२३||
तावन्योन्यं महाराज समासाद्य महाहवे |
अन्योन्यवेगाभिहतौ निपेततुररिंदमौ ||२४||
ततः स्वरथमारोप्य पौरवं तनयस्तव |
जयत्सेनो रथे राजन्नपोवाह रणाजिरात् ||२५||
धृष्टकेतुं च समरे माद्रीपुत्रः परन्तपः |
अपोवाह रणे राजन्सहदेवः प्रतापवान् ||२६||
चित्रसेनः सुशर्माणं विद्ध्वा नवभिराशुगैः |
पुनर्विव्याध तं षष्ट्या पुनश्च नवभिः शरैः ||२७||
सुशर्मा तु रणे क्रुद्धस्तव पुत्रं विशां पते |
दशभिर्दशभिश्चैव विव्याध निशितैः शरैः ||२८||
चित्रसेनश्च तं राजंस्त्रिंशता नतपर्वणाम् |
आजघान रणे क्रुद्धः स च तं प्रत्यविध्यत ||२९||
भीष्मस्य समरे राजन्यशो मानं च वर्धयन् ||२९||
सौभद्रो राजपुत्रं तु बृहद्बलमयोधयत् |
आर्जुनिं कोसलेन्द्रस्तु विद्ध्वा पञ्चभिरायसैः ||३०||
पुनर्विव्याध विंशत्या शरैः संनतपर्वभिः ||३०||
बृहद्बलं च सौभद्रो विद्ध्वा नवभिरायसैः |
नाकम्पयत सङ्ग्रामे विव्याध च पुनः पुनः ||३१||
कौसल्यस्य पुनश्चापि धनुश्चिच्छेद फाल्गुणिः |
आजघान शरैश्चैव त्रिंशता कङ्कपत्रिभिः ||३२||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय राजपुत्रो बृहद्बलः |
फाल्गुनिं समरे क्रुद्धो विव्याध बहुभिः शरैः ||३३||
तयोर्युद्धं समभवद्भीष्महेतोः परन्तप |
संरब्धयोर्महाराज समरे चित्रयोधिनोः ||३४||
यथा देवासुरे युद्धे मयवासवयोरभूत् ||३४||
भीमसेनो गजानीकं योधयन्बह्वशोभत |
यथा शक्रो वज्रपाणिर्दारयन्पर्वतोत्तमान् ||३५||
ते वध्यमाना भीमेन मातङ्गा गिरिसंनिभाः |
निपेतुरुर्व्यां सहिता नादयन्तो वसुन्धराम् ||३६||
गिरिमात्रा हि ते नागा भिन्नाञ्जनचयोपमाः |
विरेजुर्वसुधां प्राप्य विकीर्णा इव पर्वताः ||३७||
युधिष्ठिरो महेष्वासो मद्रराजानमाहवे |
महत्या सेनया गुप्तं पीडयामास सङ्गतः ||३८||
मद्रेश्वरश्च समरे धर्मपुत्रं महारथम् |
पीडयामास संरब्धो भीष्महेतोः पराक्रमी ||३९||
विराटं सैन्धवो राजा विद्ध्वा संनतपर्वभिः |
नवभिः सायकैस्तीक्ष्णैस्त्रिंशता पुनरर्दयत् ||४०||
विराटश्च महाराज सैन्धवं वाहिनीमुखे |
त्रिंशता निशितैर्बाणैराजघान स्तनान्तरे ||४१||
चित्रकार्मुकनिस्त्रिंशौ चित्रवर्मायुधध्वजौ |
रेजतुश्चित्ररूपौ तौ सङ्ग्रामे मत्स्यसैन्धवौ ||४२||
द्रोणः पाञ्चालपुत्रेण समागम्य महारणे |
महासमुदयं चक्रे शरैः संनतपर्वभिः ||४३||
ततो द्रोणो महाराज पार्षतस्य महद्धनुः |
छित्त्वा पञ्चाशतेषूणां पार्षतं समविध्यत ||४४||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय पार्षतः परवीरहा |
द्रोणस्य मिषतो युद्धे प्रेषयामास सायकान् ||४५||
ताञ्शराञ्शरसङ्घैस्तु संनिवार्य महारथः |
द्रोणो द्रुपदपुत्राय प्राहिणोत्पञ्च सायकान् ||४६||
तस्य क्रुद्धो महाराज पार्षतः परवीरहा |
द्रोणाय चिक्षेप गदां यमदण्डोपमां रणे ||४७||
तामापतन्तीं सहसा हेमपट्टविभूषिताम् |
शरैः पञ्चाशता द्रोणो वारयामास संयुगे ||४८||
सा छिन्ना बहुधा राजन्द्रोणचापच्युतैः शरैः |
चूर्णीकृता विशीर्यन्ती पपात वसुधातले ||४९||
गदां विनिहतां दृष्ट्वा पार्षतः शत्रुसूदनः |
द्रोणाय शक्तिं चिक्षेप सर्वपारशवीं शुभाम् ||५०||
तां द्रोणो नवभिर्बाणैश्चिच्छेद युधि भारत |
पार्षतं च महेष्वासं पीडयामास संयुगे ||५१||
एवमेतन्महद्युद्धं द्रोणपार्षतयोरभूत् |
भीष्मं प्रति महाराज घोररूपं भयानकम् ||५२||
अर्जुनः प्राप्य गाङ्गेयं पीडयन्निशितैः शरैः |
अभ्यद्रवत संयत्तं वने मत्तमिव द्विपम् ||५३||
प्रत्युद्ययौ च तं पार्थं भगदत्तः प्रतापवान् |
त्रिधा भिन्नेन नागेन मदान्धेन महाबलः ||५४||
तमापतन्तं सहसा महेन्द्रगजसंनिभम् |
परं यत्नं समास्थाय बीभत्सुः प्रत्यपद्यत ||५५||
ततो गजगतो राजा भगदत्तः प्रतापवान् |
अर्जुनं शरवर्षेण वारयामास संयुगे ||५६||
अर्जुनस्तु रणे नागमायान्तं रजतोपमम् |
विमलैरायसैस्तीक्ष्णैरविध्यत महारणे ||५७||
शिखण्डिनं च कौन्तेयो याहि याहीत्यचोदयत् |
भीष्मं प्रति महाराज जह्येनमिति चाब्रवीत् ||५८||
प्राग्ज्योतिषस्ततो हित्वा पाण्डवं पाण्डुपूर्वज |
प्रययौ त्वरितो राजन्द्रुपदस्य रथं प्रति ||५९||
ततोऽर्जुनो महाराज भीष्ममभ्यद्रवद्द्रुतम् |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य ततो युद्धमवर्तत ||६०||
ततस्ते तावकाः शूराः पाण्डवं रभसं रणे |
सर्वेऽभ्यधावन्क्रोशन्तस्तदद्भुतमिवाभवत् ||६१||
नानाविधान्यनीकानि पुत्राणां ते जनाधिप |
अर्जुनो व्यधमत्काले दिवीवाभ्राणि मारुतः ||६२||
शिखण्डी तु समासाद्य भरतानां पितामहम् |
इषुभिस्तूर्णमव्यग्रो बहुभिः स समाचिनोत् ||६३||
सोमकांश्च रणे भीष्मो जघ्ने पार्थपदानुगान् |
न्यवारयत सैन्यं च पाण्डवानां महारथः ||६४||
रथाग्न्यगारश्चापार्चिरसिशक्तिगदेन्धनः |
शरसङ्घमहाज्वालः क्षत्रियान्समरेऽदहत् ||६५||
यथा हि सुमहानग्निः कक्षे चरति सानिलः |
तथा जज्वाल भीष्मोऽपि दिव्यान्यस्त्राण्युदीरयन् ||६६||
सुवर्णपुङ्खैरिषुभिः शितैः संनतपर्वभिः |
नादयन्स दिशो भीष्मः प्रदिशश्च महायशाः ||६७||
पातयन्रथिनो राजन्गजांश्च सह सादिभिः |
मुण्डतालवनानीव चकार स रथव्रजान् ||६८||
निर्मनुष्यान्रथान्राजन्गजानश्वांश्च संयुगे |
चकार स तदा भीष्मः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||६९||
तस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
निशम्य सर्वतो राजन्समकम्पन्त सैनिकाः ||७०||
अमोघा ह्यपतन्बाणाः पितुस्ते मनुजेश्वर |
नासज्जन्त शरीरेषु भीष्मचापच्युताः शराः ||७१||
निर्मनुष्यान्रथान्राजन्सुयुक्ताञ्जवनैर्हयैः |
वातायमानान्पश्याम ह्रियमाणान्विशां पते ||७२||
चेदिकाशिकरूषाणां सहस्राणि चतुर्दश |
महारथाः समाख्याताः कुलपुत्रास्तनुत्यजः ||७३||
अपरावर्तिनः शूराः सुवर्णविकृतध्वजाः |
सङ्ग्रामे भीष्ममासाद्य सवाजिरथकुञ्जराः ||७४||
जग्मुस्ते परलोकाय व्यादितास्यमिवान्तकम् ||७४||
न तत्रासीन्महाराज सोमकानां महारथः |
यः सम्प्राप्य रणे भीष्मं जीविते स्म मनो दधे ||७५||
तांश्च सर्वान्रणे योधान्प्रेतराजपुरं प्रति |
नीतानमन्यन्त जना दृष्ट्वा भीष्मस्य विक्रमम् ||७६||
न कश्चिदेनं समरे प्रत्युद्याति महारथः |
ऋते पाण्डुसुतं वीरं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम् ||७७||
शिखण्डिनं च समरे पाञ्चाल्यममितौजसम् ||७७||
शिखण्डी तु रणे भीष्ममासाद्य भरतर्षभ |
दशभिर्दशभिर्बाणैराजघान महाहवे ||७८||
शिखण्डिनं तु गाङ्गेयः क्रोधदीप्तेन चक्षुषा |
अवैक्षत कटाक्षेण निर्दहन्निव भारत ||७९||
स्त्रीत्वं तत्संस्मरन्राजन्सर्वलोकस्य पश्यतः |
न जघान रणे भीष्मः स च तं नावबुद्धवान् ||८०||
अर्जुनस्तु महाराज शिखण्डिनमभाषत |
अभित्वरस्व त्वरितो जहि चैनं पितामहम् ||८१||
किं ते विवक्षया वीर जहि भीष्मं महारथम् |
न ह्यन्यमनुपश्यामि कञ्चिद्यौधिष्ठिरे बले ||८२||
यः शक्तः समरे भीष्मं योधयेत पितामहम् |
ऋते त्वां पुरुषव्याघ्र सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||८३||
एवमुक्तस्तु पार्थेन शिखण्डी भरतर्षभ |
शरैर्नानाविधैस्तूर्णं पितामहमुपाद्रवत् ||८४||
अचिन्तयित्वा तान्बाणान्पिता देवव्रतस्तव |
अर्जुनं समरे क्रुद्धं वारयामास सायकैः ||८५||
तथैव च चमूं सर्वां पाण्डवानां महारथः |
अप्रैषीत्समरे तीक्ष्णैः परलोकाय मारिष ||८६||
तथैव पाण्डवा राजन्सैन्येन महता वृताः |
भीष्मं प्रच्छादयामासुर्मेघा इव दिवाकरम् ||८७||
स समन्तात्परिवृतो भारतो भरतर्षभ |
निर्ददाह रणे शूरान्वनं वह्निरिव ज्वलन् ||८८||
तत्राद्भुतमपश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम् |
अयोधयत यत्पार्थं जुगोप च यतव्रतम् ||८९||
कर्मणा तेन समरे तव पुत्रस्य धन्विनः |
दुःशासनस्य तुतुषुः सर्वे लोका महात्मनः ||९०||
यदेकः समरे पार्थान्सानुगान्समयोधयत् |
न चैनं पाण्डवा युद्धे वायरामासुरुल्बणम् ||९१||
दुःशासनेन समरे रथिनो विरथीकृताः |
सादिनश्च महाराज दन्तिनश्च महाबलाः ||९२||
विनिर्भिन्नाः शरैस्तीक्ष्णैर्निपेतुर्धरणीतले |
शरातुरास्तथैवान्ये दन्तिनो विद्रुता दिशः ||९३||
यथाग्निरिन्धनं प्राप्य ज्वलेद्दीप्तार्चिरुल्बणः |
तथा जज्वाल पुत्रस्ते पाण्डवान्वै विनिर्दहन् ||९४||
तं भारतमहामात्रं पाण्डवानां महारथः |
जेतुं नोत्सहते कश्चिन्नाप्युद्यातुं कथञ्चन ||९५||
ऋते महेन्द्रतनयं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम् ||९५||
स हि तं समरे राजन्विजित्य विजयोऽर्जुनः |
भीष्ममेवाभिदुद्राव सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||९६||
विजितस्तव पुत्रोऽपि भीष्मबाहुव्यपाश्रयः |
पुनः पुनः समाश्वस्य प्रायुध्यत रणोत्कटः ||९७||
अर्जुनं च रणे राजन्योधयन्स व्यराजत ||९७||
शिखण्डी तु रणे राजन्विव्याधैव पितामहम् |
शरैरशनिसंस्पर्शैस्तथा सर्पविषोपमैः ||९८||
न च तेऽस्य रुजं चक्रुः पितुस्तव जनेश्वर |
स्मयमानश्च गाङ्गेयस्तान्बाणाञ्जगृहे तदा ||९९||
उष्णार्तो हि नरो यद्वज्जलधाराः प्रतीच्छति |
तथा जग्राह गाङ्गेयः शरधाराः शिखण्डिनः ||१००||
तं क्षत्रिया महाराज ददृशुर्घोरमाहवे |
भीष्मं दहन्तं सैन्यानि पाण्डवानां महात्मनाम् ||१०१||
ततोऽब्रवीत्तव सुतः सर्वसैन्यानि मारिष |
अभिद्रवत सङ्ग्रामे फल्गुनं सर्वतो रथैः ||१०२||
भीष्मो वः समरे सर्वान्पलयिष्यति धर्मवित् |
ते भयं सुमहत्त्वक्त्वा पाण्डवान्प्रतियुध्यत ||१०३||
एष तालेन दीप्तेन भीष्मस्तिष्ठति पालयन् |
सर्वेषां धार्तराष्ट्राणां रणे शर्म च वर्म च ||१०४||
त्रिदशापि समुद्युक्ता नालं भीष्मं समासितुम् |
किमु पार्था महात्मानं मर्त्यभूतास्तथाबलाः ||१०५||
तस्माद्द्रवत हे योधाः फल्गुनं प्राप्य संयुगे ||१०५||
अहमद्य रणे यत्तो योधयिष्यामि फल्गुनम् |
सहितः सर्वतो यत्तैर्भवद्भिर्वसुधाधिपाः ||१०६||
तच्छ्रुत्वा तु वचो राजंस्तव पुत्रस्य धन्विनः |
अर्जुनं प्रति संयत्ता बलवन्तो महारथाः ||१०७||
ते विदेहाः कलिङ्गाश्च दाशेरकगणैः सह |
अभिपेतुर्निषादाश्च सौवीराश्च महारणे ||१०८||
बाह्लिका दरदाश्चैव प्राच्योदीच्याश्च मालवाः |
अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयोऽथ वसातयः ||१०९||
शाल्वाश्रयास्त्रिगर्ताश्च अम्बष्ठाः केकयैः सह |
अभिपेतू रणे पार्थं पतङ्गा इव पावकम् ||११०||
स तान्सर्वान्सहानीकान्महाराज महारथान् |
दिव्यान्यस्त्राणि सञ्चिन्त्य प्रसन्धाय धनञ्जयः ||१११||
स तैरस्त्रैर्महावेगैर्ददाहाशु महाबलः |
शरप्रतापैर्बीभत्सुः पतङ्गानिव पावकः ||११२||
तस्य बाणसहस्राणि सृजतो दृढधन्विनः |
दीप्यमानमिवाकाशे गाण्डीवं समदृश्यत ||११३||
ते शरार्ता महाराज विप्रकीर्णरथध्वजाः |
नाब्यवर्तन्त राजानः सहिता वानरध्वजम् ||११४||
सध्वजा रथिनः पेतुर्हयारोहा हयैः सह |
गजाः सह गजारोहैः किरीटिशरताडिताः ||११५||
ततोऽर्जुनभुजोत्सृष्टैरावृतासीद्वसुन्धरा |
विद्रवद्भिश्च बहुधा बलै राज्ञां समन्ततः ||११६||
अथ पार्थो महाबाहुर्द्रावयित्वा वरूथिनीम् |
दुःशासनाय समरे प्रेषयामास सायकान् ||११७||
ते तु भित्त्वा तव सुतं दुःशासनमयोमुखाः |
धरणीं विविशुः सर्वे वल्मीकमिव पन्नगाः ||११८||
हयांश्चास्य ततो जघ्ने सारथिं च न्यपातयत् ||११८||
विविंशतिं च विंशत्या विरथं कृतवान्प्रभो |
आजघान भृशं चैव पञ्चभिर्नतपर्वभिः ||११९||
कृपं शल्यं विकर्णं च विद्ध्वा बहुभिरायसैः |
चकार विरथांश्चैव कौन्तेयः श्वेतवाहनः ||१२०||
एवं ते विरथाः पञ्च कृपः शल्यश्च मारिष |
दुःशासनो विकर्णश्च तथैव च विविंशतिः ||१२१||
सम्प्राद्रवन्त समरे निर्जिताः सव्यसाचिना ||१२१||
पूर्वाह्णे तु तथा राजन्पराजित्य महारथान् |
प्रजज्वाल रणे पार्थो विधूम इव पावकः ||१२२||
तथैव शरवर्षेण भास्करो रश्मिवानिव |
अन्यानपि महाराज पातयामास पार्थिवान् ||१२३||
पराङ्मुखीकृत्य तदा शरवर्षैर्महारथान् |
प्रावर्तयत सङ्ग्रामे शोणितोदां महानदीम् ||१२४||
मध्येन कुरुसैन्यानां पाण्डवानां च भारत ||१२४||
गजाश्च रथसङ्घाश्च बहुधा रथिभिर्हताः |
रथाश्च निहता नागैर्नागा हयपदातिभिः ||१२५||
अन्तरा छिध्यमानानि शरीराणि शिरांसि च |
निपेतुर्दिक्षु सर्वासु गजाश्वरथयोधिनाम् ||१२६||
छन्नमायोधनं रेजे कुण्डलाङ्गदधारिभिः |
पतितैः पात्यमानैश्च राजपुत्रैर्महारथैः ||१२७||
रथनेमिनिकृत्ताश्च गजैश्चैवावपोथिताः |
पादाताश्चाप्यदृश्यन्त साश्वाः सहयसादिनः ||१२८||
गजाश्वरथसङ्घाश्च परिपेतुः समन्ततः |
विशीर्णाश्च रथा भूमौ भग्नचक्रयुगध्वजाः ||१२९||
तद्गजाश्वरथौघानां रुधिरेण समुक्षितम् |
छन्नमायोधनं रेजे रक्ताभ्रमिव शारदम् ||१३०||
श्वानः काकाश्च गृध्राश्च वृका गोमायुभिः सह |
प्रणेदुर्भक्ष्यमासाद्य विकृताश्च मृगद्विजाः ||१३१||
ववुर्बहुविधाश्चैव दिक्षु सर्वासु मारुताः |
दृश्यमानेषु रक्षःसु भूतेषु विनदत्सु च ||१३२||
काञ्चनानि च दामानि पताकाश्च महाधनाः |
धूमायमाना दृश्यन्ते सहसा मारुतेरिताः ||१३३||
श्वेतच्छत्रसहस्राणि सध्वजाश्च महारथाः |
विनिकीर्णाः स्म दृश्यन्ते शतशोऽथ सहस्रशः ||१३४||
सपताकाश्च मातङ्गा दिशो जग्मुः शरातुराः ||१३४||
क्षत्रियाश्च मनुष्येन्द्र गदाशक्तिधनुर्धराः |
समन्ततो व्यदृश्यन्त पतिता धरणीतले ||१३५||
ततो भीष्मो महाराज दिव्यमस्त्रमुदीरयन् |
अभ्यधावत कौन्तेयं मिषतां सर्वधन्विनाम् ||१३६||
तं शिखण्डी रणे यत्तमभ्यधावत दंशितः |
सञ्जहार ततो भीष्मस्तदस्त्रं पावकोपमम् ||१३७||
एतस्मिन्नेव काले तु कौन्तेयः श्वेतवाहनः |
निजघ्ने तावकं सैन्यं मोहयित्वा पितामहम् ||१३८||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
113-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
एवं व्यूढेष्वनीकेषु भूयिष्ठमनुवर्तिषु |
ब्रह्मलोकपराः सर्वे समपद्यन्त भारत ||१||
न ह्यनीकमनीकेन समसज्जत सङ्कुले |
न रथा रथिभिः सार्धं न पदाताः पदातिभिः ||२||
अश्वा नाश्वैरयुध्यन्त न गजा गजयोधिभिः |
महान्व्यतिकरो रौद्रः सेनयोः समपद्यत ||३||
नरनागरथेष्वेवं व्यवकीर्णेषु सर्वशः |
क्षये तस्मिन्महारौद्रे निर्विशेषमजायत ||४||
ततः शल्यः कृपश्चैव चित्रसेनश्च भारत |
दुःशासनो विकर्णश्च रथानास्थाय सत्वराः ||५||
पाण्डवानां रणे शूरा ध्वजिनीं समकम्पयन् ||५||
सा वध्यमाना समरे पाण्डुसेना महात्मभिः |
त्रातारं नाध्यगच्छद्वै मज्जमानेव नौर्जले ||६||
यथा हि शैशिरः कालो गवां मर्माणि कृन्तति |
तथा पाण्डुसुतानां वै भीष्मो मर्माण्यकृन्तत ||७||
अतीव तव सैन्यस्य पार्थेन च महात्मना |
नगमेघप्रतीकाशाः पातिता बहुधा गजाः ||८||
मृद्यमानाश्च दृश्यन्ते पार्थेन नरयूथपाः |
इषुभिस्ताड्यमानाश्च नाराचैश्च सहस्रशः ||९||
पेतुरार्तस्वरं कृत्वा तत्र तत्र महागजाः |
आबद्धाभरणैः कायैर्निहतानां महात्मनाम् ||१०||
छन्नमायोधनं रेजे शिरोभिश्च सकुण्डलैः |
तस्मिन्नतिमहाभीमे राजन्वीरवरक्षये ||११||
भीष्मे च युधि विक्रान्ते पाण्डवे च धनञ्जये ||११||
ते पराक्रान्तमालोक्य राजन्युधि पितामहम् |
न न्यवर्तन्त कौरव्या ब्रह्मलोकपुरस्कृताः ||१२||
इच्छन्तो निधनं युद्धे स्वर्गं कृत्वा परायणम् |
पाण्डवानभ्यवर्तन्त तस्मिन्वीरवरक्षये ||१३||
पाण्डवापि महाराज स्मरन्तो विविधान्बहून् |
क्लेशान्कृतान्सपुत्रेण त्वया पूर्वं नराधिप ||१४||
भयं त्यक्त्वा रणे शूरा ब्रह्मलोकपुरस्कृताः |
तावकांस्तव पुत्रांश्च योधयन्ति स्म हृष्टवत् ||१५||
सेनापतिस्तु समरे प्राह सेनां महारथः |
अभिद्रवत गाङ्गेयं सोमकाः सृञ्जयैः सह ||१६||
सेनापतिवचः श्रुत्वा सोमकाः सह सृञ्जयैः |
अभ्यद्रवन्त गाङ्गेयं शस्त्रवृष्ट्या समन्ततः ||१७||
वध्यमानस्ततो राजन्पिता शान्तनवस्तव |
अमर्षवशमापन्नो योधयामास सृञ्जयान् ||१८||
तस्य कीर्तिमतस्तात पुरा रामेण धीमता |
सम्प्रदत्तास्त्रशिक्षा वै परानीकविनाशिनी ||१९||
स तां शिक्षामधिष्ठाय कृत्वा परबलक्षयम् |
अहन्यहनि पार्थानां वृद्धः कुरुपितामहः ||२०||
भीष्मो दश सहस्राणि जघान परवीरहा ||२०||
तस्मिंस्तु दिवसे प्राप्ते दशमे भरतर्षभ |
भीष्मेणैकेन मत्स्येषु पाञ्चालेषु च संयुगे ||२१||
गजाश्वममितं हत्वा हताः सप्त महारथाः ||२१||
हत्वा पञ्च सहस्राणि रथिनां प्रपितामहः |
नराणां च महायुद्धे सहस्राणि चतुर्दश ||२२||
तथा दन्तिसहस्रं च हयानामयुतं पुनः |
शिक्षाबलेन निहतं पित्रा तव विशां पते ||२३||
ततः सर्वमहीपानां क्षोभयित्वा वरूथिनीम् |
विराटस्य प्रियो भ्राता शतानीको निपातितः ||२४||
शतानीकं च समरे हत्वा भीष्मः प्रतापवान् |
सहस्राणि महाराज राज्ञां भल्लैर्न्यपातयत् ||२५||
ये च केचन पार्थानामभियाता धनञ्जयम् |
राजानो भीष्ममासाद्य गतास्ते यमसादनम् ||२६||
एवं दश दिशो भीष्मः शरजालैः समन्ततः |
अतीत्य सेनां पार्थानामवतस्थे चमूमुखे ||२७||
स कृत्वा सुमहत्कर्म तस्मिन्वै दशमेऽहनि |
सेनयोरन्तरे तिष्ठन्प्रगृहीतशरासनः ||२८||
न चैनं पार्थिवा राजञ्शेकुः केचिन्निरीक्षितुम् |
मध्यं प्राप्तं यथा ग्रीष्मे तपन्तं भास्करं दिवि ||२९||
यथा दैत्यचमूं शक्रस्तापयामास संयुगे |
तथा भीष्मः पाण्डवेयांस्तापयामास भारत ||३०||
तथा च तं पराक्रान्तमालोक्य मधुसूदनः |
उवाच देवकीपुत्रः प्रीयमाणो धनञ्जयम् ||३१||
एष शान्तनवो भीष्मः सेनयोरन्तरे स्थितः |
नानिहत्य बलादेनं विजयस्ते भविष्यति ||३२||
यत्तः संस्तम्भयस्वैनं यत्रैषा भिद्यते चमूः |
न हि भीष्मशरानन्यः सोढुमुत्सहते विभो ||३३||
ततस्तस्मिन्क्षणे राजंश्चोदितो वानरध्वजः |
सध्वजं सरथं साश्वं भीष्ममन्तर्दधे शरैः ||३४||
स चापि कुरुमुख्यानामृषभः पाण्डवेरितान् |
शरव्रातैः शरव्रातान्बहुधा विदुधाव तान् ||३५||
तेन पाञ्चालराजश्च धृष्टकेतुश्च वीर्यवान् |
पाण्डवो भीमसेनश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः ||३६||
यमौ च चेकितानश्च केकयाः पञ्च चैव ह |
सात्यकिश्च महाराज सौभद्रोऽथ घटोत्कचः ||३७||
द्रौपदेयाः शिखण्डी च कुन्तिभोजश्च वीर्यवान् |
सुशर्मा च विराटश्च पाण्डवेया महाबलाः ||३८||
एते चान्ये च बहवः पीडिता भीष्मसायकैः |
समुद्धृताः फल्गुनेन निमग्नाः शोकसागरे ||३९||
ततः शिखण्डी वेगेन प्रगृह्य परमायुधम् |
भीष्ममेवाभिदुद्राव रक्ष्यमाणः किरीटिना ||४०||
ततोऽस्यानुचरान्हत्वा सर्वान्रणविभागवित् |
भीष्ममेवाभिदुद्राव बीभत्सुरपराजितः ||४१||
सात्यकिश्चेकितानश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
विराटो द्रुपदश्चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||४२||
दुद्रुवुर्भीष्ममेवाजौ रक्षिता दृढधन्वना ||४२||
अभिमन्युश्च समरे द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः |
दुद्रुवुः समरे भीष्मं समुद्यतमहायुधाः ||४३||
ते सर्वे दृढधन्वानः संयुगेष्वपलायिनः |
बहुधा भीष्ममानर्छन्मार्गणैः कृतमार्गणाः ||४४||
विधूय तान्बाणगणान्ये मुक्ताः पार्थिवोत्तमैः |
पाण्डवानामदीनात्मा व्यगाहत वरूथिनीम् ||४५||
कृत्वा शरविघातं च क्रीडन्निव पितामहः ||४५||
नाभिसन्धत्त पाञ्चाल्यं स्मयमानो मुहुर्मुहुः |
स्त्रीत्वं तस्यानुसंस्मृत्य भीष्मो बाणाञ्शिखण्डिनः ||४६||
जघान द्रुपदानीके रथान्सप्त महारथः ||४६||
ततः किलकिलाशब्दः क्षणेन समपद्यत |
मत्स्यपाञ्चालचेदीनां तमेकमभिधावताम् ||४७||
ते वराश्वरथव्रातैर्वारणैः सपदातिभिः |
तमेकं छादयामासुर्मेघा इव दिवाकरम् ||४८||
भीष्मं भागीरथीपुत्रं प्रतपन्तं रणे रिपून् ||४८||
ततस्तस्य च तेषां च युद्धे देवासुरोपमे |
किरीटी भीष्ममानर्छत्पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् ||४९||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
114-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
एवं ते पण्डवाः सर्वे पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् |
विव्यधुः समरे भीष्मं परिवार्य समन्ततः ||१||
शतघ्नीभिः सुघोराभिः पट्टिशैः सपरश्वधैः |
मुद्गरैर्मुसलैः प्रासैः क्षेपणीभिश्च सर्वशः ||२||
शरैः कनकपुङ्खैश्च शक्तितोमरकम्पनैः |
नाराचैर्वत्सदन्तैश्च भुशुण्डीभिश्च भारत ||३||
अताडयन्रणे भीष्मं सहिताः सर्वसृञ्जयाः ||३||
स विशीर्णतनुत्राणः पीडितो बहुभिस्तदा |
विव्यथे नैव गाङ्गेयो भिद्यमानेषु मर्मसु ||४||
स दीप्तशरचापार्चिरस्त्रप्रसृतमारुतः |
नेमिनिर्ह्रादसंनादो महास्त्रोदयपावकः ||५||
चित्रचापमहाज्वालो वीरक्षयमहेन्धनः |
युगान्ताग्निसमो भीष्मः परेषां समपद्यत ||६||
निपत्य रथसङ्घानामन्तरेण विनिःसृतः |
दृश्यते स्म नरेन्द्राणां पुनर्मध्यगतश्चरन् ||७||
ततः पाञ्चालराजं च धृष्टकेतुमतीत्य च |
पाण्डवानीकिनीमध्यमाससाद स वेगितः ||८||
ततः सात्यकिभीमौ च पाण्डवं च धनञ्जयम् |
द्रुपदं च विराटं च धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् ||९||
भीमघोषैर्महावेगैर्वैरिवारणभेदिभिः |
षडेतान्षड्भिरानर्छद्भास्करप्रतिमैः शरैः ||१०||
तस्य ते निशितान्बाणान्संनिवार्य महारथाः |
दशभिर्दशभिर्भीष्ममर्दयामासुरोजसा ||११||
शिखण्डी तु रणे बाणान्यान्मुमोच महाव्रते |
ते भीष्मं विविशुस्तूर्णं स्वर्णपुङ्खाः शिलाशिताः ||१२||
ततः किरीटी संरब्धो भीष्ममेवाभ्यवर्तत |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य धनुश्चास्य समाच्छिनत् ||१३||
भीष्मस्य धनुषश्छेदं नामृष्यन्त महारथाः |
द्रोणश्च कृतवर्मा च सैन्धवश्च जयद्रथः ||१४||
भूरिश्रवाः शलः शल्यो भगदत्तस्तथैव च |
सप्तैते परमक्रुद्धाः किरीटिनमभिद्रुताः ||१५||
उत्तमास्त्राणि दिव्यानि दर्शयन्तो महारथाः |
अभिपेतुर्भृशं क्रुद्धाश्छादयन्त स्म पाण्डवान् ||१६||
तेषामापततां शब्दः शुश्रुवे फल्गुनं प्रति |
उद्वृत्तानां यथा शब्दः समुद्राणां युगक्षये ||१७||
हतानयत गृह्णीत युध्यतापि च कृन्तत |
इत्यासीत्तुमुलः शब्दः फल्गुनस्य रथं प्रति ||१८||
तं शब्दं तुमुलं श्रुत्वा पाण्डवानां महारथाः |
अभ्यधावन्परीप्सन्तः फल्गुनं भरतर्षभ ||१९||
सात्यकिर्भीमसेनश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
विराटद्रुपदौ चोभौ राक्षसश्च घटोत्कचः ||२०||
अभिमन्युश्च सङ्क्रुद्धः सप्तैते क्रोधमूर्छिताः |
समभ्यधावंस्त्वरिताश्चित्रकार्मुकधारिणः ||२१||
तेषां समभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम् |
सङ्ग्रामे भरतश्रेष्ठ देवानां दानवैरिव ||२२||
शिखण्डी तु रथश्रेष्ठो रक्ष्यमाणः किरीटिना |
अविध्यद्दशभिर्भीष्मं छिन्नधन्वानमाहवे ||२३||
सारथिं दशभिश्चास्य ध्वजं चैकेन चिच्छिदे ||२३||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय गाङ्गेयो वेगवत्तरम् |
तदप्यस्य शितैर्भल्लैस्त्रिभिश्चिच्छेद फल्गुनः ||२४||
एवं स पाण्डवः क्रुद्ध आत्तमात्तं पुनः पुनः |
धनुर्भीष्मस्य चिच्छेद सव्यसाची परन्तपः ||२५||
स च्छिन्नधन्वा सङ्क्रुद्धः सृक्किणी परिसंलिहन् |
शक्तिं जग्राह सङ्क्रुद्धो गिरीणामपि दारणीम् ||२६||
तां च चिक्षेप सङ्क्रुद्धः फल्गुनस्य रथं प्रति ||२६||
तामापतन्तीं सम्प्रेक्ष्य ज्वलन्तीमशनीमिव |
समादत्त शितान्भल्लान्पञ्च पाण्डवनन्दनः ||२७||
तस्य चिच्छेद तां शक्तिं पञ्चधा पञ्चभिः शरैः |
सङ्क्रुद्धो भरतश्रेष्ठ भीष्मबाहुबलेरिताम् ||२८||
सा पपात परिच्छिन्ना सङ्क्रुद्धेन किरीटिना |
मेघवृन्दपरिभ्रष्टा विच्छिन्नेव शतह्रदा ||२९||
छिन्नां तां शक्तिमालोक्य भीष्मः क्रोधसमन्वितः |
अचिन्तयद्रणे वीरो बुद्ध्या परपुरञ्जयः ||३०||
शक्तोऽहं धनुषैकेन निहन्तुं सर्वपाण्डवान् |
यद्येषां न भवेद्गोप्ता विष्वक्सेनो महाबलः ||३१||
कारणद्वयमास्थाय नाहं योत्स्यामि पाण्डवैः |
अवध्यत्वाच्च पाण्डूनां स्त्रीभावाच्च शिखण्डिनः ||३२||
पित्रा तुष्टेन मे पूर्वं यदा कालीमुदावहत् |
स्वच्छन्दमरणं दत्तमवध्यत्वं रणे तथा ||३३||
तस्मान्मृत्युमहं मन्ये प्राप्तकालमिवात्मनः ||३३||
एवं ज्ञात्वा व्यवसितं भीष्मस्यामिततेजसः |
ऋषयो वसवश्चैव वियत्स्था भीष्ममब्रुवन् ||३४||
यत्ते व्यवसितं वीर अस्माकं सुमहत्प्रियम् |
तत्कुरुष्व महेष्वास युद्धाद्बुद्धिं निवर्तय ||३५||
तस्य वाक्यस्य निधने प्रादुरासीच्छिवोऽनिलः |
अनुलोमः सुगन्धी च पृषतैश्च समन्वितः ||३६||
देवदुन्दुभयश्चैव सम्प्रणेदुर्महास्वनाः |
पपात पुष्पवृष्टिश्च भीष्मस्योपरि पार्थिव ||३७||
न च तच्छुश्रुवे कश्चित्तेषां संवदतां नृप |
ऋते भीष्मं महाबाहुं मां चापि मुनितेजसा ||३८||
सम्भ्रमश्च महानासीत्त्रिदशानां विशां पते |
पतिष्यति रथाद्भीष्मे सर्वलोकप्रिये तदा ||३९||
इति देवगणानां च श्रुत्वा वाक्यं महामनाः |
ततः शान्तनवो भीष्मो बीभत्सुं नाभ्यवर्तत ||४०||
भिद्यमानः शितैर्बाणैः सर्वावरणभेदिभिः ||४०||
शिखण्डी तु महाराज भरतानां पितामहम् |
आजघानोरसि क्रुद्धो नवभिर्निशितैः शरैः ||४१||
स तेनाभिहतः सङ्ख्ये भीष्मः कुरुपितामहः |
नाकम्पत महाराज क्षितिकम्पे यथाचलः ||४२||
ततः प्रहस्य बीभत्सुर्व्याक्षिपन्गाण्डिवं धनुः |
गाङ्गेयं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समर्पयत् ||४३||
पुनः शरशतेनैनं त्वरमाणो धनञ्जयः |
सर्वगात्रेषु सङ्क्रुद्धः सर्वमर्मस्वताडयत् ||४४||
एवमन्यैरपि भृशं वध्यमानो महारणे |
न चक्रुस्ते रुजं तस्य रुक्मपुङ्खाः शिलाशिताः ||४५||
ततः किरीटी संरब्धो भीष्ममेवाभ्यवर्तत |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य धनुश्चास्य समाच्छिनत् ||४६||
अथैनं दशभिर्विद्ध्वा ध्वजमेकेन चिच्छिदे |
सारथिं विशिखैश्चास्य दशभिः समकम्पयत् ||४७||
सोऽन्यत्कार्मुकमादत्त गाङ्गेयो बलवत्तरम् |
तदप्यस्य शितैर्भल्लैस्त्रिधा त्रिभिरुपानुदत् ||४८||
निमेषान्तरमात्रेण आत्तमात्तं महारणे ||४८||
एवमस्य धनूंष्याजौ चिच्छेद सुबहून्यपि |
ततः शान्तनवो भीष्मो बीभत्सुं नाभ्यवर्तत ||४९||
अथैनं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समर्दयत् |
सोऽतिविद्धो महेष्वासो दुःशासनमभाषत ||५०||
एष पार्थो रणे क्रुद्धः पाण्डवानां महारथः |
शरैरनेकसाहस्रैर्मामेवाभ्यसते रणे ||५१||
न चैष शक्यः समरे जेतुं वज्रभृता अपि |
न चापि सहिता वीरा देवदानवराक्षसाः ||५२||
मां चैव शक्ता निर्जेतुं किमु मर्त्याः सुदुर्बलाः ||५२||
एवं तयोः संवदतोः फल्गुनो निशितैः शरैः |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य भीष्मं विव्याध संयुगे ||५३||
ततो दुःशासनं भूयः स्मयमानोऽभ्यभाषत |
अतिविद्धः शितैर्बाणैर्भृशं गाण्डीवधन्वना ||५४||
वज्राशनिसमस्पर्शाः शिताग्राः सम्प्रवेशिताः |
विमुक्ता अव्यवच्छिन्ना नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||५५||
निकृन्तमाना मर्माणि दृढावरणभेदिनः |
मुसलानीव मे घ्नन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||५६||
ब्रह्मदण्डसमस्पर्शा वज्रवेगा दुरासदाः |
मम प्राणानारुजन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||५७||
भुजगा इव सङ्क्रुद्धा लेलिहाना विषोल्बणाः |
ममाविशन्ति मर्माणि नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||५८||
नाशयन्तीव मे प्राणान्यमदूता इवाहिताः |
गदापरिघसंस्पर्शा नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||५९||
कृन्तन्ति मम गात्राणि माघमासे गवामिव |
अर्जुनस्य इमे बाणा नेमे बाणाः शिखण्डिनः ||६०||
सर्वे ह्यपि न मे दुःखं कुर्युरन्ये नराधिपाः |
वीरं गण्डीवधन्वानमृते जिष्णुं कपिध्वजम् ||६१||
इति ब्रुवञ्शान्तनवो दिधक्षुरिव पाण्डवम् |
सविष्फुलिङ्गां दीप्ताग्रां शक्तिं चिक्षेप भारत ||६२||
तामस्य विशिखैश्छित्त्वा त्रिधा त्रिभिरपातयत् |
पश्यतां कुरुवीराणां सर्वेषां तत्र भारत ||६३||
चर्माथादत्त गाङ्गेयो जातरूपपरिष्कृतम् |
खड्गं चान्यतरं प्रेप्सुर्मृत्योरग्रे जयाय वा ||६४||
तस्य तच्छतधा चर्म व्यधमद्दंशितात्मनः |
रथादनवरूढस्य तदद्भुतमिवाभवत् ||६५||
विनद्योच्चैः सिंह इव स्वान्यनीकान्यचोदयत् |
अभिद्रवत गाङ्गेयं मां वोऽस्तु भयमण्वपि ||६६||
अथ ते तोमरैः प्रासैर्बाणौघैश्च समन्ततः |
पट्टिशैश्च सनिस्त्रिंशैर्नानाप्रहरणैस्तथा ||६७||
वत्सदन्तैश्च भल्लैश्च तमेकमभिदुद्रुवुः |
सिंहनादस्ततो घोरः पाण्डवानामजायत ||६८||
तथैव तव पुत्राश्च राजन्भीष्मजयैषिणः |
तमेकमभ्यवर्तन्त सिंहनादांश्च नेदिरे ||६९||
तत्रासीत्तुमुलं युद्धं तावकानां परैः सह |
दशमेऽहनि राजेन्द्र भीष्मार्जुनसमागमे ||७०||
आसीद्गाङ्ग इवावर्तो मुहूर्तमुदधेरिव |
सैन्यानां युध्यमानानां निघ्नतामितरेतरम् ||७१||
अगम्यरूपा पृथिवी शोणिताक्ता तदाभवत् |
समं च विषमं चैव न प्राज्ञायत किञ्चन ||७२||
योधानामयुतं हत्वा तस्मिन्स दशमेऽहनि |
अतिष्ठदाहवे भीष्मो भिद्यमानेषु मर्मसु ||७३||
ततः सेनामुखे तस्मिन्स्थितः पार्थो धनञ्जयः |
मध्येन कुरुसैन्यानां द्रावयामास वाहिनीम् ||७४||
वयं श्वेतहयाद्भीताः कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात् |
पीड्यमानाः शितैः शस्त्रैः प्रद्रवाम महारणात् ||७५||
सौवीराः कितवाः प्राच्याः प्रतीच्योदीच्यमालवाः |
अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयोऽथ वसातयः ||७६||
शाल्वाश्रयास्त्रिगर्ताश्च अम्बष्ठाः केकयैः सह |
द्वादशैते जनपदाः शरार्ता व्रणपीडिताः ||७७||
सङ्ग्रामे न जहुर्भीष्मं युध्यमानं किरीटिना ||७७||
ततस्तमेकं बहवः परिवार्य समन्ततः |
परिकाल्य कुरून्सर्वाञ्शरवर्षैरवाकिरन् ||७८||
निपातयत गृह्णीत विध्यताथ च कर्षत |
इत्यासीत्तुमुलः शब्दो राजन्भीष्मरथं प्रति ||७९||
अभिहत्य शरौघैस्तं शतशोऽथ सहस्रशः |
न तस्यासीदनिर्भिन्नं गात्रेष्वङ्गुलमात्रकम् ||८०||
एवं विभो तव पिता शरैर्विशकलीकृतः |
शिताग्रैः फल्गुनेनाजौ प्राक्षिराः प्रापतद्रथात् ||८१||
किञ्चिच्छेषे दिनकरे पुत्राणां तव पश्यताम् ||८१||
हा हेति दिवि देवानां पार्थिवानां च सर्वशः |
पतमाने रथाद्भीष्मे बभूव सुमहान्स्वनः ||८२||
तं पतन्तमभिप्रेक्ष्य महात्मानं पितामहम् |
सह भीष्मेण सर्वेषां प्रापतन्हृदयानि नः ||८३||
स पपात महाबाहुर्वसुधामनुनादयन् |
इन्द्रध्वज इवोत्सृष्टः केतुः सर्वधनुष्मताम् ||८४||
धरणीं नास्पृशच्चापि शरसङ्घैः समाचितः ||८४||
शरतल्पे महेष्वासं शयानं पुरुषर्षभम् |
रथात्प्रपतितं चैनं दिव्यो भावः समाविशत् ||८५||
अभ्यवर्षत पर्जन्यः प्राकम्पत च मेदिनी |
पतन्स ददृशे चापि खर्वितं च दिवाकरम् ||८६||
सञ्ज्ञां चैवालभद्वीरः कालं सञ्चिन्त्य भारत |
अन्तरिक्षे च शुश्राव दिव्यां वाचं समन्ततः ||८७||
कथं महात्मा गाङ्गेयः सर्वशस्त्रभृतां वरः |
कालं कर्ता नरव्याघ्रः सम्प्राप्ते दक्षिणायने ||८८||
स्थितोऽस्मीति च गाङ्गेयस्तच्छ्रुत्वा वाक्यमब्रवीत् |
धारयामास च प्राणान्पतितोऽपि हि भूतले ||८९||
उत्तरायणमन्विच्छन्भीष्मः कुरुपितामहः ||८९||
तस्य तन्मतमाज्ञाय गङ्गा हिमवतः सुता |
महर्षीन्हंसरूपेण प्रेषयामास तत्र वै ||९०||
ततः सम्पातिनो हंसास्त्वरिता मानसौकसः |
आजग्मुः सहिता द्रष्टुं भीष्मं कुरुपितामहम् ||९१||
यत्र शेते नरश्रेष्ठः शरतल्पे पितामहः ||९१||
ते तु भीष्मं समासाद्य मुनयो हंसरूपिणः |
अपश्यञ्शरतल्पस्थं भीष्मं कुरुपितामहम् ||९२||
ते तं दृष्ट्वा महात्मानं कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् |
गाङ्गेयं भरतश्रेष्ठं दक्षिणेन च भास्करम् ||९३||
इतरेतरमामन्त्र्य प्राहुस्तत्र मनीषिणः |
भीष्म एव महात्मा सन्संस्थाता दक्षिणायने ||९४||
इत्युक्त्वा प्रस्थितान्हंसान्दक्षिणामभितो दिशम् |
सम्प्रेक्ष्य वै महाबुद्धिश्चिन्तयित्वा च भारत ||९५||
तानब्रवीच्छान्तनवो नाहं गन्ता कथञ्चन |
दक्षिणावृत्त आदित्ये एतन्मे मनसि स्थितम् ||९६||
गमिष्यामि स्वकं स्थानमासीद्यन्मे पुरातनम् |
उदगावृत्त आदित्ये हंसाः सत्यं ब्रवीमि वः ||९७||
धारयिष्याम्यहं प्राणानुत्तरायणकाङ्क्षया |
ऐश्वर्यभूतः प्राणानामुत्सर्गे नियतो ह्यहम् ||९८||
तस्मात्प्राणान्धारयिष्ये मुमूर्षुरुदगायने ||९८||
यश्च दत्तो वरो मह्यं पित्रा तेन महात्मना |
छन्दतो मृत्युरित्येवं तस्य चास्तु वरस्तथा ||९९||
धारयिष्ये ततः प्राणानुत्सर्गे नियते सति |
इत्युक्त्वा तांस्तदा हंसानशेत शरतल्पगः ||१००||
एवं कुरूणां पतिते शृङ्गे भीष्मे महौजसि |
पाण्डवाः सृञ्जयाश्चैव सिंहनादं प्रचक्रिरे ||१०१||
तस्मिन्हते महासत्त्वे भरतानाममध्यमे |
न किञ्चित्प्रत्यपद्यन्त पुत्रास्ते भरतर्षभ ||१०२||
संमोहश्चैव तुमुलः कुरूणामभवत्तदा ||१०२||
नृपा दुर्योधनमुखा निःश्वस्य रुरुदुस्ततः |
विषादाच्च चिरं कालमतिष्ठन्विगतेन्द्रियाः ||१०३||
दध्युश्चैव महाराज न युद्धे दधिरे मनः |
ऊरुग्राहगृहीताश्च नाभ्यधावन्त पाण्डवान् ||१०४||
अवध्ये शन्तनोः पुत्रे हते भीष्मे महौजसि |
अभावः सुमहान्राजन्कुरूनागादतन्द्रितः ||१०५||
हतप्रवीराश्च वयं निकृत्ताश्च शितैः शरैः |
कर्तव्यं नाभिजानीमो निर्जिताः सव्यसाचिना ||१०६||
पाण्डवास्तु जयं लब्ध्वा परत्र च परां गतिम् |
सर्वे दध्मुर्महाशङ्खाञ्शूराः परिघबाहवः ||१०७||
सोमकाश्च सपञ्चालाः प्राहृष्यन्त जनेश्वर ||१०७||
ततस्तूर्यसहस्रेषु नदत्सु सुमहाबलः |
आस्फोटयामास भृशं भीमसेनो ननर्त च ||१०८||
सेनयोरुभयोश्चापि गाङ्गेये विनिपातिते |
संन्यस्य वीराः शस्त्राणि प्राध्यायन्त समन्ततः ||१०९||
प्राक्रोशन्प्रापतंश्चान्ये जग्मुर्मोहं तथापरे |
क्षत्रं चान्येऽभ्यनिन्दन्त भीष्मं चैकेऽभ्यपूजयन् ||११०||
ऋषयः पितरश्चैव प्रशशंसुर्महाव्रतम् |
भरतानां च ये पूर्वे ते चैनं प्रशशंसिरे ||१११||
महोपनिषदं चैव योगमास्थाय वीर्यवान् |
जपञ्शान्तनवो धीमान्कालाकाङ्क्षी स्थितोऽभवत् ||११२||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
115-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कथमासंस्तदा योधा हीना भीष्मेण सञ्जय |
बलिना देवकल्पेन गुर्वर्थे ब्रह्मचारिणा ||१||
तदैव निहतान्मन्ये कुरूनन्यांश्च पार्थिवान् |
न प्राहरद्यदा भीष्मो घृणित्वाद्द्रुपदात्मजे ||२||
ततो दुःखतरं मन्ये किमन्यत्प्रभविष्यति |
यदद्य पितरं श्रुत्वा निहतं मम दुर्मतेः ||३||
अश्मसारमयं नूनं हृदयं मम सञ्जय |
श्रुत्वा विनिहतं भीष्मं शतधा यन्न दीर्यते ||४||
पुनः पुनर्न मृष्यामि हतं देवव्रतं रणे |
न हतो जामदग्न्येन दिव्यैरस्त्रैः स्म यः पुरा ||५||
यदद्य निहतेनाजौ भीष्मेण जयमिच्छता |
चेष्टितं नरसिंहेन तन्मे कथय सञ्जय ||६||
सञ्जय उवाच||
सायाह्ने न्यपतद्भूमौ धार्तराष्ट्रान्विषादयन् |
पाञ्चालानां ददद्धर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ||७||
स शेते शरतल्पस्थो मेदिनीमस्पृशंस्तदा |
भीष्मो रथात्प्रपतितः प्रच्युतो धरणीतले ||८||
हा हेति तुमुलः शब्दो भूतानां समपद्यत |
सीमावृक्षे निपतिते कुरूणां समितिक्षये ||९||
उभयोः सेनयो राजन्क्षत्रियान्भयमाविशत् |
भीष्मं शन्तनवं दृष्ट्वा विशीर्णकवचध्वजम् ||१०||
कुरवः पर्यवर्तन्त पाण्डवाश्च विशां पते ||१०||
खं तमोवृतमासीच्च नासीद्भानुमतः प्रभा |
ररास पृथिवी चैव भीष्मे शान्तनवे हते ||११||
अयं ब्रह्मविदां श्रेष्ठो अयं ब्रह्मविदां गतिः |
इत्यभाषन्त भूतानि शयानं भरतर्षभम् ||१२||
अयं पितरमाज्ञाय कामार्तं शन्तनुं पुरा |
ऊर्ध्वरेतसमात्मानं चकार पुरुषर्षभः ||१३||
इति स्म शरतल्पस्थं भरतानाममध्यमम् |
ऋषयः पर्यधावन्त सहिताः सिद्धचारणैः ||१४||
हते शान्तनवे भीष्मे भरतानां पितामहे |
न किञ्चित्प्रत्यपद्यन्त पुत्रास्तव च भारत ||१५||
विवर्णवदनाश्चासन्गतश्रीकाश्च भारत |
अतिष्ठन्व्रीडिताश्चैव ह्रिया युक्ता ह्यधोमुखाः ||१६||
पाण्डवाश्च जयं लब्ध्वा सङ्ग्रामशिरसि स्थिताः |
सर्वे दध्मुर्महाशङ्खान्हेमजालपरिष्कृतान् ||१७||
भृशं तूर्यनिनादेषु वाद्यमानेषु चानघ |
अपश्याम रणे राजन्भीमसेनं महाबलम् ||१८||
आक्रीडमानं कौन्तेयं हर्षेण महता युतम् ||१८||
निहत्य समरे शत्रून्महाबलसमन्वितान् |
संमोहश्चापि तुमुलः कुरूणामभवत्तदा ||१९||
कर्णदुर्योधनौ चापि निःश्वसेतां मुहुर्मुहुः |
तथा निपतिते भीष्मे कौरवाणां धुरन्धरे ||२०||
हाहाकारमभूत्सर्वं निर्मर्यादमवर्तत ||२०||
दृष्ट्वा च पतितं भीष्मं पुत्रो दुःशासनस्तव |
उत्तमं जवमास्थाय द्रोणानीकं समाद्रवत् ||२१||
भ्रात्रा प्रस्थापितो वीरः स्वेनानीकेन दंशितः |
प्रययौ पुरुषव्याघ्रः स्वसैन्यमभिचोदयन् ||२२||
तमायान्तमभिप्रेक्ष्य कुरवः पर्यवारयन् |
दुःशासनं महाराज किमयं वक्ष्यतीति वै ||२३||
ततो द्रोणाय निहतं भीष्ममाचष्ट कौरवः |
द्रोणस्तदप्रियं श्रुत्वा सहसा न्यपतद्रथात् ||२४||
स सञ्ज्ञामुपलभ्याथ भारद्वाजः प्रतापवान् |
निवारयामास तदा स्वान्यनीकानि मारिष ||२५||
विनिवृत्तान्कुरून्दृष्ट्वा पाण्डवापि स्वसैनिकान् |
दूतैः शीघ्राश्वसंयुक्तैरवहारमकारयन् ||२६||
विनिवृत्तेषु सैन्येषु पारम्पर्येण सर्वशः |
विमुक्तकवचाः सर्वे भीष्ममीयुर्नराधिपाः ||२७||
व्युपारम्य ततो युद्धाद्योधाः शतसहस्रशः |
उपतस्थुर्महात्मानं प्रजापतिमिवामराः ||२८||
ते तु भीष्मं समासाद्य शयानं भरतर्षभम् |
अभिवाद्य व्यतिष्ठन्त पाण्डवाः कुरुभिः सह ||२९||
अथ पाण्डून्कुरूंश्चैव प्रणिपत्याग्रतः स्थितान् |
अभ्यभाषत धर्मात्मा भीष्मः शान्तनवस्तदा ||३०||
स्वागतं वो महाभागाः स्वागतं वो महारथाः |
तुष्यामि दर्शनाच्चाहं युष्माकममरोपमाः ||३१||
अभिनन्द्य स तानेवं शिरसा लम्बताब्रवीत् |
शिरो मे लम्बतेऽत्यर्थमुपधानं प्रदीयताम् ||३२||
ततो नृपाः समाजह्रुस्तनूनि च मृदूनि च |
उपधानानि मुख्यानि नैच्छत्तानि पितामहः ||३३||
अब्रवीच्च नरव्याघ्रः प्रहसन्निव तान्नृपान् |
नैतानि वीरशय्यासु युक्तरूपाणि पार्थिवाः ||३४||
ततो वीक्ष्य नरश्रेष्ठमभ्यभाषत पाण्डवम् |
धनञ्जयं दीर्घबाहुं सर्वलोकमहारथम् ||३५||
धनञ्जय महाबाहो शिरसो मेऽस्य लम्बतः |
दीयतामुपधानं वै यद्युक्तमिह मन्यसे ||३६||
स संन्यस्य महच्चापमभिवाद्य पितामहम् |
नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यामिदं वचनमब्रवीत् ||३७||
आज्ञापय कुरुश्रेष्ठ सर्वशस्त्रभृतां वर |
प्रेष्योऽहं तव दुर्धर्ष क्रियतां किं पितामह ||३८||
तमब्रवीच्छान्तनवः शिरो मे तात लम्बते |
उपधानं कुरुश्रेष्ठ फल्गुनोपनयस्व मे ||३९||
शयनस्यानुरूपं हि शीघ्रं वीर प्रयच्छ मे ||३९||
त्वं हि पार्थ महाबाहो श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम् |
क्षत्रधर्मस्य वेत्ता च बुद्धिसत्त्वगुणान्वितः ||४०||
फल्गुनस्तु तथेत्युक्त्वा व्यवसायपुरोजवः |
प्रगृह्यामन्त्र्य गाण्डीवं शरांश्च नतपर्वणः ||४१||
अनुमान्य महात्मानं भरतानाममध्यमम् |
त्रिभिस्तीक्ष्णैर्महावेगैरुदगृह्णाच्छिरः शरैः ||४२||
अभिप्राये तु विदिते धर्मात्मा सव्यसाचिना |
अतुष्यद्भरतश्रेष्ठो भीष्मो धर्मार्थतत्त्ववित् ||४३||
उपधानेन दत्तेन प्रत्यनन्दद्धनञ्जयम् |
कुन्तीपुत्रं युधां श्रेष्ठं सुहृदां प्रीतिवर्धनम् ||४४||
अनुरूपं शयानस्य पाण्डवोपहितं त्वया |
यद्यन्यथा प्रवर्तेथाः शपेयं त्वामहं रुषा ||४५||
एवमेतन्महाबाहो धर्मेषु परिनिष्ठितम् |
स्वप्तव्यं क्षत्रियेणाजौ शरतल्पगतेन वै ||४६||
एवमुक्त्वा तु बीभत्सुं सर्वांस्तानब्रवीद्वचः |
राज्ञश्च राजपुत्रांश्च पाण्डवेनाभि संस्थितान् ||४७||
शयेयमस्यां शय्यायां यावदावर्तनं रवेः |
ये तदा पारयिष्यन्ति ते मां द्रक्ष्यन्ति वै नृपाः ||४८||
दिशं वैश्रवणाक्रान्तां यदा गन्ता दिवाकरः |
अर्चिष्मान्प्रतपँल्लोकान्रथेनोत्तमतेजसा ||४९||
विमोक्ष्येऽहं तदा प्राणान्सुहृदः सुप्रियानपि ||४९||
परिखा खन्यतामत्र ममावसदने नृपाः |
उपासिष्ये विवस्वन्तमेवं शरशताचितः ||५०||
उपारमध्वं सङ्ग्रामाद्वैराण्युत्सृज्य पार्थिवाः ||५०||
उपातिष्ठन्नथो वैद्याः शल्योद्धरणकोविदाः |
सर्वोपकरणैर्युक्ताः कुशलास्ते सुशिक्षिताः ||५१||
तान्दृष्ट्वा जाह्नवीपुत्रः प्रोवाच वचनं तदा |
दत्तदेया विसृज्यन्तां पूजयित्वा चिकित्सकाः ||५२||
एवङ्गते न हीदानीं वैद्यैः कार्यमिहास्ति मे |
क्षत्रधर्मप्रशस्तां हि प्राप्तोऽस्मि परमां गतिम् ||५३||
नैष धर्मो महीपालाः शरतल्पगतस्य मे |
एतैरेव शरैश्चाहं दग्धव्योऽन्ते नराधिपाः ||५४||
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य पुत्रो दुर्योधनस्तव |
वैद्यान्विसर्जयामास पूजयित्वा यथार्हतः ||५५||
ततस्ते विस्मयं जग्मुर्नानाजनपदेश्वराः |
स्थितिं धर्मे परां दृष्ट्वा भीष्मस्यामिततेजसः ||५६||
उपधानं ततो दत्त्वा पितुस्तव जनेश्वर |
सहिताः पाण्डवाः सर्वे कुरवश्च महारथाः ||५७||
उपगम्य महात्मानं शयानं शयने शुभे |
तेऽभिवाद्य ततो भीष्मं कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम् ||५८||
विधाय रक्षां भीष्मस्य सर्व एव समन्ततः |
वीराः स्वशिबिराण्येव ध्यायन्तः परमातुराः ||५९||
निवेशायाभ्युपागच्छन्सायाह्ने रुधिरोक्षिताः ||५९||
निविष्टान्पाण्डवांश्चापि प्रीयमाणान्महारथान् |
भीष्मस्य पतनाद्धृष्टानुपगम्य महारथान् ||६०||
उवाच यादवः काले धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् ||६०||
दिष्ट्या जयसि कौरव्य दिष्ट्या भीष्मो निपातितः |
अवध्यो मानुषैरेष सत्यसन्धो महारथः ||६१||
अथ वा दैवतैः पार्थ सर्वशस्त्रास्त्रपारगः |
त्वां तु चक्षुर्हणं प्राप्य दग्धो घोरेण चक्षुषा ||६२||
एवमुक्तो धर्मराजः प्रत्युवाच जनार्दनम् |
तव प्रसादाद्विजयः क्रोधात्तव पराजयः ||६३||
त्वं हि नः शरणं कृष्ण भक्तानामभयङ्करः ||६३||
अनाश्चर्यो जयस्तेषां येषां त्वमसि केशव |
रष्किता समरे नित्यं नित्यं चापि हिते रतः ||६४||
सर्वथा त्वां समासाद्य नाश्चर्यमिति मे मतिः ||६४||
एवमुक्तः प्रत्युवाच स्मयमानो जनार्दनः |
त्वय्येवैतद्युक्तरूपं वचनं पार्थिवोत्तम ||६५||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
116-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
व्युष्टायां तु महाराज रजन्यां सर्वपार्थिवाः |
पाण्डवा धार्तराष्ट्राश्च अभिजग्मुः पितामहम् ||१||
तं वीरशयने वीरं शयानं कुरुसत्तमम् |
अभिवाद्योपतस्थुर्वै क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभम् ||२||
कन्याश्चन्दनचूर्णैश्च लाजैर्माल्यैश्च सर्वशः |
स्त्रियो बालास्तथा वृद्धाः प्रेक्षकाश्च पृथग्जनाः ||३||
समभ्ययुः शान्तनवं भूतानीव तमोनुदम् ||३||
तूर्याणि गणिका वारास्तथैव नटनर्तकाः |
उपानृत्यञ्जगुश्चैव वृद्धं कुरुपितामहम् ||४||
उपारम्य च युद्धेभ्यः संनाहान्विप्रमुच्य च |
आयुधानि च निक्षिप्य सहिताः कुरुपाण्डवाः ||५||
अन्वासत दुराधर्षं देवव्रतमरिंदमम् |
अन्योन्यं प्रीतिमन्तस्ते यथापूर्वं यथावयः ||६||
सा पार्थिवशताकीर्णा समितिर्भीष्मशोभिता |
शुशुभे भारती दीप्ता दिवीवादित्यमण्डलम् ||७||
विबभौ च नृपाणां सा पितामहमुपासताम् |
देवानामिव देवेशं पितामहमुपासताम् ||८||
भीष्मस्तु वेदनां धैर्यान्निगृह्य भरतर्षभ |
अभितप्तः शरैश्चैव नातिहृष्टमनाब्रवीत् ||९||
शराभितप्तकायोऽहं शरसन्तापमूर्छितः |
पानीयमभिकाङ्क्षेऽहं राज्ञस्तान्प्रत्यभाषत ||१०||
ततस्ते क्षत्रिया राजन्समाजह्रुः समन्ततः |
भक्ष्यानुच्चावचांस्तत्र वारिकुम्भांश्च शीतलान् ||११||
उपनीतं च तद्दृष्ट्वा भीष्मः शान्तनवोऽब्रवीत् |
नाद्य तात मया शक्यं भोगान्कांश्चन मानुषान् ||१२||
उपभोक्तुं मनुष्येभ्यः शरशय्यागतो ह्यहम् |
प्रतीक्षमाणस्तिष्ठामि निवृत्तिं शशिसूर्ययोः ||१३||
एवमुक्त्वा शान्तनवो दीनवाक्सर्वपार्थिवान् |
धनञ्जयं महाबाहुमभ्यभाषत भारत ||१४||
अथोपेत्य महाबाहुरभिवाद्य पितामहम् |
अतिष्ठत्प्राञ्जलिः प्रह्वः किं करोमीति चाब्रवीत् ||१५||
तं दृष्ट्वा पाण्डवं राजन्नभिवाद्याग्रतः स्थितम् |
अभ्यभाषत धर्मात्मा भीष्मः प्रीतो धनञ्जयम् ||१६||
दह्यतेऽदः शरीरं मे संस्यूतोऽस्मि महेषुभिः |
मर्माणि परिदूयन्ते वदनं मम शुष्यति ||१७||
ह्लादनार्थं शरीरस्य प्रयच्छापो ममार्जुन |
त्वं हि शक्तो महेष्वास दातुमम्भो यथाविधि ||१८||
अर्जुनस्तु तथेत्युक्त्वा रथमारुह्य वीर्यवान् |
अधिज्यं बलवत्कृत्वा गाण्डीवं व्याक्षिपद्धनुः ||१९||
तस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
वित्रेसुः सर्वभूतानि श्रुत्वा सर्वे च पार्थिवाः ||२०||
ततः प्रदक्षिणं कृत्वा रथेन रथिनां वरः |
शयानं भरतश्रेष्ठं सर्वशस्त्रभृतां वरम् ||२१||
सन्धाय च शरं दीप्तमभिमन्त्र्य महायशाः |
पर्जन्यास्त्रेण संयोज्य सर्वलोकस्य पश्यतः ||२२||
अविध्यत्पृथिवीं पार्थः पार्श्वे भीष्मस्य दक्षिणे ||२२||
उत्पपात ततो धारा विमला वारिणः शिवा |
शीतस्यामृतकल्पस्य दिव्यगन्धरसस्य च ||२३||
अतर्पयत्ततः पार्थः शीतया वारिधारया |
भीष्मं कुरूणामृषभं दिव्यकर्मपराक्रमः ||२४||
कर्मणा तेन पार्थस्य शक्रष्येव विकुर्वतः |
विस्मयं परमं जग्मुस्ततस्ते वसुधाधिपाः ||२५||
तत्कर्म प्रेक्ष्य बीभत्सोरतिमानुषमद्भुतम् |
सम्प्रावेपन्त कुरवो गावः शीतार्दिता इव ||२६||
विस्मयाच्चोत्तरीयाणि व्याविध्यन्सर्वतो नृपाः |
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैस्तुमुलं सर्वतोऽभवत् ||२७||
तृप्तः शान्तनवश्चापि राजन्बीभत्सुमब्रवीत् |
सर्वपार्थिववीराणां संनिधौ पूजयन्निव ||२८||
नैतच्चित्रं महाबाहो त्वयि कौरवनन्दन |
कथितो नारदेनासि पूर्वर्षिरमितद्युतिः ||२९||
वासुदेवसहायस्त्वं महत्कर्म करिष्यसि |
यन्नोत्सहति देवेन्द्रः सह देवैरपि ध्रुवम् ||३०||
विदुस्त्वां निधनं पार्थ सर्वक्षत्रस्य तद्विदः |
धनुर्धराणामेकस्त्वं पृथिव्यां प्रवरो नृषु ||३१||
मनुष्या जगति श्रेष्ठाः पक्षिणां गरुडो वरः |
सरसां सागरः श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम् ||३२||
आदित्यस्तेजसां श्रेष्ठो गिरीणां हिमवान्वरः |
जातीनां ब्राह्मणः श्रेष्ठः श्रेष्ठस्त्वमसि धन्विनाम् ||३३||
न वै श्रुतं धार्तराष्ट्रेण वाक्यं; सम्बोध्यमानं विदुरेण चैव |
द्रोणेन रामेण जनार्दनेन; मुहुर्मुहुः सञ्जयेनापि चोक्तम् ||३४||
परीतबुद्धिर्हि विसञ्ज्ञकल्पो; दुर्योधनो नाभ्यनन्दद्वचो मे |
स शेष्यते वै निहतश्चिराय; शास्त्रातिगो भीमबलाभिभूतः ||३५||
ततः श्रुत्वा तद्वचः कौरवेन्द्रो; दुर्योधनो दीनमना बभूव |
तमब्रवीच्छान्तनवोऽभिवीक्ष्य; निबोध राजन्भव वीतमन्युः ||३६||
दृष्टं दुर्योधनेदं ते यथा पार्थेन धीमता |
जलस्य धारा जनिता शीतस्यामृतगन्धिनः ||३७||
एतस्य कर्ता लोकेऽस्मिन्नान्यः कश्चन विद्यते ||३७||
आग्नेयं वारुणं सौम्यं वायव्यमथ वैष्णवम् |
ऐन्द्रं पाशुपतं ब्राह्मं पारमेष्ठ्यं प्रजापतेः ||३८||
धातुस्त्वष्टुश्च सवितुर्दिव्यान्यस्त्राणि सर्वशः ||३८||
सर्वस्मिन्मानुषे लोके वेत्त्येको हि धनञ्जयः |
कृष्णो वा देवकीपुत्रो नान्यो वै वेद कश्चन ||३९||
न शक्याः पाण्डवास्तात युद्धे जेतुं कथञ्चन ||३९||
अमानुषाणि कर्माणि यस्यैतानि महात्मनः |
तेन सत्त्ववता सङ्ख्ये शूरेणाहवशोभिना ||४०||
कृतिना समरे राजन्सन्धिस्ते तात युज्यताम् ||४०||
यावत्कृष्णो महाबाहुः स्वाधीनः कुरुसंसदि |
तावत्पार्थेन शूरेण सन्धिस्ते तात युज्यताम् ||४१||
यावच्चमूं न ते शेषां शरैः संनतपर्वभिः |
नाशयत्यर्जुनस्तावत्सन्धिस्ते तात युज्यताम् ||४२||
यावत्तिष्ठन्ति समरे हतशेषाः सहोदराः |
नृपाश्च बहवो राजंस्तावत्सन्धिः प्रयुज्यताम् ||४३||
न निर्दहति ते यावत्क्रोधदीप्तेक्षणश्चमूम् |
युधिष्ठिरो हि तावद्वै सन्धिस्ते तात युज्यताम् ||४४||
नकुलः सहदेवश्च भीमसेनश्च पाण्डवः |
यावच्चमूं महाराज नाशयन्ति न सर्वशः ||४५||
तावत्ते पाण्डवैः सार्धं सौभ्रात्रं तात रोचताम् ||४५||
युद्धं मदन्तमेवास्तु तात संशाम्य पाण्डवैः |
एतत्ते रोचतां वाक्यं यदुक्तोऽसि मयानघ ||४६||
एतत्क्षेममहं मन्ये तव चैव कुलस्य च ||४६||
त्यक्त्वा मन्युमुपशाम्यस्व पार्थैः; पर्याप्तमेतद्यत्कृतं फल्गुनेन |
भीष्मस्यान्तादस्तु वः सौहृदं वा; सम्प्रश्लेषः साधु राजन्प्रसीद ||४७||
राज्यस्यार्धं दीयतां पाण्डवाना; मिन्द्रप्रस्थं धर्मराजोऽनुशास्तु |
मा मित्रध्रुक्पार्थिवानां जघन्यः; पापां कीर्तिं प्राप्स्यसे कौरवेन्द्र ||४८||
ममावसानाच्छान्तिरस्तु प्रजानां; सङ्गच्छन्तां पार्थिवाः प्रीतिमन्तः |
पिता पुत्रं मातुलं भागिनेयो; भ्राता चैव भ्रातरं प्रैतु राजन् ||४९||
न चेदेवं प्राप्तकालं वचो मे; मोहाविष्टः प्रतिपत्स्यस्यबुद्ध्या |
भीष्मस्यान्तादेतदन्ताः स्थ सर्वे; सत्यामेतां भारतीमीरयामि ||५०||
एतद्वाक्यं सौहृदादापगेयो; मध्ये राज्ञां भारतं श्रावयित्वा |
तूष्णीमासीच्छल्यसन्तप्तमर्मा; यत्वात्मानं वेदनां संनिगृह्य ||५१||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
117-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे जग्मुः स्वानालयान्पुनः |
तूष्णीम्भूते महाराज भीष्मे शन्तनुनन्दने ||१||
श्रुत्वा तु निहतं भीष्मं राधेयः पुरुषर्षभः |
ईषदागतसन्त्रासः त्वरयोपजगाम ह ||२||
स ददर्श महात्मानं शरतल्पगतं तदा |
जन्मशय्यागतं देवं कार्त्तिकेयमिव प्रभुम् ||३||
निमीलिताक्षं तं वीरं साश्रुकण्ठस्तदा वृषः |
अभ्येत्य पादयोस्तस्य निपपात महाद्युतिः ||४||
राधेयोऽहं कुरुश्रेष्ठ नित्यं चाष्किगतस्तव |
द्वेष्योऽत्यन्तमनागाः सन्निति चैनमुवाच ह ||५||
तच्छ्रुत्वा कुरुवृद्धः स बलात्संवृत्तलोचनः |
शनैरुद्वीक्ष्य सस्नेहमिदं वचनमब्रवीत् ||६||
रहितं धिष्ण्यमालोक्य समुत्सार्य च रक्षिणः |
पितेव पुत्रं गाङ्गेयः परिष्वज्यैकबाहुना ||७||
एह्येहि मे विप्रतीप स्पर्धसे त्वं मया सह |
यदि मां नाभिगच्छेथा न ते श्रेयो भवेद्ध्रुवम् ||८||
कौन्तेयस्त्वं न राधेयो विदितो नारदान्मम |
कृष्णद्वैपायनाच्चैव केशवाच्च न संशयः ||९||
न च द्वेषोऽस्ति मे तात त्वयि सत्यं ब्रवीमि ते |
तेजोवधनिमित्तं तु परुषाण्यहमुक्तवान् ||१०||
अकस्मात्पाण्डवान्हि त्वं द्विषसीति मतिर्मम |
येनासि बहुशो रूक्षं चोदितः सूर्यनन्दन ||११||
जानामि समरे वीर्यं शत्रुभिर्दुःसहं तव |
ब्रह्मण्यतां च शौर्यं च दाने च परमां गतिम् ||१२||
न त्वया सदृशः कश्चित्पुरुषेष्वमरोपम |
कुलभेदं च मत्वाहं सदा परुषमुक्तवान् ||१३||
इष्वस्त्रे भारसन्धाने लाघवेऽस्त्रबले तथा |
सदृशः फल्गुनेनासि कृष्णेन च महात्मना ||१४||
कर्ण राजपुरं गत्वा त्वयैकेन धनुष्मता |
तस्यार्थे कुरुराजस्य राजानो मृदिता युधि ||१५||
तथा च बलवान्राजा जरासन्धो दुरासदः |
समरे समरश्लाघी त्वया न सदृशोऽभवत् ||१६||
ब्रह्मण्यः सत्यवादी च तेजसार्क इवापरः |
देवगर्भोऽजितः सङ्ख्ये मनुष्यैरधिको भुवि ||१७||
व्यपनीतोऽद्य मन्युर्मे यस्त्वां प्रति पुरा कृतः |
दैवं पुरुषकारेण न शक्यमतिवर्तितुम् ||१८||
सोदर्याः पाण्डवा वीरा भ्रातरस्तेऽरिसूदन |
सङ्गच्छ तैर्महाबाहो मम चेदिच्छसि प्रियम् ||१९||
मया भवतु निर्वृत्तं वैरमादित्यनन्दन |
पृथिव्यां सर्वराजानो भवन्त्वद्य निरामयाः ||२०||
कर्ण उवाच||
जानाम्यहं महाप्राज्ञ सर्वमेतन्न संशयः |
यथा वदसि दुर्धर्ष कौन्तेयोऽहं न सूतजः ||२१||
अवकीर्णस्त्वहं कुन्त्या सूतेन च विवर्धितः |
भुक्त्वा दुर्योधनैश्वर्यं न मिथ्या कर्तुमुत्सहे ||२२||
वसु चैव शरीरं च यदुदारं तथा यशः |
सर्वं दुर्योधनस्यार्थे त्यक्तं मे भूरिदक्षिण ||२३||
कोपिताः पाण्डवा नित्यं मयाश्रित्य सुयोधनम् ||२३||
अवश्यभावी वै योऽर्थो न स शक्यो निवर्तितुम् |
दैवं पुरुषकारेण को निवर्तितुमुत्सहेत् ||२४||
पृथिवीक्षयशंसीनि निमित्तानि पितामह |
भवद्भिरुपलब्धानि कथितानि च संसदि ||२५||
पाण्डवा वासुदेवश्च विदिता मम सर्वशः |
अजेयाः पुरुषैरन्यैरिति तांश्चोत्सहामहे ||२६||
अनुजानीष्व मां तात युद्धे प्रीतमनाः सदा |
अनुज्ञातस्त्वया वीर युध्येयमिति मे मतिः ||२७||
दुरुक्तं विप्रतीपं वा संरम्भाच्चापलात्तथा |
यन्मयापकृतं किञ्चित्तदनुक्षन्तुमर्हसि ||२८||
भीष्म उवाच||
न चेच्छक्यमथोत्स्रष्टुं वैरमेतत्सुदारुणम् |
अनुजानामि कर्ण त्वां युध्यस्व स्वर्गकाम्यया ||२९||
विमन्युर्गतसंरम्भः कुरु कर्म नृपस्य हि |
यथाशक्ति यथोत्साहं सतां वृत्तेषु वृत्तवान् ||३०||
अहं त्वामनुजानामि यदिच्छसि तदाप्नुहि |
क्षत्रधर्मजिताँल्लोकान्सम्प्राप्स्यसि न संशयः ||३१||
युध्यस्व निरहङ्कारो बलवीर्यव्यपाश्रयः |
धर्मो हि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ||३२||
प्रशमे हि कृतो यत्नः सुचिरात्सुचिरं मया |
न चैव शकितः कर्तुं यतो धर्मस्ततो जयः ||३३||
सञ्जय उवाच||
एवं ब्रुवन्तं गाङ्गेयमभिवाद्य प्रसाद्य च |
राधेयो रथमारुह्य प्रायात्तव सुतं प्रति ||३४||
भीष्मपर्व सम्पूर्णम्
