श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
093-अध्यायः
नवमयुद्धदिवसः
सञ्जय उवाच||
ततो दुर्योधनो राजा शकुनिश्चापि सौबलः |
दुःशासनश्च पुत्रस्ते सूतपुत्रश्च दुर्जयः ||१||
समागम्य महाराज मन्त्रं चक्रूर्विवक्षितम् |
कथं पाण्डुसुता युद्धे जेतव्याः सगणा इति ||२||
ततो दुर्योधनो राजा सर्वांस्तानाह मन्त्रिणः |
सूतपुत्रं समाभाष्य सौबलं च महाबलम् ||३||
द्रोणो भीष्मः कृपः शल्यः सौमदत्तिश्च संयुगे |
न पार्थान्प्रतिबाधन्ते न जाने तत्र कारणम् ||४||
अवध्यमानास्ते चापि क्षपयन्ति बलं मम |
सोऽस्मि क्षीणबलः कर्ण क्षीणशस्त्रश्च संयुगे ||५||
निकृतः पाण्डवैः शूरैरवध्यैर्दैवतैरपि |
सोऽहं संशयमापन्नः प्रकरिष्ये कथं रणम् ||६||
तमब्रवीन्महाराज सूतपुत्रो नराधिपम् |
मा शुचो भरतश्रेष्ठ प्रकरिष्ये प्रियं तव ||७||
भीष्मः शान्तनवस्तूर्णमपयातु महारणात् |
निवृत्ते युधि गाङ्गेये न्यस्तशस्त्रे च भारत ||८||
अहं पार्थान्हनिष्यामि सनितान्सर्वसोमकैः |
पश्यतो युधि भीष्मस्य शपे सत्येन ते नृप ||९||
पाण्डवेषु दयां राजन्सदा भीष्मः करोति वै |
अशक्तश्च रणे भीष्मो जेतुमेतान्महारथान् ||१०||
अभिमानी रणे भीष्मो नित्यं चापि रणप्रियः |
स कथं पाण्डवान्युद्धे जेष्यते तात सङ्गतान् ||११||
स त्वं शीघ्रमितो गत्वा भीष्मस्य शिबिरं प्रति |
अनुमान्य रणे भीष्मं शस्त्रं न्यासय भारत ||१२||
न्यस्तशस्त्रे ततो भीष्मे निहतान्पश्य पाण्डवान् |
मयैकेन रणे राजन्ससुहृद्गणबान्धवान् ||१३||
एवमुक्तस्तु कर्णेन पुत्रो दुर्योधनस्तव |
अब्रवीद्भ्रातरं तत्र दुःशासनमिदं वचः ||१४||
अनुयात्रं यथा सज्जं सर्वं भवति सर्वतः |
दुःशासन तथा क्षिप्रं सर्वमेवोपपादय ||१५||
एवमुक्त्वा ततो राजन्कर्णमाह जनेश्वरः |
अनुमान्य रणे भीष्ममितोऽहं द्विपदां वरम् ||१६||
आगमिष्ये ततः क्षिप्रं त्वत्सकाशमरिंदम |
ततस्त्वं पुरुषव्याघ्र प्रकरिष्यसि संयुगम् ||१७||
निष्पपात ततस्तूर्णं पुत्रस्तव विशां पते |
सहितो भ्रातृभिः सर्वैर्देवैरिव शतक्रतुः ||१८||
ततस्तं नृपशार्दूलं शार्दूलसमविक्रमम् |
आरोहयद्धयं तूर्णं भ्राता दुःशासनस्तदा ||१९||
अङ्गदी बद्धमुकुटो हस्ताभरणवान्नृपः |
धार्तराष्ट्रो महाराज विबभौ स महेन्द्रवत् ||२०||
भाण्डीपुष्पनिकाशेन तपनीयनिभेन च |
अनुलिप्तः परार्ध्येन चन्दनेन सुगन्धिना ||२१||
अरजोम्बरसंवीतः सिंहखेलगतिर्नृपः |
शुशुभे विमलार्चिष्मञ्शरदीव दिवाकरः ||२२||
तं प्रयान्तं नरव्याघ्रं भीष्मस्य शिबिरं प्रति |
अनुजग्मुर्महेष्वासाः सर्वलोकस्य धन्विनः ||२३||
भ्रातरश्च महेष्वासास्त्रिदशा इव वासवम् ||२३||
हयानन्ये समारुह्य गजानन्ये च भारत |
रथैरन्ये नरश्रेष्ठाः परिवव्रुः समन्ततः ||२४||
आत्तशस्त्राश्च सुहृदो रक्षणार्थं महीपतेः |
प्रादुर्बभूवुः सहिताः शक्रस्येवामरा दिवि ||२५||
सम्पूज्यमानः कुरुभिः कौरवाणां महारथः |
प्रययौ सदनं राजन्गाङ्गेयस्य यशस्विनः ||२६||
अन्वीयमानः सहितैः सोदरैः सर्वतो नृपः ||२६||
दक्षिणं दक्षिणः काले सम्भृत्य स्वभुजं तदा |
हस्तिहस्तोपमं शैक्षं सर्वशत्रुनिबर्हणम् ||२७||
प्रगृह्णन्नञ्जलीन्नॄणामुद्यतान्सर्वतोदिशम् |
शुश्राव मधुरा वाचो नानादेशनिवासिनाम् ||२८||
संस्तूयमानः सूतैश्च मागधैश्च महायशाः |
पूजयानश्च तान्सर्वान्सर्वलोकेश्वरेश्वरः ||२९||
प्रदीपैः काञ्चनैस्तत्र गन्धतैलावसेचनैः |
परिवव्रुर्महात्मानं प्रज्वलद्भिः समन्ततः ||३०||
स तैः परिवृतो राजा प्रदीपैः काञ्चनैः शुभैः |
शुशुभे चन्द्रमा युक्तो दीप्तैरिव महाग्रहैः ||३१||
कञ्चुकोष्णीषिणस्तत्र वेत्रझर्झरपाणयः |
प्रोत्सारयन्तः शनकैस्तं जनं सर्वतोदिशम् ||३२||
सम्प्राप्य तु ततो राजा भीष्मस्य सदनं शुभम् |
अवतीर्य हयाच्चापि भीष्मं प्राप्य जनेश्वरः ||३३||
अभिवाद्य ततो भीष्मं निषण्णः परमासने |
काञ्चने सर्वतोभद्रे स्पर्ध्यास्तरणसंवृते ||३४||
उवाच प्राञ्जलिर्भीष्मं बाष्पकण्ठोऽश्रुलोचनः ||३४||
त्वां वयं समुपाश्रित्य संयुगे शत्रुसूदन |
उत्सहेम रणे जेतुं सेन्द्रानपि सुरासुरान् ||३५||
किमु पाण्डुसुतान्वीरान्ससुहृद्गणबान्धवान् |
तस्मादर्हसि गाङ्गेय कृपां कर्तुं मयि प्रभो ||३६||
जहि पाण्डुसुतान्वीरान्महेन्द्र इव दानवान् ||३६||
पूर्वमुक्तं महाबाहो निहनिष्यामि सोमकान् |
पाञ्चालान्पाण्डवैः सार्धं करूषांश्चेति भारत ||३७||
तद्वचः सत्यमेवास्तु जहि पार्थान्समागतान् |
सोमकांश्च महेष्वासान्सत्यवाग्भव भारत ||३८||
दयया यदि वा राजन्द्वेष्यभावान्मम प्रभो |
मन्दभाग्यतया वापि मम रक्षसि पाण्डवान् ||३९||
अनुजानीहि समरे कर्णमाहवशोभिनम् |
स जेष्यति रणे पार्थान्ससुहृद्गणबान्धवान् ||४०||
एतावदुक्त्वा नृपतिः पुत्रो दुर्योधनस्तव |
नोवाच वचनं किञ्चिद्भीष्मं भीमपराक्रमम् ||४१||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
094-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
वाक्षल्यैस्तव पुत्रेण सोऽतिविद्धः पितामहः |
दुःखेन महताविष्टो नोवाचाप्रियमण्वपि ||१||
स ध्यात्वा सुचिरं कालं दुःखरोषसमन्वितः |
श्वसमानो यथा नागः प्रणुन्नो वै शलाकया ||२||
उद्वृत्य चक्षुषी कोपान्निर्दहन्निव भारत |
सदेवासुरगन्धर्वं लोकं लोकविदां वरः ||३||
अब्रवीत्तव पुत्रं तु सामपूर्वमिदं वचः ||३||
किं नु दुर्योधनैवं मां वाक्षल्यैरुपविध्यसि |
घटमानं यथाशक्ति कुर्वाणं च तव प्रियम् ||४||
जुह्वानं समरे प्राणांस्तवैव हितकाम्यया ||४||
यदा तु पाण्डवः शूरः खाण्डवेऽग्निमतर्पयत् |
पराजित्य रणे शक्रं पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||५||
यदा च त्वां महाबाहो गन्धर्वैर्हृतमोजसा |
अमोचयत्पाण्डुसुतः पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||६||
द्रवमाणेषु शूरेषु सोदरेषु तथाभिभो |
सूतपुत्रे च राधेये पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||७||
यच्च नः सहितान्सर्वान्विराटनगरे तदा |
एक एव समुद्यातः पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||८||
द्रोणं च युधि संरब्धं मां च निर्जित्य संयुगे |
कर्णं च त्वां च द्रौणिं च कृपं च सुमहारथम् ||९||
वासांसि स समादत्त पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||९||
निवातकवचान्युद्धे वासवेनापि दुर्जयान् |
जितवान्समरे पार्थः पर्याप्तं तन्निदर्शनम् ||१०||
को हि शक्तो रणे जेतुं पाण्डवं रभसं रणे |
त्वं तु मोहान्न जानीषे वाच्यावाच्यं सुयोधन ||११||
मुमूर्षुर्हि नरः सर्वान्वृक्षान्पश्यति काञ्चनान् |
तथा त्वमपि गान्धारे विपरीतानि पश्यसि ||१२||
स्वयं वैरं महत्कृत्वा पाण्डवैः सहसृञ्जयैः |
युध्यस्व तानद्य रणे पश्यामः पुरुषो भव ||१३||
अहं तु सोमकान्सर्वान्सपाञ्चालान्समागतान् |
निहनिष्ये नरव्याघ्र वर्जयित्वा शिखण्डिनम् ||१४||
तैर्वाहं निहतः सङ्ख्ये गमिष्ये यमसादनम् |
तान्वा निहत्य सङ्ग्रामे प्रीतिं दास्यामि वै तव ||१५||
पूर्वं हि स्त्री समुत्पन्ना शिखण्डी राजवेश्मनि |
वरदानात्पुमाञ्जातः सैषा वै स्त्री शिखण्डिनी ||१६||
तामहं न हनिष्यामि प्राणत्यागेऽपि भारत |
यासौ प्राङ्निर्मिता धात्रा सैषा वै स्त्री शिखण्डिनी ||१७||
सुखं स्वपिहि गान्धारे श्वोऽस्मि कर्ता महारणम् |
यज्जनाः कथयिष्यन्ति यावत्स्थास्यति मेदिनी ||१८||
एवमुक्तस्तव सुतो निर्जगाम जनेश्वर |
अभिवाद्य गुरुं मूर्ध्ना प्रययौ स्वं निवेशनम् ||१९||
आगम्य तु ततो राजा विसृज्य च महाजनम् |
प्रविवेश ततस्तूर्णं क्षयं शत्रुक्षयङ्करः ||२०||
प्रविष्टः स निशां तां च गमयामास पार्थिवः ||२०||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
095-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
प्रभातायां तु शर्वर्यां प्रातरुत्थाय वै नृपः |
राज्ञः समाज्ञापयत सेनां योजयतेति ह ||१||
अद्य भीष्मो रणे क्रुद्धो निहनिष्यति सोमकान् ||१||
दुर्योधनस्य तच्छ्रुत्वा रात्रौ विलपितं बहु |
मन्यमानः स तं राजन्प्रत्यादेशमिवात्मनः ||२||
निर्वेदं परमं गत्वा विनिन्द्य परवाच्यताम् |
दीर्घं दध्यौ शान्तनवो योद्धुकामोऽर्जुनं रणे ||३||
इङ्गितेन तु तज्ज्ञात्वा गाङ्गेयेन विचिन्तितम् |
दुर्योधनो महाराज दुःशासनमचोदयत् ||४||
दुःशासन रथास्तूर्णं युज्यन्तां भीष्मरक्षिणः |
द्वात्रिंशत्त्वमनीकानि सर्वाण्येवाभिचोदय ||५||
इदं हि समनुप्राप्तं वर्षपूगाभिचिन्तितम् |
पाण्डवानां ससैन्यानां वधो राज्यस्य चागमः ||६||
तत्र कार्यमहं मन्ये भीष्मस्यैवाभिरक्षणम् |
स नो गुप्तः सुखाय स्याद्धन्यात्पार्थांश्च संयुगे ||७||
अब्रवीच्च विशुद्धात्मा नाहं हन्यां शिखण्डिनम् |
स्त्रीपूर्वको ह्यसौ जातस्तस्माद्वर्ज्यो रणे मया ||८||
लोकस्तद्वेद यदहं पितुः प्रियचिकीर्षया |
राज्यं स्फीतं महाबाहो स्त्रियश्च त्यक्तवान्पुरा ||९||
नैव चाहं स्त्रियं जातु न स्त्रीपूर्वं कथञ्चन |
हन्यां युधि नरश्रेष्ठ सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१०||
अयं स्त्रीपूर्वको राजञ्शिखण्डी यदि ते श्रुतः |
उद्योगे कथितं यत्तत्तथा जाता शिखण्डिनी ||११||
कन्या भूत्वा पुमाञ्जातः स च योत्स्यति भारत |
तस्याहं प्रमुखे बाणान्न मुञ्चेयं कथञ्चन ||१२||
युद्धे तु क्षत्रियांस्तात पाण्डवानां जयैषिणः |
सर्वानन्यान्हनिष्यामि सम्प्राप्तान्बाणगोचरान् ||१३||
एवं मां भरतश्रेष्ठो गाङ्गेयः प्राह शास्त्रवित् |
तत्र सर्वात्मना मन्ये भीष्मस्यैवाभिपालनम् ||१४||
अरक्ष्यमाणं हि वृको हन्यात्सिंहं महावने |
मा वृकेणेव शार्दूलं घातयेम शिखण्डिना ||१५||
मातुलः शकुनिः शल्यः कृपो द्रोणो विविंशतिः |
यत्ता रक्षन्तु गाङ्गेयं तस्मिन्गुप्ते ध्रुवो जयः ||१६||
एतच्छ्रुत्वा तु राजानो दुर्योधनवचस्तदा |
सर्वतो रथवंशेन गाङ्गेयं पर्यवारयन् ||१७||
पुत्राश्च तव गाङ्गेयं परिवार्य ययुर्मुदा |
कम्पयन्तो भुवं द्यां च क्षोभयन्तश्च पाण्डवान् ||१८||
तै रथैश्च सुसंयुक्तैर्दन्तिभिश्च महारथाः |
परिवार्य रणे भीष्मं दंशिताः समवस्थिताः ||१९||
यथा देवासुरे युद्धे त्रिदशा वज्रधारिणम् |
सर्वे ते स्म व्यतिष्ठन्त रक्षन्तस्तं महारथम् ||२०||
ततो दुर्योधनो राजा पुनर्भ्रातरमब्रवीत् |
सव्यं चक्रं युधामन्युरुत्तमौजाश्च दक्षिणम् ||२१||
गोप्तारावर्जुनस्यैतावर्जुनोऽपि शिखण्डिनः ||२१||
स रक्ष्यमाणः पार्थेन तथास्माभिर्विवर्जितः |
यथा भीष्मं न नो हन्याद्दुःशासन तथा कुरु ||२२||
भ्रातुस्तद्वचनं श्रुत्वा पुत्रो दुःशासनस्तव |
भीष्मं प्रमुखतः कृत्वा प्रययौ सेनया सह ||२३||
भीष्मं तु रथवंशेन दृष्ट्वा तमभिसंवृतम् |
अर्जुनो रथिनां श्रेष्ठो धृष्टद्युम्नमुवाच ह ||२४||
शिखण्डिनं नरव्याघ्र भीष्मस्य प्रमुखेऽनघ |
स्थापयस्वाद्य पाञ्चाल्य तस्य गोप्ताहमप्युत ||२५||
ततः शान्तनवो भीष्मो निर्ययौ सेनया सह |
व्यूहं चाव्यूहत महत्सर्वतोभद्रमाहवे ||२६||
कृपश्च कृतवर्मा च शैब्यश्चैव महारथः |
शकुनिः सैन्धवश्चैव काम्बोजश्च सुदक्षिणः ||२७||
भीष्मेण सहिताः सर्वे पुत्रैश्च तव भारत |
अग्रतः सर्वसैन्यानां व्यूहस्य प्रमुखे स्थिताः ||२८||
द्रोणो भूरिश्रवाः शल्यो भगदत्तश्च मारिष |
दक्षिणं पक्षमाश्रित्य स्थिता व्यूहस्य दंशिताः ||२९||
अश्वत्थामा सोमदत्त आवन्त्यौ च महारथौ |
महत्या सेनया युक्ता वामं पक्षमपालयन् ||३०||
दुर्योधनो महाराज त्रिगर्तैः सर्वतो वृतः |
व्यूहमध्ये स्थितो राजन्पाण्डवान्प्रति भारत ||३१||
अलम्बुसो रथश्रेष्ठः श्रुतायुश्च महारथः |
पृष्ठतः सर्वसैन्यानां स्थितौ व्यूहस्य दंशितौ ||३२||
एवमेते तदा व्यूहं कृत्वा भारत तावकाः |
संनद्धाः समदृश्यन्त प्रतपन्त इवाग्नयः ||३३||
तथा युधिष्ठिरो राजा भीमसेनश्च पाण्डवः |
नकुलः सहदेवश्च माद्रीपुत्रावुभावपि ||३४||
अग्रतः सर्वसैन्यानां स्थिता व्यूहस्य दंशिताः ||३४||
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्च महारथः |
स्थिताः सैन्येन महता परानीकविनाशनाः ||३५||
शिखण्डी विजयश्चैव राक्षसश्च घटोत्कचः |
चेकितानो महाबाहुः कुन्तिभोजश्च वीर्यवान् ||३६||
स्थिता रणे महाराज महत्या सेनया वृताः ||३६||
अभिमन्युर्महेष्वासो द्रुपदश्च महारथः |
केकया भ्रातरः पञ्च स्थिता युद्धाय दंशिताः ||३७||
एवं तेऽपि महाव्यूहं प्रतिव्यूह्य सुदुर्जयम् |
पाण्डवाः समरे शूराः स्थिता युद्धाय मारिष ||३८||
तावकास्तु रणे यत्ताः सहसेना नराधिपाः |
अभ्युद्ययू रणे पार्थान्भीष्मं कृत्वाग्रतो नृप ||३९||
तथैव पाण्डवा राजन्भीमसेनपुरोगमाः |
भीष्मं युद्धपरिप्रेप्सुं सङ्ग्रामे विजिगीषवः ||४०||
क्ष्वेडाः किलिकिलाशब्दान्क्रकचान्गोविषाणिकाः |
भेरीमृदङ्गपणवान्नादयन्तश्च पुष्करान् ||४१||
पाण्डवा अभ्यधावन्त नदन्तो भैरवान्रवान् ||४१||
भेरीमृदङ्गशङ्खानां दुन्दुभीनां च निस्वनैः |
उत्क्रुष्टसिंहनादैश्च वल्गितैश्च पृथग्विधैः ||४२||
वयं प्रतिनदन्तस्तानभ्यगच्छाम सत्वराः |
सहसैवाभिसङ्क्रुद्धास्तदासीत्तुमुलं महत् ||४३||
ततोऽन्योन्यं प्रधावन्तः सम्प्रहारं प्रचक्रिरे |
ततः शब्देन महता प्रचकम्पे वसुन्धरा ||४४||
पक्षिणश्च महाघोरं व्याहरन्तो विबभ्रमुः |
सप्रभश्चोदितः सूर्यो निष्प्रभः समपद्यत ||४५||
ववुश्च तुमुला वाताः शंसन्तः सुमहद्भयम् |
घोराश्च घोरनिर्ह्रादाः शिवास्तत्र ववाशिरे ||४६||
वेदयन्त्यो महाराज महद्वैशसमागतम् ||४६||
दिशः प्रज्वलिता राजन्पांसुवर्षं पपात च |
रुधिरेण समुन्मिश्रमस्थिवर्षं तथैव च ||४७||
रुदतां वाहनानां च नेत्रेभ्यः प्रापतज्जलम् |
सुस्रुवुश्च शकृन्मूत्रं प्रध्यायन्तो विशां पते ||४८||
अन्तर्हिता महानादाः श्रूयन्ते भरतर्षभ |
रक्षसां पुरुषादानां नदतां भैरवान्रवान् ||४९||
सम्पतन्तः स्म दृश्यन्ते गोमायुबकवायसाः |
श्वानश्च विविधैर्नादैर्भषन्तस्तत्र तस्थिरे ||५०||
ज्वलिताश्च महोल्का वै समाहत्य दिवाकरम् |
निपेतुः सहसा भूमौ वेदयाना महद्भयम् ||५१||
महान्त्यनीकानि महासमुच्छ्रये; समागमे पाण्डवधार्तराष्ट्रयोः |
प्रकाशिरे शङ्खमृदङ्गनिस्वनैः; प्रकम्पितानीव वनानि वायुना ||५२||
नरेन्द्रनागाश्वसमाकुलाना; मभ्यायतीनामशिवे मुहूर्ते |
बभूव घोषस्तुमुलश्चमूनां; वातोद्धुतानामिव सागराणाम् ||५३||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
096-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अभिमन्यू रथोदारः पिशङ्गैस्तुरगोत्तमैः |
अभिदुद्राव तेजस्वी दुर्योधनबलं महत् ||१||
विकिरञ्शरवर्षाणि वारिधारा इवाम्बुदः ||१||
न शेकुः समरे क्रुद्धं सौभद्रमरिसूदनम् |
शस्त्रौघिणं गाहमानं सेनासागरमक्षयम् ||२||
निवारयितुमप्याजौ त्वदीयाः कुरुपुङ्गवाः ||२||
तेन मुक्ता रणे राजञ्शराः शत्रुनिबर्हणाः |
क्षत्रियाननयञ्शूरान्प्रेतराजनिवेशनम् ||३||
यमदण्डोपमान्घोराञ्ज्वलनाशीविषोपमान् |
सौभद्रः समरे क्रुद्धः प्रेषयामास सायकान् ||४||
रथिनं च रथात्तूर्णं हयपृष्ठाच्च सादिनम् |
गजारोहांश्च सगजान्पातयामास फाल्गुनिः ||५||
तस्य तत्कुर्वतः कर्म महत्सङ्ख्येऽद्भुतं नृपाः |
पूजयां चक्रिरे हृष्टाः प्रशशंसुश्च फाल्गुनिम् ||६||
तान्यनीकानि सौभद्रो द्रावयन्बह्वशोभत |
तूलराशिमिवाधूय मारुतः सर्वतोदिशम् ||७||
तेन विद्राव्यमाणानि तव सैन्यानि भारत |
त्रातारं नाध्यगच्छन्त पङ्के मग्ना इव द्विपाः ||८||
विद्राव्य सर्वसैन्यानि तावकानि नरोत्तमः |
अभिमन्युः स्थितो राजन्विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||९||
न चैनं तावकाः सर्वे विषेहुररिघातिनम् |
प्रदीप्तं पावकं यद्वत्पतङ्गाः कालचोदिताः ||१०||
प्रहरन्सर्वशत्रुभ्यः पाण्डवानां महारथः |
अदृश्यत महेष्वासः सवज्र इव वज्रभृत् ||११||
हेमपृष्ठं धनुश्चास्य ददृशे चरतो दिशः |
तोयदेषु यथा राजन्भ्राजमानाः शतह्वदाः ||१२||
शराश्च निशिताः पीता निश्चरन्ति स्म संयुगे |
वनात्फुल्लद्रुमाद्राजन्भ्रमराणामिव व्रजाः ||१३||
तथैव चरतस्तस्य सौभद्रस्य महात्मनः |
रथेन मेघघोषेण ददृशुर्नान्तरं जनाः ||१४||
मोहयित्वा कृपं द्रोणं द्रौणिं च स बृहद्बलम् |
सैन्धवं च महेष्वासं व्यचरल्लघु सुष्ठु च ||१५||
मण्डलीकृतमेवास्य धनुः पश्याम मारिष |
सूर्यमण्डलसङ्काशं तपतस्तव वाहिनीम् ||१६||
तं दृष्ट्वा क्षत्रियाः शूराः प्रतपन्तं शरार्चिभिः |
द्विफल्गुनमिमं लोकं मेनिरे तस्य कर्मभिः ||१७||
तेनार्दिता महाराज भारती सा महाचमूः |
बभ्राम तत्र तत्रैव योषिन्मदवशादिव ||१८||
द्रावयित्वा च तत्सैन्यं कम्पयित्वा महारथान् |
नन्दयामास सुहृदो मयं जित्वेव वासवः ||१९||
तेन विद्राव्यमाणानि तव सैन्यानि संयुगे |
चक्रुरार्तस्वरं घोरं पर्जन्यनिनदोपमम् ||२०||
तं श्रुत्वा निनदं घोरं तव सैन्यस्य मारिष |
मारुतोद्धूतवेगस्य समुद्रस्येव पर्वणि ||२१||
दुर्योधनस्तदा राजा आर्श्यशृङ्गिमभाषत ||२१||
एष कार्ष्णिर्महेष्वासो द्वितीय इव फल्गुनः |
चमूं द्रावयते क्रोधाद्वृत्रो देवचमूमिव ||२२||
तस्य नान्यं प्रपश्यामि संयुगे भेषजं महत् |
ऋते त्वां राक्षसश्रेष्ठ सर्वविद्यासु पारगम् ||२३||
स गत्वा त्वरितं वीरं जहि सौभद्रमाहवे |
वयं पार्थान्हनिष्यामो भीष्मद्रोणपुरःसराः ||२४||
स एवमुक्तो बलवान्राक्षसेन्द्रः प्रतापवान् |
प्रययौ समरे तूर्णं तव पुत्रस्य शासनात् ||२५||
नर्दमानो महानादं प्रावृषीव बलाहकः ||२५||
तस्य शब्देन महता पाण्डवानां महद्बलम् |
प्राचलत्सर्वतो राजन्पूर्यमाण इवार्णवः ||२६||
बहवश्च नरा राजंस्तस्य नादेन भीषिताः |
प्रियान्प्राणान्परित्यज्य निपेतुर्धरणीतले ||२७||
कार्ष्णिश्चापि मुदा युक्तः प्रगृहीतशरासनः |
नृत्यन्निव रथोपस्थे तद्रक्षः समुपाद्रवत् ||२८||
ततः स राक्षसः क्रुद्धः सम्प्राप्यैवार्जुनिं रणे |
नातिदूरे स्थितस्तस्य द्रावयामास वै चमूम् ||२९||
सा वध्यमाना समरे पाण्डवानां महाचमूः |
प्रत्युद्ययौ रणे रक्षो देवसेना यथा बलिम् ||३०||
विमर्दः सुमहानासीत्तस्य सैन्यस्य मारिष |
रक्षसा घोररूपेण वध्यमानस्य संयुगे ||३१||
ततः शरसहस्रैस्तां पाण्डवानां महाचमूम् |
व्यद्रावयद्रणे रक्षो दर्शयद्वै पराक्रमम् ||३२||
सा वध्यमाना च तथा पाण्डवानामनीकिनी |
रक्षसा घोररूपेण प्रदुद्राव रणे भयात् ||३३||
तां प्रमृद्य ततः सेनां पद्मिनीं वारणो यथा |
ततोऽभिदुद्राव रणे द्रौपदेयान्महाबलान् ||३४||
ते तु क्रुद्धा महेष्वासा द्रौपदेयाः प्रहारिणः |
राक्षसं दुद्रुवुः सर्वे ग्रहाः पञ्च यथा रविम् ||३५||
वीर्यवद्भिस्ततस्तैस्तु पीडितो राक्षसोत्तमः |
यथा युगक्षये घोरे चन्द्रमाः पञ्चभिर्ग्रहैः ||३६||
प्रतिविन्ध्यस्ततो रक्षो बिभेद निशितैः शरैः |
सर्वपारशवैस्तूर्णमकुण्ठाग्रैर्महाबलः ||३७||
स तैर्भिन्नतनुत्राणः शुशुभे राक्षसोत्तमः |
मरीचिभिरिवार्कस्य संस्यूतो जलदो महान् ||३८||
विषक्तैः स शरैश्चापि तपनीयपरिच्छदैः |
आर्श्यशृङ्गिर्बभौ राजन्दीप्तशृङ्ग इवाचलः ||३९||
ततस्ते भ्रातरः पञ्च राक्षसेन्द्रं महाहवे |
विव्यधुर्निशितैर्बाणैस्तपनीयविभूषितैः ||४०||
स निर्भिन्नः शरैर्घोरैर्भुजगैः कोपितैरिव |
अलम्बुसो भृशं राजन्नागेन्द्र इव चुक्रुधे ||४१||
सोऽतिविद्धो महाराज मुहूर्तमथ मारिष |
प्रविवेश तमो दीर्घं पीडितस्तैर्महारथैः ||४२||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञां क्रोधेन द्विगुणीकृतः |
चिच्छेद सायकैस्तेषां ध्वजांश्चैव धनूंषि च ||४३||
एकैकं च त्रिभिर्बाणैराजघान स्मयन्निव |
अलम्बुसो रथोपस्थे नृत्यन्निव महारथः ||४४||
त्वरमाणश्च सङ्क्रुद्धो हयांस्तेषां महात्मनाम् |
जघान राक्षसः क्रुद्धः सारथींश्च महाबलः ||४५||
बिभेद च सुसंहृष्टः पुनश्चैनान्सुसंशितैः |
शरैर्बहुविधाकारैः शतशोऽथ सहस्रशः ||४६||
विरथांश्च महेष्वासान्कृत्वा तत्र स राक्षसः |
अभिदुद्राव वेगेन हन्तुकामो निशाचरः ||४७||
तानर्दितान्रणे तेन राक्षसेन दुरात्मना |
दृष्ट्वार्जुनसुतः सङ्ख्ये राक्षसं समुपाद्रवत् ||४८||
तयोः समभवद्युद्धं वृत्रवासवयोरिव |
ददृशुस्तावकाः सर्वे पाण्डवाश्च महारथाः ||४९||
तौ समेतौ महायुद्धे क्रोधदीप्तौ परस्परम् |
महाबलौ महाराज क्रोधसंरक्तलोचनौ ||५०||
परस्परमवेक्षेतां कालानलसमौ युधि ||५०||
तयोः समागमो घोरो बभूव कटुकोदयः |
यथा देवासुरे युद्धे शक्रशम्बरयोरिव ||५१||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
097-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
आर्जुनिं समरे शूरं विनिघ्नन्तं महारथम् |
अलम्बुसः कथं युद्धे प्रत्ययुध्यत सञ्जय ||१||
आर्श्यशृङ्गिं कथं चापि सौभद्रः परवीरहा |
तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन यथा वृत्तं स्म संयुगे ||२||
धनञ्जयश्च किं चक्रे मम सैन्येषु सञ्जय |
भीमो वा बलिनां श्रेष्ठो राक्षसो वा घटोत्कचः ||३||
नकुलः सहदेवो वा सात्यकिर्वा महारथः |
एतदाचक्ष्व मे सर्वं कुशलो ह्यसि सञ्जय ||४||
सञ्जय उवाच||
हन्त तेऽहं प्रवक्ष्यामि सङ्ग्रामं लोमहर्षणम् |
यथाभूद्राक्षसेन्द्रस्य सौभद्रस्य च मारिष ||५||
अर्जुनश्च यथा सङ्ख्ये भीमसेनश्च पाण्डवः |
नकुलः सहदेवश्च रणे चक्रुः पराक्रमम् ||६||
तथैव तावकाः सर्वे भीष्मद्रोणपुरोगमाः |
अद्भुतानि विचित्राणि चक्रुः कर्माण्यभीतवत् ||७||
अलम्बुसस्तु समरे अभिमन्युं महारथम् |
विनद्य सुमहानादं तर्जयित्वा मुहुर्मुहुः ||८||
अभिदुद्राव वेगेन तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||८||
सौभद्रोऽपि रणे राजन्सिंहवद्विनदन्मुहुः |
आर्श्यशृङ्गिं महेष्वासं पितुरत्यन्तवैरिणम् ||९||
ततः समेयतुः सङ्ख्ये त्वरितौ नरराक्षसौ |
रथाभ्यां रथिनां श्रेष्ठौ यथा वै देवदानवौ ||१०||
मायावी राक्षसश्रेष्ठो दिव्यास्त्रज्ञश्च फाल्गुनिः ||१०||
ततः कार्ष्णिर्महाराज निशितैः सायकैस्त्रिभिः |
आर्श्यशृङ्गिं रणे विद्ध्वा पुनर्विव्याध पञ्चभिः ||११||
अलम्बुसोऽपि सङ्क्रुद्धः कार्ष्णिं नवभिराशुगैः |
हृदि विव्याध वेगेन तोत्त्रैरिव महाद्विपम् ||१२||
ततः शरसहस्रेण क्षिप्रकारी निशाचरः |
अर्जुनस्य सुतं सङ्ख्ये पीडयामास भारत ||१३||
अभिमन्युस्ततः क्रुद्धो नवतिं नतपर्वणाम् |
चिक्षेप निशितान्बाणान्राक्षसस्य महोरसि ||१४||
ते तस्य विविशुस्तूर्णं कायं निर्भिद्य मर्मणि |
स तैर्विभिन्नसर्वाङ्गः शुशुभे राक्षसोत्तमः ||१५||
पुष्पितैः किंशुकै राजन्संस्तीर्ण इव पर्वतः ||१५||
स धारयञ्शरान्हेमपुङ्खानपि महाबलः |
विबभौ राक्षसश्रेष्ठः सज्वाल इव पर्वतः ||१६||
ततः क्रुद्धो महाराज आर्श्यशृङ्गिर्महाबलः |
महेन्द्रप्रतिमं कार्ष्णिं छादयामास पत्रिभिः ||१७||
तेन ते विशिखा मुक्ता यमदण्डोपमाः शिताः |
अभिमन्युं विनिर्भिद्य प्राविशन्धरणीतलम् ||१८||
तथैवार्जुनिनिर्मुक्ताः शराः काञ्चनभूषणाः |
अलम्बुसं विनिर्भिद्य प्राविशन्त धरातलम् ||१९||
सौभद्रस्तु रणे रक्षः शरैः संनतपर्वभिः |
चक्रे विमुखमासाद्य मयं शक्र इवाहवे ||२०||
विमुखं च ततो रक्षो वध्यमानं रणेऽरिणा |
प्रादुश्चक्रे महामायां तामसीं परतापनः ||२१||
ततस्ते तमसा सर्वे हृता ह्यासन्महीतले |
नाभिमन्युमपश्यन्त नैव स्वान्न परान्रणे ||२२||
अभिमन्युश्च तद्दृष्ट्वा घोररूपं महत्तमः |
प्रादुश्चक्रेऽस्त्रमत्युग्रं भास्करं कुरुनन्दनः ||२३||
ततः प्रकाशमभवज्जगत्सर्वं महीपते |
तां चापि जघ्निवान्मायां राक्षसस्य दुरात्मनः ||२४||
सङ्क्रुद्धश्च महावीर्यो राक्षसेन्द्रं नरोत्तमः |
छादयामास समरे शरैः संनतपर्वभिः ||२५||
बह्वीस्तथान्या मायाश्च प्रयुक्तास्तेन रक्षसा |
सर्वास्त्रविदमेयात्मा वारयामास फाल्गुनिः ||२६||
हतमायं ततो रक्षो वध्यमानं च सायकैः |
रथं तत्रैव सन्त्यज्य प्राद्रवन्महतो भयात् ||२७||
तस्मिन्विनिर्जिते तूर्णं कूटयोधिनि राक्षसे |
आर्जुनिः समरे सैन्यं तावकं संममर्द ह ||२८||
मदान्धो वन्यनागेन्द्रः सपद्मां पद्मिनीमिव ||२८||
ततः शान्तनवो भीष्मः सैन्यं दृष्ट्वाभिविद्रुतम् |
महता रथवंशेन सौभद्रं पर्यवारयत् ||२९||
कोष्ठकीकृत्य तं वीरं धार्तराष्ट्रा महारथाः |
एकं सुबहवो युद्धे ततक्षुः सायकैर्दृढम् ||३०||
स तेषां रथिनां वीरः पितुस्तुल्यपराक्रमः |
सदृशो वासुदेवस्य विक्रमेण बलेन च ||३१||
उभयोः सदृशं कर्म स पितुर्मातुलस्य च |
रणे बहुविधं चक्रे सर्वशस्त्रभृतां वरः ||३२||
ततो धनञ्जयो राजन्विनिघ्नंस्तव सैनिकान् |
आससाद रणे भीष्मं पुत्रप्रेप्सुरमर्षणः ||३३||
तथैव समरे राजन्पिता देवव्रतस्तव |
आससाद रणे पार्थं स्वर्भानुरिव भास्करम् ||३४||
ततः सरथनागाश्वाः पुत्रास्तव विशां पते |
परिवव्रू रणे भीष्मं जुगुपुश्च समन्ततः ||३५||
तथैव पाण्डवा राजन्परिवार्य धनञ्जयम् |
रणाय महते युक्ता दंशिता भरतर्षभ ||३६||
शारद्वतस्ततो राजन्भीष्मस्य प्रमुखे स्थितम् |
अर्जुनं पञ्चविंशत्या सायकानां समाचिनोत् ||३७||
पत्युद्गम्याथ विव्याध सात्यकिस्तं शितैः शरैः |
पाण्डवप्रियकामार्थं शार्दूल इव कुञ्जरम् ||३८||
गौतमोऽपि त्वरायुक्तो माधवं नवभिः शरैः |
हृदि विव्याध सङ्क्रुद्धः कङ्कपत्रपरिच्छदैः ||३९||
शैनेयोऽपि ततः क्रुद्धो भृशं विद्धो महारथः |
गौतमान्तकरं घोरं समादत्त शिलीमुखम् ||४०||
तमापतन्तं वेगेन शक्राशनिसमद्युतिम् |
द्विधा चिच्छेद सङ्क्रुद्धो द्रौणिः परमकोपनः ||४१||
समुत्सृज्याथ शैनेयो गौतमं रथिनां वरम् |
अभ्यद्रवद्रणे द्रौणिं राहुः खे शशिनं यथा ||४२||
तस्य द्रोणसुतश्चापं द्विधा चिच्छेद भारत |
अथैनं छिन्नधन्वानं ताडयामास सायकैः ||४३||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय शत्रुघ्नं भारसाधनम् |
द्रौणिं षष्ट्या महाराज बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||४४||
स विद्धो व्यथितश्चैव मुहूर्तं कश्मलायुतः |
निषसाद रथोपस्थे ध्वजयष्टिमुपाश्रितः ||४५||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञां द्रोणपुत्रः प्रतापवान् |
वार्ष्णेयं समरे क्रुद्धो नाराचेन समर्दयत् ||४६||
शैनेयं स तु निर्भिद्य प्राविशद्धरणीतलम् |
वसन्तकाले बलवान्बिलं सर्पशिशुर्यथा ||४७||
ततोऽपरेण भल्लेन माधवस्य ध्वजोत्तमम् |
चिच्छेद समरे द्रौणिः सिंहनादं ननाद च ||४८||
पुनश्चैनं शरैर्घोरैश्छादयामास भारत |
निदाघान्ते महाराज यथा मेघो दिवाकरम् ||४९||
सात्यकिश्च महाराज शरजालं निहत्य तत् |
द्रौणिमभ्यपतत्तूर्णं शरजालैरनेकधा ||५०||
तापयामास च द्रौणिं शैनेयः परवीरहा |
विमुक्तो मेघजालेन यथैव तपनस्तथा ||५१||
शराणां च सहस्रेण पुनरेनं समुद्यतम् |
सात्यकिश्छादयामास ननाद च महाबलः ||५२||
दृष्ट्वा पुत्रं तथा ग्रस्तं राहुणेव निशाकरम् |
अभ्यद्रवत शैनेयं भारद्वाजः प्रतापवान् ||५३||
विव्याध च पृषत्केन सुतीक्ष्णेन महामृधे |
परीप्सन्स्वसुतं राजन्वार्ष्णेयेनाभितापितम् ||५४||
सात्यकिस्तु रणे जित्वा गुरुपुत्रं महारथम् |
द्रोणं विव्याध विंशत्या सर्वपारशवैः शरैः ||५५||
तदन्तरममेयात्मा कौन्तेयः श्वेतवाहनः |
अभ्यद्रवद्रणे क्रुद्धो द्रोणं प्रति महारथः ||५६||
ततो द्रोणश्च पार्थश्च समेयातां महामृधे |
यथा बुधश्च शुक्रश्च महाराज नभस्तले ||५७||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
098-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं द्रोणो महेष्वासः पाण्डवश्च धनञ्जयः |
समीयतू रणे शूरौ तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||१||
प्रियो हि पाण्डवो नित्यं भारद्वाजस्य धीमतः |
आचार्यश्च रणे नित्यं प्रियः पार्थस्य सञ्जय ||२||
तावुभौ रथिनौ सङ्ख्ये दृप्तौ सिंहाविवोत्कटौ |
कथं समीयतुर्युद्धे भारद्वाजधनञ्जयौ ||३||
सञ्जय उवाच||
न द्रोणः समरे पार्थं जानीते प्रियमात्मनः |
क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य पार्थो वा गुरुमाहवे ||४||
न क्षत्रिया रणे राजन्वर्जयन्ति परस्परम् |
निर्मर्यादं हि युध्यन्ते पितृभिर्भ्रातृभिः सह ||५||
रणे भारत पार्थेन द्रोणो विद्धस्त्रिभिः शरैः |
नाचिन्तयत तान्बाणान्पार्थचापच्युतान्युधि ||६||
शरवृष्ट्या पुनः पार्थश्छादयामास तं रणे |
प्रजज्वाल च रोषेण गहनेऽग्निरिवोत्थितः ||७||
ततोऽर्जुनं रणे द्रोणः शरैः संनतपर्वभिः |
वारयामास राजेन्द्र नचिरादिव भारत ||८||
ततो दुर्योधनो राजा सुशर्माणमचोदयत् |
द्रोणस्य समरे राजन्पार्ष्णिग्रहणकारणात् ||९||
त्रिगर्तराडपि क्रुद्धो भृशमायम्य कार्मुकम् |
छादयामास समरे पार्थं बाणैरयोमुखैः ||१०||
ताभ्यां मुक्ताः शरा राजन्नन्तरिक्षे विरेजिरे |
हंसा इव महाराज शरत्काले नभस्तले ||११||
ते शराः प्राप्य कौन्तेयं समस्ता विविशुः प्रभो |
फलभारनतं यद्वत्स्वादुवृक्षं विहङ्गमाः ||१२||
अर्जुनस्तु रणे नादं विनद्य रथिनां वरः |
त्रिगर्तराजं समरे सपुत्रं विव्यधे शरैः ||१३||
ते वध्यमानाः पार्थेन कालेनेव युगक्षये |
पार्थमेवाभ्यवर्तन्त मरणे कृतनिश्चयाः ||१४||
मुमुचुः शरवृष्टिं च पाण्डवस्य रथं प्रति ||१४||
शरवृष्टिं ततस्तां तु शरवर्षेण पाण्डवः |
प्रतिजग्राह राजेन्द्र तोयवृष्टिमिवाचलः ||१५||
तत्राद्भुतमपश्याम बीभत्सोर्हस्तलाघवम् |
विमुक्तां बहुभिः शूरैः शस्त्रवृष्टिं दुरासदाम् ||१६||
यदेको वारयामास मारुतोऽभ्रगणानिव |
कर्मणा तेन पार्थस्य तुतुषुर्देवदानवाः ||१७||
अथ क्रुद्धो रणे पार्थस्त्रिगर्तान्प्रति भारत |
मुमोचास्त्रं महाराज वायव्यं पृतनामुखे ||१८||
प्रादुरासीत्ततो वायुः क्षोभयाणो नभस्तलम् |
पातयन्वै तरुगणान्विनिघ्नंश्चैव सैनिकान् ||१९||
ततो द्रोणोऽभिवीक्ष्यैव वायव्यास्त्रं सुदारुणम् |
शैलमन्यन्महाराज घोरमस्त्रं मुमोच ह ||२०||
द्रोणेन युधि निर्मुक्ते तस्मिन्नस्त्रे महामृधे |
प्रशशाम ततो वायुः प्रसन्नाश्चाभवन्दिशः ||२१||
ततः पाण्डुसुतो वीरस्त्रिगर्तस्य रथव्रजान् |
निरुत्साहान्रणे चक्रे विमुखान्विपराक्रमान् ||२२||
ततो दुर्योधनो राजा कृपश्च रथिनां वरः |
अश्वत्थामा ततः शल्यः काम्बोजश्च सुदक्षिणः ||२३||
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ बाह्लिकश्च सबाह्लिकः |
महता रथवंशेन पार्थस्यावारयन्दिशः ||२४||
तथैव भगदत्तश्च श्रुतायुश्च महाबलः |
गजानीकेन भीमस्य ताववारयतां दिशः ||२५||
भूरिश्रवाः शलश्चैव सौबलश्च विशां पते |
शरौघैर्विविधैस्तूर्णं माद्रीपुत्राववारयन् ||२६||
भीष्मस्तु सहितः सर्वैर्धार्तराष्ट्रस्य सैनिकैः |
युधिष्ठिरं समासाद्य सर्वतः पर्यवारयत् ||२७||
आपतन्तं गजानीकं दृष्ट्वा पार्थो वृकोदरः |
लेलिहन्सृक्किणी वीरो मृगराडिव कानने ||२८||
ततस्तु रथिनां श्रेष्ठो गदां गृह्य महाहवे |
अवप्लुत्य रथात्तूर्णं तव सैन्यमभीषयत् ||२९||
तमुद्वीक्ष्य गदाहस्तं ततस्ते गजसादिनः |
परिवव्रू रणे यत्ता भीमसेनं समन्ततः ||३०||
गजमध्यमनुप्राप्तः पाण्डवश्च व्यराजत |
मेघजालस्य महतो यथा मध्यगतो रविः ||३१||
व्यधमत्स गजानीकं गदया पाण्डवर्षभः |
महाभ्रजालमतुलं मातरिश्वेव सन्ततम् ||३२||
ते वध्यमाना बलिना भीमसेनेन दन्तिनः |
आर्तनादं रणे चक्रुर्गर्जन्तो जलदा इव ||३३||
बहुधा दारितश्चैव विषाणैस्तत्र दन्तिभिः |
फुल्लाशोकनिभः पार्थः शुशुभे रणमूर्धनि ||३४||
विषाणे दन्तिनं गृह्य निर्विषाणमथाकरोत् |
विषाणेन च तेनैव कुम्भेऽभ्याहत्य दन्तिनम् ||३५||
पातयामास समरे दण्डहस्त इवान्तकः ||३५||
शोणिताक्तां गदां बिभ्रन्मेदोमज्जाकृतच्छविः |
कृताङ्गदः शोणितेन रुद्रवत्प्रत्यदृश्यत ||३६||
एवं ते वध्यमानास्तु हतशेषा महागजाः |
प्राद्रवन्त दिशो राजन्विमृद्नन्तः स्वकं बलम् ||३७||
द्रवद्भिस्तैर्महानागैः समन्ताद्भरतर्षभ |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||३८||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
099-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
मध्याह्ने तु महाराज सङ्ग्रामः समपद्यत |
लोकक्षयकरो रौद्रो भीष्मस्य सह सोमकैः ||१||
गाङ्गेयो रथिनां श्रेष्ठः पाण्डवानामनीकिनीम् |
व्यधमन्निशितैर्बाणैः शतशोऽथ सहस्रशः ||२||
संममर्द च तत्सैन्यं पिता देवव्रतस्तव |
धान्यानामिव लूनानां प्रकरं गोगणा इव ||३||
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च विराटो द्रुपदस्तथा |
भीष्ममासाद्य समरे शरैर्जघ्नुर्महारथम् ||४||
धृष्टद्युम्नं ततो विद्ध्वा विराटं च त्रिभिः शरैः |
द्रुपदस्य च नाराचं प्रेषयामास भारत ||५||
तेन विद्धा महेष्वासा भीष्मेणामित्रकर्शिना |
चुक्रुधुः समरे राजन्पादस्पृष्टा इवोरगाः ||६||
शिखण्डी तं च विव्याध भरतानां पितामहम् |
स्त्रीमयं मनसा ध्यात्वा नास्मै प्राहरदच्युतः ||७||
धृष्टद्युम्नस्तु समरे क्रोधादग्निरिव ज्वलन् |
पितामहं त्रिभिर्बाणैर्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||८||
द्रुपदः पञ्चविंशत्या विराटो दशभिः शरैः |
शिखण्डी पञ्चविंशत्या भीष्मं विव्याध सायकैः ||९||
सोऽतिविद्धो महाराज भीष्मः सङ्ख्ये महात्मभिः |
वसन्ते पुष्पशबलो रक्ताशोक इवाबभौ ||१०||
तान्प्रत्यविध्यद्गाङ्गेयस्त्रिभिस्त्रिभिरजिह्मगैः |
द्रुपदस्य च भल्लेन धनुश्चिच्छेद मारिष ||११||
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय भीष्मं विव्याध पञ्चभिः |
सारथिं च त्रिभिर्बाणैः सुशितै रणमूर्धनि ||१२||
ततो भीमो महाराज द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः |
केकया भ्रातरः पञ्च सात्यकिश्चैव सात्वतः ||१३||
अभ्यद्रवन्त गाङ्गेयं युधिष्ठिरहितेप्सया |
रिरक्षिषन्तः पाञ्चाल्यं धृष्टद्युम्नमुखन्रणे ||१४||
तथैव तावकाः सर्वे भीष्मरक्षार्थमुद्यताः |
प्रत्युद्ययुः पाण्डुसेनां सहसैन्या नराधिप ||१५||
तत्रासीत्सुमहद्युद्धं तव तेषां च सङ्कुलम् |
नराश्वरथनागानां यमराष्ट्रविवर्धनम् ||१६||
रथी रथिनमासाद्य प्राहिणोद्यमसादनम् |
तथेतरान्समासाद्य नरनागाश्वसादिनः ||१७||
अनयन्परलोकाय शरैः संनतपर्वभिः |
अस्त्रैश्च विविधैर्घोरैस्तत्र तत्र विशां पते ||१८||
रथाश्च रथिभिर्हीना हतसारथयस्तथा |
विप्रद्रुताश्वाः समरे दिशो जग्मुः समन्ततः ||१९||
मर्दमाना नरान्राजन्हयांश्च सुबहून्रणे |
वातायमाना दृश्यन्ते गन्धर्वनगरोपमाः ||२०||
रथिनश्च रथैर्हीना वर्मिणस्तेजसा युताः |
कुण्डलोष्णीषिणः सर्वे निष्काङ्गदविभूषिताः ||२१||
देवपुत्रसमा रूपे शौर्ये शक्रसमा युधि |
ऋद्ध्या वैश्रवणं चाति नयेन च बृहस्पतिम् ||२२||
सर्वलोकेश्वराः शूरास्तत्र तत्र विशां पते |
विप्रद्रुता व्यदृश्यन्त प्राकृता इव मानवाः ||२३||
दन्तिनश्च नरश्रेष्ठ विहीना वरसादिभिः |
मृद्नन्तः स्वान्यनीकानि सम्पेतुः सर्वशब्दगाः ||२४||
वर्मभिश्चामरैश्छत्रैः पताकाभिश्च मारिष |
कक्ष्याभिरथ तोत्त्रैश्च घण्टाभिस्तोमरैस्तथा ||२५||
विशीर्णैर्विप्रधावन्तो दृश्यन्ते स्म दिशो दश |
नगमेघप्रतीकाशैर्जलदोदयनिस्वनैः ||२६||
तथैव दन्तिभिर्हीनान्गजारोहान्विशां पते |
प्रधावन्तोऽन्वपश्याम तव तेषां च सङ्कुले ||२७||
नानादेशसमुत्थांश्च तुरगान्हेमभूषितान् |
वातायमानानद्राक्षं शतशोऽथ सहस्रशः ||२८||
अश्वारोहान्हतैरश्वैर्गृहीतासीन्समन्ततः |
द्रवमाणानपश्याम द्राव्यमाणांश्च संयुगे ||२९||
गजो गजं समासाद्य द्रवमाणं महारणे |
ययौ विमृद्नंस्तरसा पदातीन्वाजिनस्तथा ||३०||
तथैव च रथान्राजन्संममर्द रणे गजः |
रथश्चैव समासाद्य पदातिं तुरगं तथा ||३१||
व्यमृद्नात्समरे राजंस्तुरगांश्च नरान्रणे |
एवं ते बहुधा राजन्प्रमृद्नन्तः परस्परम् ||३२||
तस्मिन्रौद्रे तथा युद्धे वर्तमाने महाभये |
प्रावर्तत नदी घोरा शोणितान्त्रतरङ्गिणी ||३३||
अस्थिसञ्चयसङ्घाटा केशशैवलशाद्वला |
रथह्रदा शरावर्ता हयमीना दुरासदा ||३४||
शीर्षोपलसमाकीर्णा हस्तिग्राहसमाकुला |
कवचोष्णीषफेनाढ्या धनुर्द्वीपासिकच्छपा ||३५||
पताकाध्वजवृक्षाढ्या मर्त्यकूलापहारिणी |
क्रव्यादसङ्घसङ्कीर्णा यमराष्ट्रविवर्धिनी ||३६||
तां नदीं क्षत्रियाः शूरा हयनागरथप्लवैः |
प्रतेरुर्बहवो राजन्भयं त्यक्त्वा महाहवे ||३७||
अपोवाह रणे भीरून्कश्मलेनाभिसंवृतान् |
यथा वैतरणी प्रेतान्प्रेतराजपुरं प्रति ||३८||
प्राक्रोशन्क्षत्रियास्तत्र दृष्ट्वा तद्वैशसं महत् |
दुर्योधनापराधेन क्षयं गच्छन्ति कौरवाः ||३९||
गुणवत्सु कथं द्वेषं धार्तराष्ट्रो जनेश्वरः |
कृतवान्पाण्डुपुत्रेषु पापात्मा लोभमोहितः ||४०||
एवं बहुविधा वाचः श्रूयन्ते स्मात्र भारत |
पाण्डवस्तवसंयुक्ताः पुत्राणां ते सुदारुणाः ||४१||
ता निशम्य तदा वाचः सर्वयोधैरुदाहृताः |
आगस्कृत्सर्वलोकस्य पुत्रो दुर्योधनस्तव ||४२||
भीष्मं द्रोणं कृपं चैव शल्यं चोवाच भारत |
युध्यध्वमनहङ्काराः किं चिरं कुरुथेति च ||४३||
ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां पाण्डवैः सह |
अक्षद्यूतकृतं राजन्सुघोरं वैशसं तदा ||४४||
यत्पुरा न निगृह्णीषे वार्यमाणो महात्मभिः |
वैचित्रवीर्य तस्येदं फलं पश्य तथाविधम् ||४५||
न हि पाण्डुसुता राजन्ससैन्याः सपदानुगाः |
रक्षन्ति समरे प्राणान्कौरवा वा विशां पते ||४६||
एतस्मात्कारणाद्घोरो वर्तते स्म जनक्षयः |
दैवाद्वा पुरुषव्याघ्र तव चापनयान्नृप ||४७||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
100-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
अर्जुनस्तु नरव्याघ्र सुशर्मप्रमुखान्नृपान् |
अनयत्प्रेतराजस्य भवनं सायकैः शितैः ||१||
सुशर्मापि ततो बाणैः पार्थं विव्याध संयुगे |
वासुदेवं च सप्तत्या पार्थं च नवभिः पुनः ||२||
तान्निवार्य शरौघेण शक्रसूनुर्महारथः |
सुशर्मणो रणे योधान्प्राहिणोद्यमसादनम् ||३||
ते वध्यमानाः पार्थेन कालेनेव युगक्षये |
व्यद्रवन्त रणे राजन्भये जाते महारथाः ||४||
उत्सृज्य तुरगान्केचिद्रथान्केचिच्च मारिष |
गजानन्ये समुत्सृज्य प्राद्रवन्त दिशो दश ||५||
अपरे तुद्यमानास्तु वाजिनागरथा रणात् |
त्वरया परया युक्ताः प्राद्रवन्त विशां पते ||६||
पादाताश्चापि शस्त्राणि समुत्सृज्य महारणे |
निरपेक्षा व्यधावन्त तेन तेन स्म भारत ||७||
वार्यमाणाः स्म बहुशस्त्रैगर्तेन सुशर्मणा |
तथान्यैः पार्थिवश्रेष्ठैर्न व्यतिष्ठन्त संयुगे ||८||
तद्बलं प्रद्रुतं दृष्ट्वा पुत्रो दुर्योधनस्तव |
पुरस्कृत्य रणे भीष्मं सर्वसैन्यपुरस्कृतम् ||९||
सर्वोद्योगेन महता धनञ्जयमुपाद्रवत् |
त्रिगर्ताधिपतेरर्थे जीवितस्य विशां पते ||१०||
स एकः समरे तस्थौ किरन्बहुविधाञ्शरान् |
भ्रातृभिः सहितः सर्वैः शेषा विप्रद्रुता नराः ||११||
तथैव पण्डवा राजन्सर्वोद्योगेन दंशिताः |
प्रययुः फल्गुनार्थाय यत्र भीष्मो व्यवस्थितः ||१२||
जानन्तोऽपि रणे शौर्यं घोरं गाण्डीवधन्वनः |
हाहाकारकृतोत्साहा भीष्मं जग्मुः समन्ततः ||१३||
ततस्तालध्वजः शूरः पाण्डवानामनीकिनीम् |
छादयामास समरे शरैः संनतपर्वभिः ||१४||
एकीभूतास्ततः सर्वे कुरवः पाण्डवैः सह |
अयुध्यन्त महाराज मध्यं प्राप्ते दिवाकरे ||१५||
सात्यकिः कृतवर्माणं विद्ध्वा पञ्चभिरायसैः |
अतिष्ठदाहवे शूरः किरन्बाणान्सहस्रशः ||१६||
तथैव द्रुपदो राजा द्रोणं विद्ध्वा शितैः शरैः |
पुनर्विव्याध सप्तत्या सारथिं चास्य सप्तभिः ||१७||
भीमसेनस्तु राजानं बाह्लिकं प्रपितामहम् |
विद्ध्वानदन्महानादं शार्दूल इव कानने ||१८||
आर्जुनिश्चित्रसेनेन विद्धो बहुभिराशुगैः |
चित्रसेनं त्रिभिर्बाणैर्विव्याध हृदये भृशम् ||१९||
समागतौ तौ तु रणे महामात्रौ व्यरोचताम् |
यथा दिवि महाघोरौ राजन्बुधशनैश्चरौ ||२०||
तस्याश्वांश्चतुरो हत्वा सूतं च नवभिः शरैः |
ननाद बलवन्नादं सौभद्रः परवीरहा ||२१||
हताश्वात्तु रथात्तूर्णमवप्लुत्य महारथः |
आरुरोह रथं तूर्णं दुर्मुखस्य विशां पते ||२२||
द्रोणश्च द्रुपदं विद्ध्वा शरैः संनतपर्वभिः |
सारथिं चास्य विव्याध त्वरमाणः पराक्रमी ||२३||
पीड्यमानस्ततो राजा द्रुपदो वाहिनीमुखे |
अपायाज्जवनैरश्वैः पूर्ववैरमनुस्मरन् ||२४||
भीमसेनस्तु राजानं मुहूर्तादिव बाह्लिकम् |
व्यश्वसूतरथं चक्रे सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||२५||
ससम्भ्रमो महाराज संशयं परमं गतः |
अवप्लुत्य ततो वाहाद्बाह्लिकः पुरुषोत्तमः ||२६||
आरुरोह रथं तूर्णं लक्ष्मणस्य महारथः ||२६||
सात्यकिः कृतवर्माणं वारयित्वा महारथः |
शरैर्बहुविधै राजन्नाससाद पितामहम् ||२७||
स विद्ध्वा भारतं षष्ट्या निशितैर्लोमवाहिभिः |
ननर्तेव रथोपस्थे विधुन्वानो महद्धनुः ||२८||
तस्यायसीं महाशक्तिं चिक्षेपाथ पितामहः |
हेमचित्रां महावेगां नागकन्योपमां शुभाम् ||२९||
तामापतन्तीं सहसा मृत्युकल्पां सुतेजनाम् |
ध्वंसयामास वार्ष्णेयो लाघवेन महायशाः ||३०||
अनासाद्य तु वार्ष्णेयं शक्तिः परमदारुणा |
न्यपतद्धरणीपृष्ठे महोल्केव गतप्रभा ||३१||
वार्ष्णेयस्तु ततो राजन्स्वां शक्तिं घोरदर्शनाम् |
वेगवद्गृह्य चिक्षेप पितामहरथं प्रति ||३२||
वार्ष्णेयभुजवेगेन प्रणुन्ना सा महाहवे |
अभिदुद्राव वेगेन कालरात्रिर्यथा नरम् ||३३||
तामापतन्तीं सहसा द्विधा चिच्छेद भारत |
क्षुरप्राभ्यां सुतीक्ष्णाभ्यां सान्वकीर्यत भूतले ||३४||
छित्त्वा तु शक्तिं गाङ्गेयः सात्यकिं नवभिः शरैः |
आजघानोरसि क्रुद्धः प्रहसञ्शत्रुकर्शनः ||३५||
ततः सरथनागाश्वाः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
परिवव्रू रणे भीष्मं माधवत्राणकारणात् ||३६||
ततः प्रववृते युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम् |
पाण्डवानां कुरूणां च समरे विजयैषिणाम् ||३७||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
101-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
दृष्ट्वा भीष्मं रणे क्रुद्धं पाण्डवैरभिसंवृतम् |
यथा मेघैर्महाराज तपान्ते दिवि भास्करम् ||१||
दुर्योधनो महाराज दुःशासनमभाषत |
एष शूरो महेष्वासो भीष्मः शत्रुनिषूदनः ||२||
छादितः पाण्डवैः शूरैः समन्ताद्भरतर्षभ |
तस्य कार्यं त्वया वीर रक्षणं सुमहात्मनः ||३||
रक्ष्यमाणो हि समरे भीष्मोऽस्माकं पितामहः |
निहन्यात्समरे यत्तान्पाञ्चालान्पाण्डवैः सह ||४||
तत्र कार्यमहं मन्ये भीष्मस्यैवाभिरक्षणम् |
गोप्ता ह्येष महेष्वासो भीष्मोऽस्माकं पितामहः ||५||
स भवान्सर्वसैन्येन परिवार्य पितामहम् |
समरे दुष्करं कर्म कुर्वाणं परिरक्षतु ||६||
एवमुक्तस्तु समरे पुत्रो दुःशासनस्तव |
परिवार्य स्थितो भीष्मं सैन्येन महता वृतः ||७||
ततः शतसहस्रेण हयानां सुबलात्मजः |
विमलप्रासहस्तानामृष्टितोमरधारिणाम् ||८||
दर्पितानां सुवेगानां बलस्थानां पताकिनाम् |
शिक्षितैर्युद्धकुशलैरुपेतानां नरोत्तमैः ||९||
नकुलं सहदेवं च धर्मराजं च पाण्डवम् |
न्यवारयन्नरश्रेष्ठं परिवार्य समन्ततः ||१०||
ततो दुर्योधनो राजा शूराणां हयसादिनाम् |
अयुतं प्रेषयामास पाण्डवानां निवारणे ||११||
तैः प्रविष्टैर्महावेगैर्गरुत्मद्भिरिवाहवे |
खुराहता धरा राजंश्चकम्पे च ननाद च ||१२||
खुरशब्दश्च सुमहान्वाजिनां शुश्रुवे तदा |
महावंशवनस्येव दह्यमानस्य पर्वते ||१३||
उत्पतद्भिश्च तैस्तत्र समुद्धूतं महद्रजः |
दिवाकरपथं प्राप्य छादयामास भास्करम् ||१४||
वेगवद्भिर्हयैस्तैस्तु क्षोभितं पाण्डवं बलम् |
निपतद्भिर्महावेगैर्हंसैरिव महत्सरः ||१५||
हेषतां चैव शब्देन न प्राज्ञायत किञ्चन ||१५||
ततो युधिष्ठिरो राजा माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
प्रत्यघ्नंस्तरसा वेगं समरे हयसादिनाम् ||१६||
उद्वृत्तस्य महाराज प्रावृट्कालेन पूर्यतः |
पौर्णमास्यामम्बुवेगं यथा वेला महोदधेः ||१७||
ततस्ते रथिनो राजञ्शरैः संनतपर्वभिः |
न्यकृन्तन्नुत्तमाङ्गानि कायेभ्यो हयसादिनाम् ||१८||
ते निपेतुर्महाराज निहता दृढधन्विभिः |
नागैरिव महानागा यथा स्युर्गिरिगह्वरे ||१९||
तेऽपि प्रासैः सुनिशितैः शरैः संनतपर्वभिः |
न्यकृन्तन्नुत्तमाङ्गानि विचरन्तो दिशो दश ||२०||
अत्यासन्ना हयारोहा ऋष्टिभिर्भरतर्षभ |
अच्छिनन्नुत्तमाङ्गानि फलानीव महाद्रुमात् ||२१||
ससादिनो हया राजंस्तत्र तत्र निषूदिताः |
पतिताः पात्यमानाश्च शतशोऽथ सहस्रशः ||२२||
वध्यमाना हयास्ते तु प्राद्रवन्त भयार्दिताः |
यथा सिंहान्समासाद्य मृगाः प्राणपरायणाः ||२३||
पाण्डवास्तु महाराज जित्वा शत्रून्महाहवे |
दध्मुः शङ्खांश्च भेरीश्च ताडयामासुराहवे ||२४||
ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा दीनं सैन्यमवस्थितम् |
अब्रवीद्भरतश्रेष्ठ मद्रराजमिदं वचः ||२५||
एष पाण्डुसुतो ज्येष्ठो जित्वा मातुल मामकान् |
पश्यतां नो महाबाहो सेनां द्रावयते बली ||२६||
तं वारय महाबाहो वेलेव मकरालयम् |
त्वं हि संश्रूयसेऽत्यर्थमसह्यबलविक्रमः ||२७||
पुत्रस्य तव तद्वाक्यं श्रुत्वा शल्यः प्रतापवान् |
प्रययौ रथवंशेन यत्र राजा युधिष्ठिरः ||२८||
तदापतद्वै सहसा शल्यस्य सुमहद्बलम् |
महौघवेगं समरे वारयामास पाण्डवः ||२९||
मद्रराजं च समरे धर्मराजो महारथः |
दशभिः सायकैस्तूर्णमाजघान स्तनान्तरे ||३०||
नकुलः सहदेवश्च त्रिभिस्त्रिभिरजिह्मगैः ||३०||
मद्रराजोऽपि तान्सर्वानाजघान त्रिभिस्त्रिभिः |
युधिष्ठिरं पुनः षष्ट्या विव्याध निशितैः शरैः ||३१||
माद्रीपुत्रौ च संरब्धौ द्वाभ्यां द्वाभ्यामताडयत् ||३१||
ततो भीमो महाबाहुर्दृष्ट्वा राजानमाहवे |
मद्रराजवशं प्राप्तं मृत्योरास्यगतं यथा ||३२||
अभ्यद्रवत सङ्ग्रामे युधिष्ठिरममित्रजित् ||३२||
ततो युद्धं महाघोरं प्रावर्तत सुदारुणम् |
अपरां दिशमास्थाय द्योतमाने दिवाकरे ||३३||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
102-अध्यायः
सञ्जय उवाच||
ततः पिता तव क्रुद्धो निशितैः सायकोत्तमैः |
आजघान रणे पार्थान्सहसेनान्समन्ततः ||१||
भीमं द्वादशभिर्विद्ध्वा सात्यकिं नवभिः शरैः |
नकुलं च त्रिभिर्बाणैः सहदेवं च सप्तभिः ||२||
युधिष्ठिरं द्वादशभिर्बाह्वोरुरसि चार्पयत् |
धृष्टद्युम्नं ततो विद्ध्वा विननाद महाबलः ||३||
तं द्वादशार्धैर्नकुलो माधवश्च त्रिभिः शरैः |
धृष्टद्युम्नश्च सप्तत्या भीमसेनश्च पञ्चभिः ||४||
युधिष्ठिरो द्वादशभिः प्रत्यविध्यत्पितामहम् ||४||
द्रोणस्तु सात्यकिं विद्ध्वा भीमसेनमविध्यत |
एकैकं पञ्चभिर्बाणैर्यमदण्डोपमैः शितैः ||५||
तौ च तं प्रत्यविध्येतां त्रिभिस्त्रिभिरजिह्मगैः |
तोत्त्रैरिव महानागं द्रोणं ब्राह्मणपुङ्गवम् ||६||
सौवीराः कितवाः प्राच्याः प्रतीच्योदीच्यमालवाः |
अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयोऽथ वसातयः ||७||
सङ्ग्रामे नाजहुर्भीष्मं वध्यमानाः शितैः शरैः ||७||
तथैवान्ये वध्यमानाः पाण्डवेयैर्महात्मभिः |
पाण्डवानभ्यवर्तन्त विविधायुधपाणयः ||८||
तथैव पाण्डवा राजन्परिवव्रुः पितामहम् ||८||
स समन्तात्परिवृतो रथौघैरपराजितः |
गहनेऽग्निरिवोत्सृष्टः प्रजज्वाल दहन्परान् ||९||
रथाग्न्यगारश्चापार्चिरसिशक्तिगदेन्धनः |
शरस्फुलिङ्गो भीष्माग्निर्ददाह क्षत्रियर्षभान् ||१०||
सुवर्णपुङ्खैरिषुभिर्गार्ध्रपक्षैः सुतेजनैः |
कर्णिनालीकनाराचैश्छादयामास तद्बलम् ||११||
अपातयद्ध्वजांश्चैव रथिनश्च शितैः शरैः |
मुण्डतालवनानीव चकार स रथव्रजान् ||१२||
निर्मनुष्यान्रथान्राजन्गजानश्वांश्च संयुगे |
अकरोत्स महाबाहुः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||१३||
तस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
निशम्य सर्वभूतानि समकम्पन्त भारत ||१४||
अमोघा ह्यपतन्बाणाः पितुस्ते भरतर्षभ |
नासज्जन्त तनुत्रेषु भीष्मचापच्युताः शराः ||१५||
हतवीरान्रथान्राजन्संयुक्ताञ्जवनैर्हयैः |
अपश्याम महाराज ह्रियमाणान्रणाजिरे ||१६||
चेदिकाशिकरूषाणां सहस्राणि चतुर्दश |
महारथाः समाख्याताः कुलपुत्रास्तनुत्यजः ||१७||
अपरावर्तिनः सर्वे सुवर्णविकृतध्वजाः ||१७||
सङ्ग्रामे भीष्ममासाद्य व्यादितास्यमिवान्तकम् |
निमग्नाः परलोकाय सवाजिरथकुञ्जराः ||१८||
भग्नाक्षोपस्करान्कांश्चिद्भग्नचक्रांश्च सर्वशः |
अपश्याम रथान्राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः ||१९||
सवरूथै रथैर्भग्नै रथिभिश्च निपातितैः |
शरैः सुकवचैश्छिन्नैः पट्टिशैश्च विशां पते ||२०||
गदाभिर्मुसलैश्चैव निस्त्रिंशैश्च शिलीमुखैः |
अनुकर्षैरुपासङ्गैश्चक्रैर्भग्नैश्च मारिष ||२१||
बाहुभिः कार्मुकैः खड्गैः शिरोभिश्च सकुण्डलैः |
तलत्रैरङ्गुलित्रैश्च ध्वजैश्च विनिपातितैः ||२२||
चापैश्च बहुधा छिन्नैः समास्तीर्यत मेदिनी ||२२||
हतारोहा गजा राजन्हयाश्च हतसादिनः |
परिपेतुर्द्रुतं तत्र शतशोऽथ सहस्रशः ||२३||
यतमानाश्च ते वीरा द्रवमाणान्महारथान् |
नाशक्नुवन्वारयितुं भीष्मबाणप्रपीडितान् ||२४||
महेन्द्रसमवीर्येण वध्यमाना महाचमूः |
अभज्यत महाराज न च द्वौ सह धावतः ||२५||
आविद्धरथनागाश्वं पतितध्वजकूबरम् |
अनीकं पाण्डुपुत्राणां हाहाभूतमचेतनम् ||२६||
जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश्च पितरं तथा |
प्रियं सखायं चाक्रन्दे सखा दैवबलात्कृतः ||२७||
विमुच्य कवचानन्ये पाण्डुपुत्रस्य सैनिकाः |
प्रकीर्य केशान्धावन्तः प्रत्यदृश्यन्त भारत ||२८||
तद्गोकुलमिवोद्भ्रान्तमुद्भ्रान्तरथकुञ्जरम् |
ददृशे पाण्डुपुत्रस्य सैन्यमार्तस्वरं तदा ||२९||
प्रभज्यमानं सैन्यं तु दृष्ट्वा यादवनन्दनः |
उवाच पार्थं बीभत्सुं निगृह्य रथमुत्तमम् ||३०||
अयं स कालः सम्प्राप्तः पार्थ यः काङ्क्षितस्तव |
प्रहरास्मै नरव्याघ्र न चेन्मोहात्प्रमुह्यसे ||३१||
यत्पुरा कथितं वीर त्वया राज्ञां समागमे |
विराटनगरे पार्थ सञ्जयस्य समीपतः ||३२||
भीष्मद्रोणमुखान्सर्वान्धार्तराष्ट्रस्य सैनिकान् |
सानुबन्धान्हनिष्यामि ये मां योत्स्यन्ति संयुगे ||३३||
इति तत्कुरु कौन्तेय सत्यं वाक्यमरिंदम |
क्षत्रधर्ममनुस्मृत्य युध्यस्व भरतर्षभ ||३४||
इत्युक्तो वासुदेवेन तिर्यग्दृष्टिरधोमुखः |
अकाम इव बीभत्सुरिदं वचनमब्रवीत् ||३५||
अवध्यानां वधं कृत्वा राज्यं वा नरकोत्तरम् |
दुःखानि वनवासे वा किं नु मे सुकृतं भवेत् ||३६||
चोदयाश्वान्यतो भीष्मः करिष्ये वचनं तव |
पातयिष्यामि दुर्धर्षं वृद्धं कुरुपितामहम् ||३७||
ततोऽश्वान्रजतप्रख्यांश्चोदयामास माधवः |
यतो भीष्मस्ततो राजन्दुष्प्रेक्ष्यो रश्मिवानिव ||३८||
ततस्तत्पुनरावृत्तं युधिष्ठिरबलं महत् |
दृष्ट्वा पार्थं महाबाहुं भीष्मायोद्यन्तमाहवे ||३९||
ततो भीष्मः कुरुश्रेष्ठः सिंहवद्विनदन्मुहुः |
धनञ्जयरथं शीघ्रं शरवर्षैरवाकिरत् ||४०||
क्षणेन स रथस्तस्य सहयः सहसारथिः |
शरवर्षेण महता न प्राज्ञायत किञ्चन ||४१||
वासुदेवस्त्वसम्भ्रान्तो धैर्यमास्थाय सात्वतः |
चोदयामास तानश्वान्वितुन्नान्भीष्मसायकैः ||४२||
ततः पार्थो धनुर्गृह्य दिव्यं जलदनिस्वनम् |
पातयामास भीष्मस्य धनुश्छित्त्वा शितैः शरैः ||४३||
स च्छिन्नधन्वा कौरव्यः पुनरन्यन्महद्धनुः |
निमेषान्तरमात्रेण सज्यं चक्रे पिता तव ||४४||
विचकर्ष ततो दोर्भ्यां धनुर्जलदनिस्वनम् |
अथास्य तदपि क्रुद्धश्चिच्छेद धनुरर्जुनः ||४५||
तस्य तत्पूजयामास लाघवं शन्तनोः सुतः |
साधु पार्थ महाबाहो साधु कुन्तीसुतेति च ||४६||
समाभाष्यैनमपरं प्रगृह्य रुचिरं धनुः |
मुमोच समरे भीष्मः शरान्पार्थरथं प्रति ||४७||
अदर्शयद्वासुदेवो हययाने परं बलम् |
मोघान्कुर्वञ्शरांस्तस्य मण्डलानि विदर्शयन् ||४८||
शुशुभाते नरव्याघ्रौ भीष्मपार्थौ शरक्षतौ |
गोवृषाविव संरब्धौ विषाणोल्लिखिताङ्कितौ ||४९||
वासुदेवस्तु सम्प्रेक्ष्य पार्थस्य मृदुयुद्धताम् |
भीष्मं च शरवर्षाणि सृजन्तमनिशं युधि ||५०||
प्रतपन्तमिवादित्यं मध्यमासाद्य सेनयोः |
वरान्वरान्विनिघ्नन्तं पाण्डुपुत्रस्य सैनिकान् ||५१||
युगान्तमिव कुर्वाणं भीष्मं यौधिष्ठिरे बले |
नामृष्यत महाबाहुर्माधवः परवीरहा ||५२||
उत्सृज्य रजतप्रख्यान्हयान्पार्थस्य मारिष |
क्रुद्धो नाम महायोगी प्रचस्कन्द महारथात् ||५३||
अभिदुद्राव भीष्मं स भुजप्रहरणो बली ||५३||
प्रतोदपाणिस्तेजस्वी सिंहवद्विनदन्मुहुः |
दारयन्निव पद्भ्यां स जगतीं जगतीश्वरः ||५४||
क्रोधताम्रेक्षणः कृष्णो जिघांसुरमितद्युतिः |
ग्रसन्निव च चेतांसि तावकानां महाहवे ||५५||
दृष्ट्वा माधवमाक्रन्दे भीष्मायोद्यन्तमाहवे |
हतो भीष्मो हतो भीष्म इति तत्र स्म सैनिकाः ||५६||
क्रोशन्तः प्राद्रवन्सर्वे वासुदेवभयान्नराः ||५६||
पीतकौशेयसंवीतो मणिश्यामो जनार्दनः |
शुशुभे विद्रवन्भीष्मं विद्युन्माली यथाम्बुदः ||५७||
स सिंह इव मातङ्गं यूथर्षभ इवर्षभम् |
अभिदुद्राव तेजस्वी विनदन्यादवर्षभः ||५८||
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य पुण्डरीकाक्षमाहवे |
असम्भ्रमं रणे भीष्मो विचकर्ष महद्धनुः ||५९||
उवाच चैनं गोविन्दमसम्भ्रान्तेन चेतसा ||५९||
एह्येहि पुण्डरीकाक्ष देवदेव नमोऽस्तु ते |
मामद्य सात्वतश्रेष्ठ पातयस्व महाहवे ||६०||
त्वया हि देव सङ्ग्रामे हतस्यापि ममानघ |
श्रेय एव परं कृष्ण लोकेऽमुष्मिन्निहैव च ||६१||
सम्भावितोऽस्मि गोविन्द त्रैलोक्येनाद्य संयुगे ||६१||
अन्वगेव ततः पार्थस्तमनुद्रुत्य केशवम् |
निजग्राह महाबाहुर्बाहुभ्यां परिगृह्य वै ||६२||
निगृह्यमाणः पार्थेन कृष्णो राजीवलोचनः |
जगाम चैनमादाय वेगेन पुरुषोत्तमः ||६३||
पार्थस्तु विष्टभ्य बलाच्चरणौ परवीरहा |
निजघ्राह हृषीकेशं कथञ्चिद्दशमे पदे ||६४||
तत एनमुवाचार्तः क्रोधपर्याकुलेक्षणम् |
निःश्वसन्तं यथा नागमर्जुनः परवीरहा ||६५||
निवर्तस्व महाबाहो नानृतं कर्तुमर्हसि |
यत्त्वया कथितं पूर्वं न योत्स्यामीति केशव ||६६||
मिथ्यावादीति लोकस्त्वां कथयिष्यति माधव |
ममैष भारः सर्वो हि हनिष्यामि यतव्रतम् ||६७||
शपे माधव सख्येन सत्येन सुकृतेन च |
अन्तं यथा गमिष्यामि शत्रूणां शत्रुकर्शन ||६८||
अद्यैव पश्य दुर्धर्षं पात्यमानं महाव्रतम् |
तारापतिमिवापूर्णमन्तकाले यदृच्छया ||६९||
माधवस्तु वचः श्रुत्वा फल्गुनस्य महात्मनः |
नकिञ्चिदुक्त्वा सक्रोध आरुरोह रथं पुनः ||७०||
तौ रथस्थौ नरव्याघ्रौ भीष्मः शान्तनवः पुनः |
ववर्ष शरवर्षेण मेघो वृष्ट्या यथाचलौ ||७१||
प्राणांश्चादत्त योधानां पिता देवव्रतस्तव |
गभस्तिभिरिवादित्यस्तेजांसि शिशिरात्यये ||७२||
यथा कुरूणां सैन्यानि बभञ्ज युधि पाण्डवः |
तथा पाण्डवसैन्यानि बभञ्ज युधि ते पिता ||७३||
हतविद्रुतसैन्यास्तु निरुत्साहा विचेतसः |
निरीक्षितुं न शेकुस्ते भीष्ममप्रतिमं रणे ||७४||
मध्यं गतमिवादित्यं प्रतपन्तं स्वतेजसा ||७४||
ते वध्यमाना भीष्मेण कालेनेव युगक्षये |
वीक्षां चक्रुर्महाराज पाण्डवा भयपीडिताः ||७५||
त्रातारं नाध्यगच्छन्त गावः पङ्कगता इव |
पिपीलिका इव क्षुण्णा दुर्बला बलिना रणे ||७६||
महारथं भारत दुष्प्रधर्षं; शरौघिणं प्रतपन्तं नरेन्द्रान् |
भीष्मं न शेकुः प्रतिवीक्षितुं ते; शरार्चिषं सूर्यमिवातपन्तम् ||७७||
विमृद्नतस्तस्य तु पाण्डुसेना; मस्तं जगामाथ सहस्ररश्मिः |
ततो बलानां श्रमकर्शितानां; मनोऽवहारं प्रति सम्बभूव ||७८||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
103-अध्यायः
दशमयुद्धदिवसः
सञ्जय उवाच||
युध्यतामेव तेषां तु भास्करेऽस्तमुपागते |
सन्ध्या समभवद्घोरा नापश्याम ततो रणम् ||१||
ततो युधिष्ठिरो राजा सन्ध्यां संदृश्य भारत |
वध्यमानं बलं चापि भीष्मेणामित्रघातिना ||२||
मुक्तशस्त्रं परावृत्तं पलायनपरायणम् |
भीष्मं च युधि संरब्धमनुयान्तं महारथान् ||३||
सोमकांश्च जितान्दृष्ट्वा निरुत्साहान्महारथान् |
चिन्तयित्वा चिरं ध्यात्वा अवहारमरोचयत् ||४||
ततोऽवहारं सैन्यानां चक्रे राजा युधिष्ठिरः |
तथैव तव सैन्यानामवहारो ह्यभूत्तदा ||५||
ततोऽवहारं सैन्यानां कृत्वा तत्र महारथाः |
न्यविशन्त कुरुश्रेष्ठ सङ्ग्रामे क्षतविक्षताः ||६||
भीष्मस्य समरे कर्म चिन्तयानास्तु पाण्डवाः |
नालभन्त तदा शान्तिं भृशं भीष्मेण पीडिताः ||७||
भीष्मोऽपि समरे जित्वा पाण्डवान्सह सृञ्जयैः |
पूज्यमानस्तव सुतैर्वन्द्यमानश्च भारत ||८||
न्यविशत्कुरुभिः सार्धं हृष्टरूपैः समन्ततः |
ततो रात्रिः समभवत्सर्वभूतप्रमोहिनी ||९||
तस्मिन्रात्रिमुखे घोरे पाण्डवा वृष्णिभिः सह |
सृञ्जयाश्च दुराधर्षा मन्त्राय समुपाविशन् ||१०||
आत्मनिःश्रेयसं सर्वे प्राप्तकालं महाबलाः |
मन्त्रयामासुरव्यग्रा मन्त्रनिश्चयकोविदाः ||११||
ततो युधिष्ठिरो राजा मन्त्रयित्वा चिरं नृप |
वासुदेवं समुद्वीक्ष्य वाक्यमेतदुवाच ह ||१२||
पश्य कृष्ण महात्मानं भीष्मं भीमपराक्रमम् |
गजं नलवनानीव विमृद्नन्तं बलं मम ||१३||
न चैवैनं महात्मानमुत्सहामो निरीक्षितुम् |
लेलिह्यमानं सैन्येषु प्रवृद्धमिव पावकम् ||१४||
यथा घोरो महानागस्तक्षको वै विषोल्बणः |
तथा भीष्मो रणे कृष्ण तीक्ष्णशस्त्रः प्रतापवान् ||१५||
गृहीतचापः समरे विमुञ्चंश्च शिताञ्शरान् |
शक्यो जेतुं यमः क्रुद्धो वज्रपाणिश्च देवराट् ||१६||
वरुणः पाशभृद्वापि सगदो वा धनेश्वरः |
न तु भीष्मः सुसङ्क्रुद्धः शक्यो जेतुं महाहवे ||१७||
सोऽहमेवं गते कृष्ण निमग्नः शोकसागरे |
आत्मनो बुद्धिदौर्बल्याद्भीष्ममासाद्य संयुगे ||१८||
वनं यास्यामि दुर्धर्ष श्रेयो मे तत्र वै गतम् |
न युद्धं रोचये कृष्ण हन्ति भीष्मो हि नः सदा ||१९||
यथा प्रज्वलितं वह्निं पतङ्गः समभिद्रवन् |
एकतो मृत्युमभ्येति तथाहं भीष्ममीयिवान् ||२०||
क्षयं नीतोऽस्मि वार्ष्णेय राज्यहेतोः पराक्रमी |
भ्रातरश्चैव मे शूराः सायकैर्भृशपीडिताः ||२१||
मत्कृते भ्रातृसौहार्दाद्राज्यात्प्रभ्रंशनं गताः |
परिक्लिष्टा तथा कृष्णा मत्कृते मधुसूदन ||२२||
जीवितं बहु मन्येऽहं जीवितं ह्यद्य दुर्लभम् |
जीवितस्याद्य शेषेण चरिष्ये धर्ममुत्तमम् ||२३||
यदि तेऽहमनुग्राह्यो भ्रातृभिः सह केशव |
स्वधर्मस्याविरोधेन तदुदाहर केशव ||२४||
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य कारुण्याद्बहुविस्तरम् |
प्रत्युवाच ततः कृष्णः सान्त्वयानो युधिष्ठिरम् ||२५||
धर्मपुत्र विषादं त्वं मा कृथाः सत्यसङ्गर |
यस्य ते भ्रातरः शूरा दुर्जयाः शत्रुसूदनाः ||२६||
अर्जुनो भीमसेनश्च वाय्वग्निसमतेजसौ |
माद्रीपुत्रौ च विक्रान्तौ त्रिदशानामिवेश्वरौ ||२७||
मां वा नियुङ्क्ष्व सौहार्दाद्योत्स्ये भीष्मेण पाण्डव |
त्वत्प्रयुक्तो ह्यहं राजन्किं न कुर्यां महाहवे ||२८||
हनिष्यामि रणे भीष्ममाहूय पुरुषर्षभम् |
पश्यतां धार्तराष्ट्राणां यदि नेच्छति फल्गुनः ||२९||
यदि भीष्मे हते राजञ्जयं पश्यसि पाण्डव |
हन्तास्म्येकरथेनाद्य कुरुवृद्धं पितामहम् ||३०||
पश्य मे विक्रमं राजन्महेन्द्रस्येव संयुगे |
विमुञ्चन्तं महास्त्राणि पातयिष्यामि तं रथात् ||३१||
यः शत्रुः पाण्डुपुत्राणां मच्छत्रुः स न संशयः |
मदर्था भवदर्था ये ये मदीयास्तवैव ते ||३२||
तव भ्राता मम सखा सम्बन्धी शिष्य एव च |
मांसान्युत्कृत्य वै दद्यामर्जुनार्थे महीपते ||३३||
एष चापि नरव्याघ्रो मत्कृते जीवितं त्यजेत् |
एष नः समयस्तात तारयेम परस्परम् ||३४||
स मां नियुङ्क्ष्व राजेन्द्र यावद्द्वीपो भवाम्यहम् ||३४||
प्रतिज्ञातमुपप्लव्ये यत्तत्पार्थेन पूर्वतः |
घातयिष्यामि गाङ्गेयमित्युलूकस्य संनिधौ ||३५||
परिरक्ष्यं च मम तद्वचः पार्थस्य धीमतः |
अनुज्ञातं तु पार्थेन मया कार्यं न संशयः ||३६||
अथ वा फल्गुनस्यैष भारः परिमितो रणे |
निहनिष्यति सङ्ग्रामे भीष्मं परपुरञ्जयम् ||३७||
अशक्यमपि कुर्याद्धि रणे पार्थः समुद्यतः |
त्रिदशान्वा समुद्युक्तान्सहितान्दैत्यदानवैः ||३८||
निहन्यादर्जुनः सङ्ख्ये किमु भीष्मं नराधिप ||३८||
विपरीतो महावीर्यो गतसत्त्वोऽल्पजीवितः |
भीष्मः शान्तनवो नूनं कर्तव्यं नावबुध्यते ||३९||
युधिष्ठिर उवाच||
एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि माधव |
सर्वे ह्येते न पर्याप्तास्तव वेगनिवारणे ||४०||
नियतं समवाप्स्यामि सर्वमेव यथेप्सितम् |
यस्य मे पुरुषव्याघ्र भवान्नाथो महाबलः ||४१||
सेन्द्रानपि रणे देवाञ्जयेयं जयतां वर |
त्वया नाथेन गोविन्द किमु भीष्मं महाहवे ||४२||
न तु त्वामनृतं कर्तुमुत्सहे स्वार्थगौरवात् |
अयुध्यमानः साहाय्यं यथोक्तं कुरु माधव ||४३||
समयस्तु कृतः कश्चिद्भीष्मेण मम माधव |
मन्त्रयिष्ये तवार्थाय न तु योत्स्ये कथञ्चन ||४४||
दुर्योधनार्थे योत्स्यामि सत्यमेतदिति प्रभो ||४४||
स हि राज्यस्य मे दाता मन्त्रस्यैव च माधव |
तस्माद्देवव्रतं भूयो वधोपायार्थमात्मनः ||४५||
भवता सहिताः सर्वे पृच्छामो मधुसूदन ||४५||
तद्वयं सहिता गत्वा भीष्ममाशु नरोत्तमम् |
रुचिते तव वार्ष्णेय मन्त्रं पृच्छाम कौरवम् ||४६||
स वक्ष्यति हितं वाक्यं तथ्यं चैव जनार्दन |
यथा स वक्ष्यते कृष्ण तथा कर्तास्मि संयुगे ||४७||
स नो जयस्य दाता च मन्त्रस्य च धृतव्रतः |
बालाः पित्रा विहीनाश्च तेन संवर्धिता वयम् ||४८||
तं चेत्पितामहं वृद्धं हन्तुमिच्छामि माधव |
पितुः पितरमिष्टं वै धिगस्तु क्षत्रजीविकाम् ||४९||
सञ्जय उवाच||
ततोऽब्रवीन्महाराज वार्ष्णेयः कुरुनन्दनम् |
रोचते मे महाबाहो सततं तव भाषितम् ||५०||
देवव्रतः कृती भीष्मः प्रेक्षितेनापि निर्दहेत् |
गम्यतां स वधोपायं प्रष्टुं सागरगासुतः ||५१||
वक्तुमर्हति सत्यं स त्वया पृष्टो विशेषतः ||५१||
ते वयं तत्र गच्छामः प्रष्टुं कुरुपितामहम् |
प्रणम्य शिरसा चैनं मन्त्रं पृच्छाम माधव ||५२||
स नो दास्यति यं मन्त्रं तेन योत्स्यामहे परान् ||५२||
एवं संमन्त्र्य वै वीराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
जग्मुस्ते सहिताः सर्वे वासुदेवश्च वीर्यवान् ||५३||
विमुक्तशस्त्रकवचा भीष्मस्य सदनं प्रति ||५३||
प्रविश्य च तदा भीष्मं शिरोभिः प्रतिपेदिरे |
पूजयन्तो महाराज पाण्डवा भरतर्षभ ||५४||
प्रणम्य शिरसा चैनं भीष्मं शरणमन्वयुः ||५४||
तानुवाच महाबाहुर्भीष्मः कुरुपितामहः |
स्वागतं तव वार्ष्णेय स्वागतं ते धनञ्जय ||५५||
स्वागतं धर्मपुत्राय भीमाय यमयोस्तथा ||५५||
किं कार्यं वः करोम्यद्य युष्मत्प्रीतिविवर्धनम् |
सर्वात्मना च कर्तास्मि यद्यपि स्यात्सुदुष्करम् ||५६||
तथा ब्रुवाणं गाङ्गेयं प्रीतियुक्तं पुनः पुनः |
उवाच वाक्यं दीनात्मा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||५७||
कथं जयेम धर्मज्ञ कथं राज्यं लभेमहि |
प्रजानां सङ्क्षयो न स्यात्कथं तन्मे वदाभिभो ||५८||
भवान्हि नो वधोपायं ब्रवीतु स्वयमात्मनः |
भवन्तं समरे राजन्विषहेम कथं वयम् ||५९||
न हि ते सूक्ष्ममप्यस्ति रन्ध्रं कुरुपितामह |
मण्डलेनैव धनुषा सदा दृश्योऽसि संयुगे ||६०||
नाददानं संदधानं विकर्षन्तं धनुर्न च |
पश्यामस्त्वा महाबाहो रथे सूर्यमिव स्थितम् ||६१||
नराश्वरथनागानां हन्तारं परवीरहन् |
क इवोत्सहते हन्तुं त्वां पुमान्भरतर्षभ ||६२||
वर्षता शरवर्षाणि महान्ति पुरुषोत्तम |
क्षयं नीता हि पृतना भवता महती मम ||६३||
यथा युधि जयेयं त्वां यथा राज्यं भवेन्मम |
भवेत्सैन्यस्य वा शान्तिस्तन्मे ब्रूहि पितामह ||६४||
ततोऽब्रवीच्छान्तनवः पाण्डवान्पाण्डुपूर्वज |
न कथञ्चन कौन्तेय मयि जीवति संयुगे ||६५||
युष्मासु दृश्यते वृद्धिः सत्यमेतद्ब्रवीमि वः ||६५||
निर्जिते मयि युद्धे तु ध्रुवं जेष्यथ कौरवान् |
क्षिप्रं मयि प्रहरत यदीच्छथ रणे जयम् ||६६||
अनुजानामि वः पार्थाः प्रहरध्वं यथासुखम् ||६६||
एवं हि सुकृतं मन्ये भवतां विदितो ह्यहम् |
हते मयि हतं सर्वं तस्मादेवं विधीयताम् ||६७||
युधिष्ठिर उवाच||
ब्रूहि तस्मादुपायं नो यथा युद्धे जयेमहि |
भवन्तं समरे क्रुद्धं दण्डपाणिमिवान्तकम् ||६८||
शक्यो वज्रधरो जेतुं वरुणोऽथ यमस्तथा |
न भवान्समरे शक्यः सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ||६९||
भीष्म उवाच||
सत्यमेतन्महाबाहो यथा वदसि पाण्डव |
नाहं शक्यो रणे जेतुं सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ||७०||
आत्तशस्त्रो रणे यत्तो गृहीतवरकार्मुकः |
न्यस्तशस्त्रं तु मां राजन्हन्युर्युधि महारथाः ||७१||
निक्षिप्तशस्त्रे पतिते विमुक्तकवचध्वजे |
द्रवमाणे च भीते च तवास्मीति च वादिनि ||७२||
स्त्रियां स्त्रीनामधेये च विकले चैकपुत्रके |
अप्रसूते च दुष्प्रेक्ष्ये न युद्धं रोचते मम ||७३||
इमं च शृणु मे पार्थ सङ्कल्पं पूर्वचिन्तितम् |
अमङ्गल्यध्वजं दृष्ट्वा न युध्येयं कथञ्चन ||७४||
य एष द्रौपदो राजंस्तव सैन्ये महारथः |
शिखण्डी समराकाङ्क्षी शूरश्च समितिञ्जयः ||७५||
यथाभवच्च स्त्री पूर्वं पश्चात्पुंस्त्वमुपागतः |
जानन्ति च भवन्तोऽपि सर्वमेतद्यथातथम् ||७६||
अर्जुनः समरे शूरः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् |
मामेव विशिखैस्तूर्णमभिद्रवतु दंशितः ||७७||
अमङ्गल्यध्वजे तस्मिन्स्त्रीपूर्वे च विशेषतः |
न प्रहर्तुमभीप्सामि गृहीतेषुं कथञ्चन ||७८||
तदन्तरं समासाद्य पाण्डवो मां धनञ्जयः |
शरैर्घातयतु क्षिप्रं समन्ताद्भरतर्षभ ||७९||
न तं पश्यामि लोकेषु यो मां हन्यात्समुद्यतम् |
ऋते कृष्णान्महाभागात्पाण्डवाद्वा धनञ्जयात् ||८०||
एष तस्मात्पुरोधाय कञ्चिदन्यं ममाग्रतः |
मां पातयतु बीभत्सुरेवं ते विजयो भवेत् ||८१||
एतत्कुरुष्व कौन्तेय यथोक्तं वचनं मम |
ततो जेष्यसि सङ्ग्रामे धार्तराष्ट्रान्समागतान् ||८२||
सञ्जय उवाच||
तेऽनुज्ञातास्ततः पार्था जग्मुः स्वशिबिरं प्रति |
अभिवाद्य महात्मानं भीष्मं कुरुपितामहम् ||८३||
तथोक्तवति गाङ्गेये परलोकाय दीक्षिते |
अर्जुनो दुःखसन्तप्तः सव्रीडमिदमब्रवीत् ||८४||
गुरुणा कुलवृद्धेन कृतप्रज्ञेन धीमता |
पितामहेन सङ्ग्रामे कथं योत्स्यामि माधव ||८५||
क्रीडता हि मया बाल्ये वासुदेव महामनाः |
पांसुरूषितगात्रेण महात्मा परुषीकृतः ||८६||
यस्याहमधिरुह्याङ्कं बालः किल गदाग्रज |
तातेत्यवोचं पितरं पितुः पाण्डोर्महात्मनः ||८७||
नाहं तातस्तव पितुस्तातोऽस्मि तव भारत |
इति मामब्रवीद्बाल्ये यः स वध्यः कथं मया ||८८||
कामं वध्यतु मे सैन्यं नाहं योत्स्ये महात्मना |
जयो वास्तु वधो वा मे कथं वा कृष्ण मन्यसे ||८९||
श्रीकृष्ण उवाच||
प्रतिज्ञाय वधं जिष्णो पुरा भीष्मस्य संयुगे |
क्षत्रधर्मे स्थितः पार्थ कथं नैनं हनिष्यसि ||९०||
पातयैनं रथात्पार्थ वज्राहतमिव द्रुमम् |
नाहत्वा युधि गाङ्गेयं विजयस्ते भविष्यति ||९१||
दिष्टमेतत्पुरा देवैर्भविष्यत्यवशस्य ते |
हन्ता भीष्मस्य पूर्वेन्द्र इति तन्न तदन्यथा ||९२||
न हि भीष्मं दुराधर्षं व्यात्ताननमिवान्तकम् |
त्वदन्यः शक्नुयाद्धन्तुमपि वज्रधरः स्वयम् ||९३||
जहि भीष्मं महाबाहो शृणु चेदं वचो मम |
यथोवाच पुरा शक्रं महाबुद्धिर्बृहस्पतिः ||९४||
ज्यायांसमपि चेच्छक्र गुणैरपि समन्वितम् |
आततायिनमामन्त्र्य हन्याद्घातकमागतम् ||९५||
शाश्वतोऽयं स्थितो धर्मः क्षत्रियाणां धनञ्जय |
योद्धव्यं रक्षितव्यं च यष्टव्यं चानसूयुभिः ||९६||
अर्जुन उवाच||
शिखण्डी निधनं कृष्ण भीष्मस्य भविता ध्रुवम् |
दृष्ट्वैव हि सदा भीष्मः पाञ्चाल्यं विनिवर्तते ||९७||
ते वयं प्रमुखे तस्य स्थापयित्वा शिखण्डिनम् |
गाङ्गेयं पातयिष्याम उपायेनेति मे मतिः ||९८||
अहमन्यान्महेष्वासान्वारयिष्यामि सायकैः |
शिखण्ड्यपि युधां श्रेष्ठो भीष्ममेवाभियास्यतु ||९९||
श्रुतं ते कुरुमुख्यस्य नाहं हन्यां शिखण्डिनम् |
कन्या ह्येषा पुरा जाता पुरुषः समपद्यत ||१००||
सञ्जय उवाच||
इत्येवं निश्चयं कृत्वा पाण्डवाः सहमाधवाः |
शयनानि यथास्वानि भेजिरे पुरुषर्षभाः ||१०१||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
104-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं शिखण्डी गाङ्गेयमभ्यवर्तत संयुगे |
पाण्डवाश्च तथा भीष्मं तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||१||
सञ्जय उवाच||
ततः प्रभाते विमले सूर्यस्योदयनं प्रति |
वाद्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेष्वानकेषु च ||२||
ध्मायत्सु दधिवर्णेषु जलजेषु समन्ततः |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य निर्याताः पाण्डवा युधि ||३||
कृत्वा व्यूहं महाराज सर्वशत्रुनिबर्हणम् |
शिखण्डी सर्वसैन्यानामग्र आसीद्विशां पते ||४||
चक्ररक्षौ ततस्तस्य भीमसेनधनञ्जयौ |
पृष्ठतो द्रौपदेयाश्च सौभद्रश्चैव वीर्यवान् ||५||
सात्यकिश्चेकितानश्च तेषां गोप्ता महारथः |
धृष्टद्युम्नस्ततः पश्चात्पाञ्चालैरभिरक्षितः ||६||
ततो युधिष्ठिरो राजा यमाभ्यां सहितः प्रभुः |
प्रययौ सिंहनादेन नादयन्भरतर्षभ ||७||
विराटस्तु ततः पश्चात्स्वेन सैन्येन संवृतः |
द्रुपदश्च महाराज ततः पश्चादुपाद्रवत् ||८||
केकया भ्रातरः पञ्च धृष्टकेतुश्च वीर्यवान् |
जघनं पालयामास पाण्डुसैन्यस्य भारत ||९||
एवं व्यूह्य महत्सैन्यं पाण्डवास्तव वाहिनीम् |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे त्यक्त्वा जीवितमात्मनः ||१०||
तथैव कुरवो राजन्भीष्मं कृत्वा महाबलम् |
अग्रतः सर्वसैन्यानां प्रययुः पाण्डवान्प्रति ||११||
पुत्रैस्तव दुराधर्षै रक्षितः सुमहाबलैः |
ततो द्रोणो महेष्वासः पुत्रश्चास्य महारथः ||१२||
भगदत्तस्ततः पश्चाद्गजानीकेन संवृतः |
कृपश्च कृतवर्मा च भगदत्तमनुव्रतौ ||१३||
काम्बोजराजो बलवांस्ततः पश्चात्सुदक्षिणः |
मागधश्च जयत्सेनः सौबलश्च बृहद्बलः ||१४||
तथेतरे महेष्वासाः सुशर्मप्रमुखा नृपाः |
जघनं पालयामासुस्तव सैन्यस्य भारत ||१५||
दिवसे दिवसे प्राप्ते भीष्मः शान्तनवो युधि |
आसुरानकरोद्व्यूहान्पैशाचानथ राक्षसान् ||१६||
ततः प्रववृते युद्धं तव तेषां च भारत |
अन्योन्यं निघ्नतां राजन्यमराष्ट्रविवर्धनम् ||१७||
अर्जुनप्रमुखाः पार्थाः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् |
भीष्मं युद्धेऽभ्यवर्तन्त किरन्तो विविधाञ्शरान् ||१८||
तत्र भारत भीमेन पीडितास्तावकाः शरैः |
रुधिरौघपरिक्लिन्नाः परलोकं ययुस्तदा ||१९||
नकुलः सहदेवश्च सात्यकिश्च महारथः |
तव सैन्यं समासाद्य पीडयामासुरोजसा ||२०||
ते वध्यमानाः समरे तावका भरतर्षभ |
नाशक्नुवन्वारयितुं पाण्डवानां महद्बलम् ||२१||
ततस्तु तावकं सैन्यं वध्यमानं समन्ततः |
सम्प्राद्रवद्दिशो राजन्काल्यमानं महारथैः ||२२||
त्रातारं नाध्यगच्छन्त तावका भरतर्षभ |
वध्यमानाः शितैर्बाणैः पाण्डवैः सहसृञ्जयैः ||२३||
धृतराष्ट्र उवाच||
पीड्यमानं बलं पार्थैर्दृष्ट्वा भीष्मः पराक्रमी |
यदकार्षीद्रणे क्रुद्धस्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||२४||
कथं वा पाण्डवान्युद्धे प्रत्युद्यातः परन्तपः |
विनिघ्नन्सोमकान्वीरांस्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||२५||
सञ्जय उवाच||
आचक्षे ते महाराज यदकार्षीत्पितामहः |
पीडिते तव पुत्रस्य सैन्ये पाण्डवसृञ्जयैः ||२६||
प्रहृष्टमनसः शूराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
अभ्यवर्तन्त निघ्नन्तस्तव पुत्रस्य वाहिनीम् ||२७||
तं विनाशं मनुष्येन्द्र नरवारणवाजिनाम् |
नामृष्यत तदा भीष्मः सैन्यघातं रणे परैः ||२८||
स पाण्डवान्महेष्वासः पाञ्चालांश्च ससृञ्जयान् |
अभ्यद्रवत दुर्धर्षस्त्यक्त्वा जीवितमात्मनः ||२९||
स पाण्डवानां प्रवरान्पञ्च राजन्महारथान् |
आत्तशस्त्रान्रणे यत्तान्वारयामास सायकैः ||३०||
नाराचैर्वत्सदन्तैश्च शितैरञ्जलिकैस्तथा ||३०||
निजघ्ने समरे क्रुद्धो हस्त्यश्वममितं बहु |
रथिनोऽपातयद्राजन्रथेभ्यः पुरुषर्षभः ||३१||
सादिनश्चाश्वपृष्ठेभ्यः पदातींश्च समागतान् |
गजारोहान्गजेभ्यश्च परेषां विदधद्भयम् ||३२||
तमेकं समरे भीष्मं त्वरमाणं महारथम् |
पाण्डवाः समवर्तन्त वज्रपाणिमिवासुराः ||३३||
शक्राशनिसमस्पर्शान्विमुञ्चन्निशिताञ्शरान् |
दिक्ष्वदृश्यत सर्वासु घोरं सन्धारयन्वपुः ||३४||
मण्डलीकृतमेवास्य नित्यं धनुरदृश्यत |
सङ्ग्रामे युध्यमानस्य शक्रचापनिभं महत् ||३५||
तद्दृष्ट्वा समरे कर्म तव पुत्रा विशां पते |
विस्मयं परमं प्राप्ताः पितामहमपूजयन् ||३६||
पार्था विमनसो भूत्वा प्रैक्षन्त पितरं तव |
युध्यमानं रणे शूरं विप्रचित्तिमिवामराः ||३७||
न चैनं वारयामासुर्व्यात्ताननमिवान्तकम् ||३७||
दशमेऽहनि सम्प्राप्ते रथानीकं शिखण्डिनः |
अदहन्निशितैर्बाणैः कृष्णवर्त्मेव काननम् ||३८||
तं शिखण्डी त्रिभिर्बाणैरभ्यविध्यत्स्तनान्तरे |
आशीविषमिव क्रुद्धं कालसृष्टमिवान्तकम् ||३९||
स तेनातिभृशं विद्धः प्रेक्ष्य भीष्मः शिखण्डिनम् |
अनिच्छन्नपि सङ्क्रुद्धः प्रहसन्निदमब्रवीत् ||४०||
काममभ्यस वा मा वा न त्वां योत्स्ये कथञ्चन |
यैव हि त्वं कृता धात्रा सैव हि त्वं शिखण्डिनी ||४१||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शिखण्डी क्रोधमूर्छितः |
उवाच भीष्मं समरे सृक्किणी परिलेलिहन् ||४२||
जानामि त्वां महाबाहो क्षत्रियाणां क्षयङ्करम् |
मया श्रुतं च ते युद्धं जामदग्न्येन वै सह ||४३||
दिव्यश्च ते प्रभावोऽयं स मया बहुशः श्रुतः |
जानन्नपि प्रभावं ते योत्स्येऽद्याहं त्वया सह ||४४||
पाण्डवानां प्रियं कुर्वन्नात्मनश्च नरोत्तम |
अद्य त्वा योधयिष्यामि रणे पुरुषसत्तम ||४५||
ध्रुवं च त्वा हनिष्यामि शपे सत्येन तेऽग्रतः |
एतच्छ्रुत्वा वचो मह्यं यत्क्षमं तत्समाचर ||४६||
काममभ्यस वा मा वा न मे जीवन्विमोक्ष्यसे |
सुदृष्टः क्रियतां भीष्म लोकोऽयं समितिञ्जय ||४७||
एवमुक्त्वा ततो भीष्मं पञ्चभिर्नतपर्वभिः |
अविध्यत रणे राजन्प्रणुन्नं वाक्यसायकैः ||४८||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सव्यसाची परन्तपः |
कालोऽयमिति सञ्चिन्त्य शिखण्डिनमचोदयत् ||४९||
अहं त्वामनुयास्यामि परान्विद्रावयञ्शरैः |
अभिद्रव सुसंरब्धो भीष्मं भीमपराक्रमम् ||५०||
न हि ते संयुगे पीडां शक्तः कर्तुं महाबलः |
तस्मादद्य महाबाहो वीर भीष्ममभिद्रव ||५१||
अहत्वा समरे भीष्मं यदि यास्यसि मारिष |
अवहास्योऽस्य लोकस्य भविष्यसि मया सह ||५२||
नावहास्या यथा वीर भवेम परमाहवे |
तथा कुरु रणे यत्नं साधयस्व पितामहम् ||५३||
अहं ते रक्षणं युद्धे करिष्यामि परन्तप |
वारयन्रथिनः सर्वान्साधयस्व पितामहम् ||५४||
द्रोणं च द्रोणपुत्रं च कृपं चाथ सुयोधनम् |
चित्रसेनं विकर्णं च सैन्धवं च जयद्रथम् ||५५||
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ काम्बोजं च सुदक्षिणम् |
भगदत्तं तथा शूरं मागधं च महारथम् ||५६||
सौमदत्तिं रणे शूरमार्श्यशृङ्गिं च राक्षसम् |
त्रिगर्तराजं च रणे सह सर्वैर्महारथैः ||५७||
अहमावारयिष्यामि वेलेव मकरालयम् ||५७||
कुरूंश्च सहितान्सर्वान्ये चैषां सैनिकाः स्थिताः |
निवारयिष्यामि रणे साधयस्व पितामहम् ||५८||
श्रीमहाभारतम्
||६ भीष्मपर्वम् ||
105-अध्यायः
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं शिखण्डी गाङ्गेयमभ्यधावत्पितामहम् |
पाञ्चाल्यः समरे क्रुद्धो धर्मात्मानं यतव्रतम् ||१||
केऽरक्षन्पाण्डवानीके शिखण्डिनमुदायुधम् |
त्वरमाणास्त्वराकाले जिगीषन्तो महारथाः ||२||
कथं शान्तनवो भीष्मः स तस्मिन्दशमेऽहनि |
अयुध्यत महावीर्यः पाण्डवैः सहसृञ्जयैः ||३||
न मृष्यामि रणे भीष्मं प्रत्युद्यातं शिखण्डिनम् |
कच्चिन्न रथभङ्गोऽस्य धनुर्वाशीर्यतास्यतः ||४||
सञ्जय उवाच||
नाशीर्यत धनुस्तस्य रथभङ्गो न चाप्यभूत् |
युध्यमानस्य सङ्ग्रामे भीष्मस्य भरतर्षभ ||५||
निघ्नतः समरे शत्रूञ्शरैः संनतपर्वभिः ||५||
अनेकशतसाहस्रास्तावकानां महारथाः |
रथदन्तिगणा राजन्हयाश्चैव सुसज्जिताः ||६||
अभ्यवर्तन्त युद्धाय पुरस्कृत्य पितामहम् ||६||
यथाप्रतिज्ञं कौरव्य स चापि समितिञ्जयः |
पार्थानामकरोद्भीष्मः सततं समितिक्षयम् ||७||
युध्यमानं महेष्वासं विनिघ्नन्तं पराञ्शरैः |
पाञ्चालाः पाण्डवैः सार्धं सर्व एवाभ्यवारयन् ||८||
दशमेऽहनि सम्प्राप्ते तताप रिपुवाहिनीम् |
कीर्यमाणां शितैर्बाणैः शतशोऽथ सहस्रशः ||९||
न हि भीष्मं महेष्वासं पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
अशक्नुवन्रणे जेतुं पाशहस्तमिवान्तकम् ||१०||
अथोपायान्महाराज सव्यसाची परन्तपः |
त्रासयन्रथिनः सर्वान्बीभत्सुरपराजितः ||११||
सिंहवद्विनदन्नुच्चैर्धनुर्ज्यां विक्षिपन्मुहुः |
शरौघान्विसृजन्पार्थो व्यचरत्कालवद्रणे ||१२||
तस्य शब्देन वित्रस्तास्तावका भरतर्षभ |
सिंहस्येव मृगा राजन्व्यद्रवन्त महाभयात् ||१३||
जयन्तं पाण्डवं दृष्ट्वा त्वत्सैन्यं चाभिपीडितम् |
दुर्योधनस्ततो भीष्ममब्रवीद्भृशपीडितः ||१४||
एष पाण्डुसुतस्तात श्वेताश्वः कृष्णसारथिः |
दहते मामकान्सर्वान्कृष्णवर्त्मेव काननम् ||१५||
पश्य सैन्यानि गाङ्गेय द्रवमाणानि सर्वशः |
पाण्डवेन युधां श्रेष्ठ काल्यमानानि संयुगे ||१६||
यथा पशुगणान्पालः सङ्कालयति कानने |
तथेदं मामकं सैन्यं काल्यते शत्रुतापन ||१७||
धनञ्जयशरैर्भग्नं द्रवमाणमितस्ततः |
भीमो ह्येष दुराधर्षो विद्रावयति मे बलम् ||१८||
सात्यकिश्चेकितानश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
अभिमन्युश्च विक्रान्तो वाहिनीं दहते मम ||१९||
धृष्टद्युम्नस्तथा शूरो राक्षसश्च घटोत्कचः |
व्यद्रावयेतां सहसा सैन्यं मम महाबलौ ||२०||
वध्यमानस्य सैन्यस्य सर्वैरेतैर्महाबलैः |
नान्यां गतिं प्रपश्यामि स्थाने युद्धे च भारत ||२१||
ऋते त्वां पुरुषव्याघ्र देवतुल्यपराक्रम |
पर्याप्तश्च भवान्क्षिप्रं पीडितानां गतिर्भव ||२२||
एवमुक्तो महाराज पिता देवव्रतस्तव |
चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु कृत्वा निश्चयमात्मनः ||२३||
तव सन्धारयन्पुत्रमब्रवीच्छन्तनोः सुतः ||२३||
दुर्योधन विजानीहि स्थिरो भव विशां पते |
पूर्वकालं तव मया प्रतिज्ञातं महाबल ||२४||
हत्वा दश सहस्राणि क्षत्रियाणां महात्मनाम् |
सङ्ग्रामाद्व्यपयातव्यमेतत्कर्म ममाह्निकम् ||२५||
इति तत्कृतवांश्चाहं यथोक्तं भरतर्षभ ||२५||
अद्य चापि महत्कर्म प्रकरिष्ये महाहवे |
अहं वा निहतः शेष्ये हनिष्ये वाद्य पाण्डवान् ||२६||
अद्य ते पुरुषव्याघ्र प्रतिमोक्ष्ये ऋणं महत् |
भर्तृपिण्डकृतं राजन्निहतः पृतनामुखे ||२७||
इत्युक्त्वा भरतश्रेष्ठः क्षत्रियान्प्रतपञ्शरैः |
आससाद दुराधर्षः पाण्डवानामनीकिनीम् ||२८||
अनीकमध्ये तिष्ठन्तं गाङ्गेयं भरतर्षभ |
आशीविषमिव क्रुद्धं पाण्डवाः पर्यवारयन् ||२९||
दशमेऽहनि तस्मिंस्तु दर्शयञ्शक्तिमात्मनः |
राजञ्शतसहस्राणि सोऽवधीत्कुरुनन्दन ||३०||
पञ्चालानां च ये श्रेष्ठा राजपुत्रा महाबलाः |
तेषामादत्त तेजांसि जलं सूर्य इवांशुभिः ||३१||
हत्वा दश सहस्राणि कुञ्जराणां तरस्विनाम् |
सारोहाणां महाराज हयानां चायुतं पुनः ||३२||
पूर्णे शतसहस्रे द्वे पदातीनां नरोत्तमः |
प्रजज्वाल रणे भीष्मो विधूम इव पावकः ||३३||
न चैनं पाण्डवेयानां केचिच्छेकुर्निरीक्षितुम् |
उत्तरं मार्गमास्थाय तपन्तमिव भास्करम् ||३४||
ते पाण्डवेयाः संरब्धा महेष्वासेन पीडिताः |
वधायाभ्यद्रवन्भीष्मं सृञ्जयाश्च महारथाः ||३५||
स युध्यमानो बहुभिर्भीष्मः शान्तनवस्तदा |
अवकीर्णो महाबाहुः शैलो मेघैरिवासितैः ||३६||
पुत्रास्तु तव गाङ्गेयं समन्तात्पर्यवारयन् |
महत्या सेनया सार्धं ततो युद्धमवर्तत ||३७||
