श्रीः
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
001-अध्यायः
जनमेजय उवाच||
कथं विराटनगरे मम पूर्वपितामहाः |
अज्ञातवासमुषिता दुर्योधनभयार्दिताः ||१||
वैशम्पायन उवाच||
तथा तु स वराँल्लब्ध्वा धर्माद्धर्मभृतां वरः |
गत्वाश्रमं ब्राह्मणेभ्य आचख्यौ सर्वमेव तत् ||२||
कथयित्वा तु तत्सर्वं ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिरः |
अरणीसहितं तस्मै ब्राह्मणाय न्यवेदयत् ||३||
ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः |
संनिवर्त्यानुजान्सर्वानिति होवाच भारत ||४||
द्वादशेमानि वर्षाणि राष्ट्राद्विप्रोषिता वयम् |
त्रयोदशोऽयं सम्प्राप्तः कृच्छ्रः परमदुर्वसः ||५||
स साधु कौन्तेय इतो वासमर्जुन रोचय |
यत्रेमा वसतीः सर्वा वसेमाविदिताः परैः ||६||
अर्जुन उवाच||
तस्यैव वरदानेन धर्मस्य मनुजाधिप |
अज्ञाता विचरिष्यामो नराणां भरतर्षभ ||७||
किं तु वासाय राष्ट्राणि कीर्तयिष्यामि कानिचित् |
रमणीयानि गुप्तानि तेषां किञ्चित्स्म रोचय ||८||
सन्ति रम्या जनपदा बह्वन्नाः परितः कुरून् |
पाञ्चालाश्चेदिमत्स्याश्च शूरसेनाः पटच्चराः ||९||
दशार्णा नवराष्ट्रं च मल्लाः शाल्वा युगन्धराः ||९||
एतेषां कतमो राजन्निवासस्तव रोचते |
वत्स्यामो यत्र राजेन्द्र संवत्सरमिमं वयम् ||१०||
युधिष्ठिर उवाच||
एवमेतन्महाबाहो यथा स भगवान्प्रभुः |
अब्रवीत्सर्वभूतेशस्तत्तथा न तदन्यथा ||११||
अवश्यं त्वेव वासार्थं रमणीयं शिवं सुखम् |
संमन्त्र्य सहितैः सर्वैर्द्रष्टव्यमकुतोभयम् ||१२||
मत्स्यो विराटो बलवानभिरक्षेत्स पाण्डवान् |
धर्मशीलो वदान्यश्च वृद्धश्च सुमहाधनः ||१३||
विराटनगरे तात संवत्सरमिमं वयम् |
कुर्वन्तस्तस्य कर्माणि विहरिष्याम भारत ||१४||
यानि यानि च कर्माणि तस्य शक्ष्यामहे वयम् |
कर्तुं यो यत्स तत्कर्म ब्रवीतु कुरुनन्दनाः ||१५||
अर्जुन उवाच||
नरदेव कथं कर्म राष्ट्रे तस्य करिष्यसि |
विराटनृपतेः साधो रंस्यसे केन कर्मणा ||१६||
मृदुर्वदान्यो ह्रीमांश्च धार्मिकः सत्यविक्रमः |
राजंस्त्वमापदा क्लिष्टः किं करिष्यसि पाण्डव ||१७||
न दुःखमुचितं किञ्चिद्राजन्वेद यथा जनः |
स इमामापदं प्राप्य कथं घोरां तरिष्यसि ||१८||
युधिष्ठिर उवाच||
शृणुध्वं यत्करिष्यामि कर्म वै कुरुनन्दनाः |
विराटमनुसम्प्राप्य राजानं पुरुषर्षभम् ||१९||
सभास्तारो भविष्यामि तस्य राज्ञो महात्मनः |
कङ्को नाम द्विजो भूत्वा मताक्षः प्रियदेविता ||२०||
वैडूर्यान्काञ्चनान्दान्तान्फलैर्ज्योतीरसैः सह |
कृष्णाक्षाँल्लोहिताक्षांश्च निर्वर्त्स्यामि मनोरमान् ||२१||
आसं युधिष्ठिरस्याहं पुरा प्राणसमः सखा |
इति वक्ष्यामि राजानं यदि मामनुयोक्ष्यते ||२२||
इत्येतद्वो मयाख्यातं विहरिष्याम्यहं यथा |
वृकोदर विराटे त्वं रंस्यसे केन कर्मणा ||२३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
002-अध्यायः
भीम उवाच||
पौरोगवो ब्रुवाणोऽहं बल्लवो नाम नामतः |
उपस्थास्यामि राजानं विराटमिति मे मतिः ||१||
सूपानस्य करिष्यामि कुशलोऽस्मि महानसे |
कृतपूर्वाणि यैरस्य व्यञ्जनानि सुशिक्षितैः ||२||
तानप्यभिभविष्यामि प्रीतिं सञ्जनयन्नहम् ||२||
आहरिष्यामि दारूणां निचयान्महतोऽपि च |
तत्प्रेक्ष्य विपुलं कर्म राजा प्रीतो भविष्यति ||३||
द्विपा वा बलिनो राजन्वृषभा वा महाबलाः |
विनिग्राह्या यदि मया निग्रहीष्यामि तानपि ||४||
ये च केचिन्नियोत्स्यन्ति समाजेषु नियोधकाः |
तानहं निहनिष्यामि प्रीतिं तस्य विवर्धयन् ||५||
न त्वेतान्युध्यमानान्वै हनिष्यामि कथञ्चन |
तथैतान्पातयिष्यामि यथा यास्यन्ति न क्षयम् ||६||
आरालिको गोविकर्ता सूपकर्ता नियोधकः |
आसं युधिष्ठिरस्याहमिति वक्ष्यामि पृच्छतः ||७||
आत्मानमात्मना रक्षंश्चरिष्यामि विशां पते |
इत्येतत्प्रतिजानामि विहरिष्याम्यहं यथा ||८||
युधिष्ठिर उवाच||
यमग्निर्ब्राह्मणो भूत्वा समागच्छन्नृणां वरम् |
दिधक्षुः खाण्डवं दावं दाशार्हसहितं पुरा ||९||
महाबलं महाबाहुमजितं कुरुनन्दनम् |
सोऽयं किं कर्म कौन्तेयः करिष्यति धनञ्जयः ||१०||
योऽयमासाद्य तं दावं तर्पयामास पावकम् |
विजित्यैकरथेनेन्द्रं हत्वा पन्नगराक्षसान् ||११||
श्रेष्ठः प्रतियुधां नाम सोऽर्जुनः किं करिष्यति ||११||
सूर्यः प्रतपतां श्रेष्ठो द्विपदां ब्राह्मणो वरः |
आशीविषश्च सर्पाणामग्निस्तेजस्विनां वरः ||१२||
आयुधानां वरो वर्जः ककुद्मी च गवां वरः |
ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठः पर्जन्यो वर्षतां वरः ||१३||
धृतराष्ट्रश्च नागानां हस्तिष्वैरावतो वरः |
पुत्रः प्रियाणामधिको भार्या च सुहृदां वरा ||१४||
यथैतानि विशिष्टानि जात्यां जात्यां वृकोदर |
एवं युवा गुडाकेशः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम् ||१५||
सोऽयमिन्द्रादनवरो वासुदेवाच्च भारत |
गाण्डीवधन्वा श्वेताश्वो बीभत्सुः किं करिष्यति ||१६||
उषित्वा पञ्च वर्षाणि सहस्राक्षस्य वेश्मनि |
दिव्यान्यस्त्राण्यवाप्तानि देवरूपेण भास्वता ||१७||
यं मन्ये द्वादशं रुद्रमादित्यानां त्रयोदशम् |
यस्य बाहू समौ दीर्घौ ज्याघातकठिनत्वचौ ||१८||
दक्षिणे चैव सव्ये च गवामिव वहः कृतः ||१८||
हिमवानिव शैलानां समुद्रः सरितामिव |
त्रिदशानां यथा शक्रो वसूनामिव हव्यवाट् ||१९||
मृगाणामिव शार्दूलो गरुडः पततामिव |
वरः संनह्यमानानामर्जुनः किं करिष्यति ||२०||
अर्जुन उवाच||
प्रतिज्ञां षण्ढकोऽस्मीति करिष्यामि महीपते |
ज्याघातौ हि महान्तौ मे संवर्तुं नृप दुष्करौ ||२१||
कर्णयोः प्रतिमुच्याहं कुण्डले ज्वलनोपमे |
वेणीकृतशिरा राजन्नाम्ना चैव बृहन्नडा ||२२||
पठन्नाख्यायिकां नाम स्त्रीभावेन पुनः पुनः |
रमयिष्ये महीपालमन्यांश्चान्तःपुरे जनान् ||२३||
गीतं नृत्तं विचित्रं च वादित्रं विविधं तथा |
शिक्षयिष्याम्यहं राजन्विराटभवने स्त्रियः ||२४||
प्रजानां समुदाचारं बहु कर्मकृतं वदन् |
छादयिष्यामि कौन्तेय माययात्मानमात्मना ||२५||
युधिष्ठिरस्य गेहेऽस्मि द्रौपद्याः परिचारिका |
उषितास्मीति वक्ष्यामि पृष्टो राज्ञा च भारत ||२६||
एतेन विधिना छन्नः कृतकेन यथा नलः |
विहरिष्यामि राजेन्द्र विराटभवने सुखम् ||२७||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
003-अध्यायः
युधिष्ठिर उवाच||
किं त्वं नकुल कुर्वाणस्तत्र तात चरिष्यसि |
सुकुमारश्च शूरश्च दर्शनीयः सुखोचितः ||१||
नकुल उवाच||
अश्वबन्धो भविष्यामि विराटनृपतेरहम् |
ग्रन्थिको नाम नाम्नाहं कर्मैतत्सुप्रियं मम ||२||
कुशलोऽस्म्यश्वशिक्षायां तथैवाश्वचिकित्सिते |
प्रियाश्च सततं मेऽश्वाः कुरुराज यथा तव ||३||
ये मामामन्त्रयिष्यन्ति विराटनगरे जनाः |
तेभ्य एवं प्रवक्ष्यामि विहरिष्याम्यहं यथा ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
सहदेव कथं तस्य समीपे विहरिष्यसि |
किं वा त्वं तात कुर्वाणः प्रच्छन्नो विचरिष्यसि ||५||
सहदेव उवाच||
गोसङ्ख्याता भविष्यामि विराटस्य महीपतेः |
प्रतिषेद्धा च दोग्धा च सङ्ख्याने कुशलो गवाम् ||६||
तन्तिपाल इति ख्यातो नाम्ना विदितमस्तु ते |
निपुणं च चरिष्यामि व्येतु ते मानसो ज्वरः ||७||
अहं हि भवता गोषु सततं प्रकृतः पुरा |
तत्र मे कौशलं कर्म अवबुद्धं विशां पते ||८||
लक्षणं चरितं चापि गवां यच्चापि मङ्गलम् |
तत्सर्वं मे सुविदितमन्यच्चापि महीपते ||९||
वृषभानपि जानामि राजन्पूजितलक्षणान् |
येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते ||१०||
सोऽहमेवं चरिष्यामि प्रीतिरत्र हि मे सदा |
न च मां वेत्स्यति परस्तत्ते रोचतु पार्थिव ||११||
युधिष्ठिर उवाच||
इयं तु नः प्रिया भार्या प्राणेभ्योऽपि गरीयसी |
मातेव परिपाल्या च पूज्या ज्येष्ठेव च स्वसा ||१२||
केन स्म कर्मणा कृष्णा द्रौपदी विचरिष्यति |
न हि किञ्चिद्विजानाति कर्म कर्तुं यथा स्त्रियः ||१३||
सुकुमारी च बाला च राजपुत्री यशस्विनी |
पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति ||१४||
माल्यगन्धानलङ्कारान्वस्त्राणि विविधानि च |
एतान्येवाभिजानाति यतो जाता हि भामिनी ||१५||
द्रौपद्युवाच||
सैरन्ध्र्योऽरक्षिता लोके भुजिष्याः सन्ति भारत |
नैवमन्याः स्त्रियो यान्ति इति लोकस्य निश्चयः ||१६||
साहं ब्रुवाणा सैरन्ध्री कुशला केशकर्मणि |
आत्मगुप्ता चरिष्यामि यन्मां त्वमनुपृच्छसि ||१७||
सुदेष्णां प्रत्युपस्थास्ये राजभार्यां यशस्विनीम् |
सा रक्षिष्यति मां प्राप्तां मा ते भूद्दुःखमीदृशम् ||१८||
युधिष्ठिर उवाच||
कल्याणं भाषसे कृष्णे कुले जाता यथा वदेत् |
न पापमभिजानासि साधु साध्वीव्रते स्थिता ||१९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
004-अध्यायः
युधिष्ठिर उवाच||
कर्माण्युक्तानि युष्माभिर्यानि तानि करिष्यथ |
मम चापि यथाबुद्धि रुचितानि विनिश्चयात् ||१||
पुरोहितोऽयमस्माकमग्निहोत्राणि रक्षतु |
सूदपौरोगवैः सार्धं द्रुपदस्य निवेशने ||२||
इन्द्रसेनमुखाश्चेमे रथानादाय केवलान् |
यान्तु द्वारवतीं शीघ्रमिति मे वर्तते मतिः ||३||
इमाश्च नार्यो द्रौपद्याः सर्वशः परिचारिकाः |
पाञ्चालानेव गच्छन्तु सूदपौरोगवैः सह ||४||
सर्वैरपि च वक्तव्यं न प्रज्ञायन्त पाण्डवाः |
गता ह्यस्मानपाकीर्य सर्वे द्वैतवनादिति ||५||
धौम्य उवाच||
विदिते चापि वक्तव्यं सुहृद्भिरनुरागतः |
अतोऽहमपि वक्ष्यामि हेतुमात्रं निबोधत ||६||
हन्तेमां राजवसतिं राजपुत्रा ब्रवीमि वः |
यथा राजकुलं प्राप्य चरन्प्रेष्यो न रिष्यति ||७||
दुर्वसं त्वेव कौरव्या जानता राजवेश्मनि |
अमानितैः सुमानार्हा अज्ञातैः परिवत्सरम् ||८||
दिष्टद्वारो लभेद्द्वारं न च राजसु विश्वसेत् |
तदेवासनमन्विच्छेद्यत्र नाभिषजेत्परः ||९||
नास्य यानं न पर्यङ्कं न पीठं न गजं रथम् |
आरोहेत्संमतोऽस्मीति स राजवसतिं वसेत् ||१०||
अथ यत्रैनमासीनं शङ्केरन्दुष्टचारिणः |
न तत्रोपविशेज्जातु स राजवसतिं वसेत् ||११||
न चानुशिष्येद्राजानमपृच्छन्तं कदाचन |
तूष्णीं त्वेनमुपासीत काले समभिपूजयन् ||१२||
असूयन्ति हि राजानो जनाननृतवादिनः |
तथैव चावमन्यन्ते मन्त्रिणं वादिनं मृषा ||१३||
नैषां दारेषु कुर्वीत मैत्रीं प्राज्ञः कथञ्चन |
अन्तःपुरचरा ये च द्वेष्टि यानहिताश्च ये ||१४||
विदिते चास्य कुर्वीत कार्याणि सुलघून्यपि |
एवं विचरतो राज्ञो न क्षतिर्जायते क्वचित् ||१५||
यत्नाच्चोपचरेदेनमग्निवद्देववच्च ह |
अनृतेनोपचीर्णो हि हिंस्यादेनमसंशयम् ||१६||
यच्च भर्तानुयुञ्जीत तदेवाभ्यनुवर्तयेत् |
प्रमादमवहेलां च कोपं च परिवर्जयेत् ||१७||
समर्थनासु सर्वासु हितं च प्रियमेव च |
संवर्णयेत्तदेवास्य प्रियादपि हितं वदेत् ||१८||
अनुकूलो भवेच्चास्य सर्वार्थेषु कथासु च |
अप्रियं चाहितं यत्स्यात्तदस्मै नानुवर्णयेत् ||१९||
नाहमस्य प्रियोऽस्मीति मत्वा सेवेत पण्डितः |
अप्रमत्तश्च यत्तश्च हितं कुर्यात्प्रियं च यत् ||२०||
नास्यानिष्टानि सेवेत नाहितैः सह संवसेत् |
स्वस्थानान्न विकम्पेत स राजवसतिं वसेत् ||२१||
दक्षिणं वाथ वामं वा पार्श्वमासीत पण्डितः |
रक्षिणां ह्यात्तशस्त्राणां स्थानं पश्चाद्विधीयते ||२२||
नित्यं विप्रतिषिद्धं तु पुरस्तादासनं महत् ||२२||
न च संदर्शने किञ्चित्प्रवृद्धमपि सञ्जपेत् |
अपि ह्येतद्दरिद्राणां व्यलीकस्थानमुत्तमम् ||२३||
न मृषाभिहितं राज्ञो मनुष्येषु प्रकाशयेत् |
यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वदेच्च तम् ||२४||
शूरोऽस्मीति न दृप्तः स्याद्बुद्धिमानिति वा पुनः |
प्रियमेवाचरन्राज्ञः प्रियो भवति भोगवान् ||२५||
ऐश्वर्यं प्राप्य दुष्प्रापं प्रियं प्राप्य च राजतः |
अप्रमत्तो भवेद्राज्ञः प्रियेषु च हितेषु च ||२६||
यस्य कोपो महाबाधः प्रसादश्च महाफलः |
कस्तस्य मनसापीच्छेदनर्थं प्राज्ञसंमतः ||२७||
न चोष्ठौ निर्भुजेज्जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत् |
सदा क्षुतं च वातं च ष्ठीवनं चाचरेच्छनैः ||२८||
हास्यवस्तुषु चाप्यस्य वर्तमानेषु केषुचित् |
नातिगाढं प्रहृष्येत न चाप्युन्मत्तवद्धसेत् ||२९||
न चातिधैर्येण चरेद्गुरुतां हि व्रजेत्तथा |
स्मितं तु मृदुपूर्वेण दर्शयेत प्रसादजम् ||३०||
लाभे न हर्षयेद्यस्तु न व्यथेद्योऽवमानितः |
असंमूढश्च यो नित्यं स राजवसतिं वसेत् ||३१||
राजानं राजपुत्रं वा संवर्तयति यः सदा |
अमात्यः पण्डितो भूत्वा स चिरं तिष्ठति श्रियम् ||३२||
प्रगृहीतश्च योऽमात्यो निगृहीतश्च कारणैः |
न निर्बध्नाति राजानं लभते प्रग्रहं पुनः ||३३||
प्रत्यक्षं च परोक्षं च गुणवादी विचक्षणः |
उपजीवी भवेद्राज्ञो विषये चापि यो वसेत् ||३४||
अमात्यो हि बलाद्भोक्तुं राजानं प्रार्थयेत्तु यः |
न स तिष्ठेच्चिरं स्थानं गच्छेच्च प्राणसंशयम् ||३५||
श्रेयः सदात्मनो दृष्ट्वा परं राज्ञा न संवदेत् |
विशेषयेन्न राजानं योग्याभूमिषु सर्वदा ||३६||
अम्लानो बलवाञ्शूरश्छायेवानपगः सदा |
सत्यवादी मृदुर्दान्तः स राजवसतिं वसेत् ||३७||
अन्यस्मिन्प्रेष्यमाणे तु पुरस्ताद्यः समुत्पतेत् |
अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत् ||३८||
उष्णे वा यदि वा शीते रात्रौ वा यदि वा दिवा |
आदिष्टो न विकल्पेत स राजवसतिं वसेत् ||३९||
यो वै गृहेभ्यः प्रवसन्प्रियाणां नानुसंस्मरेत् |
दुःखेन सुखमन्विच्छेत्स राजवसतिं वसेत् ||४०||
समवेषं न कुर्वीत नात्युच्चैः संनिधौ हसेत् |
मन्त्रं न बहुधा कुर्यादेवं राज्ञः प्रियो भवेत् ||४१||
न कर्मणि नियुक्तः सन्धनं किञ्चिदुपस्पृशेत् |
प्राप्नोति हि हरन्द्रव्यं बन्धनं यदि वा वधम् ||४२||
यानं वस्त्रमलङ्कारं यच्चान्यत्सम्प्रयच्छति |
तदेव धारयेन्नित्यमेवं प्रियतरो भवेत् ||४३||
संवत्सरमिमं तात तथाशीला बुभूषवः |
अथ स्वविषयं प्राप्य यथाकामं चरिष्यथ ||४४||
युधिष्ठिर उवाच||
अनुशिष्टाः स्म भद्रं ते नैतद्वक्तास्ति कश्चन |
कुन्तीमृते मातरं नो विदुरं च महामतिम् ||४५||
यदेवानन्तरं कार्यं तद्भवान्कर्तुमर्हति |
तारणायास्य दुःखस्य प्रस्थानाय जयाय च ||४६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्ततो राज्ञा धौम्योऽथ द्विजसत्तमः |
अकरोद्विधिवत्सर्वं प्रस्थाने यद्विधीयते ||४७||
तेषां समिध्य तानग्नीन्मन्त्रवच्च जुहाव सः |
समृद्धिवृद्धिलाभाय पृथिवीविजयाय च ||४८||
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणांश्च तपोधनान् |
याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षडेवाथ प्रवव्रजुः ||४९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
005-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ते वीरा बद्धनिस्त्रिंशास्ततायुधकलापिनः |
बद्धगोधाङ्गुलित्राणाः कालिन्दीमभितो ययुः ||१||
ततस्ते दक्षिणं तीरमन्वगच्छन्पदातयः |
वसन्तो गिरिदुर्गेषु वनदुर्गेषु धन्विनः ||२||
विध्यन्तो मृगजातानि महेष्वासा महाबलाः |
उत्तरेण दशार्णांस्ते पाञ्चालान्दक्षिणेन तु ||३||
अन्तरेण यकृल्लोमाञ्शूरसेनांश्च पाण्डवाः |
लुब्धा ब्रुवाणा मत्स्यस्य विषयं प्राविशन्वनात् ||४||
ततो जनपदं प्राप्य कृष्णा राजानमब्रवीत् |
पश्यैकपद्यो दृश्यन्ते क्षेत्राणि विविधानि च ||५||
व्यक्तं दूरे विराटस्य राजधानी भविष्यति |
वसामेह परां रात्रिं बलवान्मे परिश्रमः ||६||
युधिष्ठिर उवाच||
धनञ्जय समुद्यम्य पाञ्चालीं वह भारत |
राजधान्यां निवत्स्यामो विमुक्ताश्च वनादितः ||७||
वैशम्पायन उवाच||
तामादायार्जुनस्तूर्णं द्रौपदीं गजराडिव |
सम्प्राप्य नगराभ्याशमवतारयदर्जुनः ||८||
स राजधानीं सम्प्राप्य कौन्तेयोऽर्जुनमब्रवीत् |
क्वायुधानि समासज्य प्रवेक्ष्यामः पुरं वयम् ||९||
सायुधाश्च वयं तात प्रवेक्ष्यामः पुरं यदि |
समुद्वेगं जनस्यास्य करिष्यामो न संशयः ||१०||
ततो द्वादश वर्षाणि प्रवेष्टव्यं वनं पुनः |
एकस्मिन्नपि विज्ञाते प्रतिज्ञातं हि नस्तथा ||११||
अर्जुन उवाच||
इयं कूटे मनुष्येन्द्र गहना महती शमी |
भीमशाखा दुरारोहा श्मशानस्य समीपतः ||१२||
न चापि विद्यते कश्चिन्मनुष्य इह पार्थिव |
उत्पथे हि वने जाता मृगव्यालनिषेविते ||१३||
समासज्यायुधान्यस्यां गच्छामो नगरं प्रति |
एवमत्र यथाजोषं विहरिष्याम भारत ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा स राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
प्रचक्रमे निधानाय शस्त्राणां भरतर्षभ ||१५||
येन देवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत् |
स्फीताञ्जनपदांश्चान्यानजयत्कुरुनन्दनः ||१६||
तदुदारं महाघोषं सपत्नगणसूदनम् |
अपज्यमकरोत्पार्थो गाण्डीवमभयङ्करम् ||१७||
येन वीरः कुरुक्षेत्रमभ्यरक्षत्परन्तपः |
अमुञ्चद्धनुषस्तस्य ज्यामक्षय्यां युधिष्ठिरः ||१८||
पाञ्चालान्येन सङ्ग्रामे भीमसेनोऽजयत्प्रभुः |
प्रत्यषेधद्बहूनेकः सपत्नांश्चैव दिग्जये ||१९||
निशम्य यस्य विस्फारं व्यद्रवन्त रणे परे |
पर्वतस्येव दीर्णस्य विस्फोटमशनेरिव ||२०||
सैन्धवं येन राजानं परामृषत चानघ |
ज्यापाशं धनुषस्तस्य भीमसेनोऽवतारयत् ||२१||
अजयत्पश्चिमामाशां धनुषा येन पाण्डवः |
तस्य मौर्वीमपाकर्षच्छूरः सङ्क्रन्दनो युधि ||२२||
दक्षिणां दक्षिणाचारो दिशं येनाजयत्प्रभुः |
अपज्यमकरोद्वीरः सहदेवस्तदायुधम् ||२३||
खड्गांश्च पीतान्दीर्घांश्च कलापांश्च महाधनान् |
विपाठान्क्षुरधारांश्च धनुर्भिर्निदधुः सह ||२४||
तामुपारुह्य नकुलो धनूंषि निदधत्स्वयम् |
यानि तस्यावकाशानि दृढरूपाण्यमन्यत ||२५||
यत्र चापश्यत स वै तिरो वर्षाणि वर्षति |
तत्र तानि दृढैः पाशैः सुगाढं पर्यबन्धत ||२६||
शरीरं च मृतस्यैकं समबध्नन्त पाण्डवाः |
विवर्जयिष्यन्ति नरा दूरादेव शमीमिमाम् ||२७||
आबद्धं शवमत्रेति गन्धमाघ्राय पूतिकम् ||२७||
अशीतिशतवर्षेयं माता न इति वादिनः |
कुलधर्मोऽयमस्माकं पूर्वैराचरितोऽपि च ||२८||
समासजाना वृक्षेऽस्मिन्निति वै व्याहरन्ति ते ||२८||
आ गोपालाविपालेभ्य आचक्षाणाः परन्तपाः |
आजग्मुर्नगराभ्याशं पार्थाः शत्रुनिबर्हणाः ||२९||
जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः |
इति गुह्यानि नामानि चक्रे तेषां युधिष्ठिरः ||३०||
ततो यथाप्रतिज्ञाभिः प्राविशन्नगरं महत् |
अज्ञातचर्यां वत्स्यन्तो राष्ट्रे वर्षं त्रयोदशम् ||३१||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
006-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततो विराटं प्रथमं युधिष्ठिरो; राजा सभायामुपविष्टमाव्रजत् |
वैडूर्यरूपान्प्रतिमुच्य काञ्चना; नक्षान्स कक्षे परिगृह्य वाससा ||१||
नराधिपो राष्ट्रपतिं यशस्विनं; महायशाः कौरववंशवर्धनः |
महानुभावो नरराजसत्कृतो; दुरासदस्तीक्ष्णविषो यथोरगः ||२||
बालेन रूपेण नरर्षभो महा; नथार्चिरूपेण यथामरस्तथा |
महाभ्रजालैरिव संवृतो रवि; र्यथानलो भस्मवृतश्च वीर्यवान् ||३||
तमापतन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं; विराटराडिन्दुमिवाभ्रसंवृतम् |
मन्त्रिद्विजान्सूतमुखान्विशस्तथा; ये चापि केचित्परिषत्समासते ||४||
पप्रच्छ कोऽयं प्रथमं समेयिवा; ननेन योऽयं प्रसमीक्षते सभाम् ||४||
न तु द्विजोऽयं भविता नरोत्तमः; पतिः पृथिव्या इति मे मनोगतम् |
न चास्य दासो न रथो न कुण्डले; समीपतो भ्राजति चायमिन्द्रवत् ||५||
शरीरलिङ्गैरुपसूचितो ह्ययं; मूर्धाभिषिक्तोऽयमितीव मानसम् |
समीपमायाति च मे गतव्यथो; यथा गजस्तामरसीं मदोत्कटः ||६||
वितर्कयन्तं तु नरर्षभस्तदा; युधिष्ठिरोऽभ्येत्य विराटमब्रवीत् |
सम्राड्विजानात्विह जीवितार्थिनं; विनष्टसर्वस्वमुपागतं द्विजम् ||७||
इहाहमिच्छामि तवानघान्तिके; वस्तुं यथा कामचरस्तथा विभो |
तमब्रवीत्स्वागतमित्यनन्तरं; राजा प्रहृष्टः प्रतिसङ्गृहाण च ||८||
कामेन ताताभिवदाम्यहं त्वां; कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः |
गोत्रं च नामापि च शंस तत्त्वतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम् ||९||
युधिष्ठिर उवाच||
युधिष्ठिरस्यासमहं पुरा सखा; वैयाघ्रपद्यः पुनरस्मि ब्राह्मणः |
अक्षान्प्रवप्तुं कुशलोऽस्मि देविता; कङ्केति नाम्नास्मि विराट विश्रुतः ||१०||
विराट उवाच||
ददामि ते हन्त वरं यमिच्छसि; प्रशाधि मत्स्यान्वशगो ह्यहं तव |
प्रिया हि धूर्ता मम देविनः सदा; भवांश्च देवोपम राज्यमर्हति ||११||
युधिष्ठिर उवाच||
आप्तो विवादः परमो विशां पते; न विद्यते किञ्चन मत्स्य हीनतः |
न मे जितः कश्चन धारयेद्धनं; वरो ममैषोऽस्तु तव प्रसादतः ||१२||
विराट उवाच||
हन्यामवध्यं यदि तेऽप्रियं चरे; त्प्रव्राजयेयं विषयाद्द्विजांस्तथा |
शृण्वन्तु मे जानपदाः समागताः; कङ्को यथाहं विषये प्रभुस्तथा ||१३||
समानयानो भवितासि मे सखा; प्रभूतवस्त्रो बहुपानभोजनः |
पश्येस्त्वमन्तश्च बहिश्च सर्वदा; कृतं च ते द्वारमपावृतं मया ||१४||
ये त्वानुवादेयुरवृत्तिकर्शिता; ब्रूयाश्च तेषां वचनेन मे सदा |
दास्यामि सर्वं तदहं न संशयो; न ते भयं विद्यति संनिधौ मम ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
एवं स लब्ध्वा तु वरं समागमं; विराटराजेन नरर्षभस्तदा |
उवास वीरः परमार्चितः सुखी; न चापि कश्चिच्चरितं बुबोध तत् ||१६||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
007-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अथापरो भीमबलः श्रिया ज्वल; न्नुपाययौ सिंहविलासविक्रमः |
खजं च दर्वीं च करेण धारय; न्नसिं च कालाङ्गमकोशमव्रणम् ||१||
स सूदरूपः परमेण वर्चसा; रविर्यथा लोकमिमं प्रभासयन् |
सुकृष्णवासा गिरिराजसारवा; न्स मत्स्यराजं समुपेत्य तस्थिवान् ||२||
तं प्रेक्ष्य राजा वरयन्नुपागतं; ततोऽब्रवीज्जानपदान्समागतान् |
सिंहोन्नतांसोऽयमतीव रूपवा; न्प्रदृश्यते को नु नरर्षभो युवा ||३||
अदृष्टपूर्वः पुरुषो रविर्यथा; वितर्कयन्नास्य लभामि सम्पदम् |
तथास्य चित्तं ह्यपि संवितर्कय; न्नरर्षभस्याद्य न यामि तत्त्वतः ||४||
ततो विराटं समुपेत्य पाण्डवः; सुदीनरूपो वचनं महामनाः |
उवाच सूदोऽस्मि नरेन्द्र बल्लवो; भजस्व मां व्यञ्जनकारमुत्तमम् ||५||
विराट उवाच||
न सूदतां मानद श्रद्दधामि ते; सहस्रनेत्रप्रतिमो हि दृश्यसे |
श्रिया च रूपेण च विक्रमेण च; प्रभासि तातानवरो नरेष्विह ||६||
भीम उवाच||
नरेन्द्र सूदः परिचारकोऽस्मि ते; जानामि सूपान्प्रथमेन केवलान् |
आस्वादिता ये नृपते पुराभव; न्युधिष्ठिरेणापि नृपेण सर्वशः ||७||
बलेन तुल्यश्च न विद्यते मया; नियुद्धशीलश्च सदैव पार्थिव |
गजैश्च सिंहैश्च समेयिवानहं; सदा करिष्यामि तवानघ प्रियम् ||८||
विराट उवाच||
ददामि ते हन्त वरं महानसे; तथा च कुर्याः कुशलं हि भाषसे |
न चैव मन्ये तव कर्म तत्समं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि ||९||
यथा हि कामस्तव तत्तथा कृतं; महानसे त्वं भव मे पुरस्कृतः |
नराश्च ये तत्र ममोचिताः पुरा; भवस्व तेषामधिपो मया कृतः ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
तथा स भीमो विहितो महानसे; विराटराज्ञो दयितोऽभवद्दृढम् |
उवास राजन्न च तं पृथग्जनो; बुबोध तत्रानुचरश्च कश्चन ||११||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
008-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततः केशान्समुत्क्षिप्य वेल्लिताग्राननिन्दितान् |
जुगूह दक्षिणे पार्श्वे मृदूनसितलोचना ||१||
वासश्च परिधायैकं कृष्णं सुमलिनं महत् |
कृत्वा वेषं च सैरन्ध्र्याः कृष्णा व्यचरदार्तवत् ||२||
तां नराः परिधावन्तीं स्त्रियश्च समुपाद्रवन् |
अपृच्छंश्चैव तां दृष्ट्वा का त्वं किं च चिकीर्षसि ||३||
सा तानुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता |
कर्म चेच्छामि वै कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति ||४||
तस्या रूपेण वेषेण श्लक्ष्णया च तथा गिरा |
नाश्रद्दधत तां दासीमन्नहेतोरुपस्थिताम् ||५||
विराटस्य तु कैकेयी भार्या परमसंमता |
अवलोकयन्ती ददृशे प्रासादाद्द्रुपदात्मजाम् ||६||
सा समीक्ष्य तथारूपामनाथामेकवाससम् |
समाहूयाब्रवीद्भद्रे का त्वं किं च चिकीर्षसि ||७||
सा तामुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता |
कर्म चेच्छाम्यहं कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति ||८||
सुदेष्णोवाच||
नैवंरूपा भवन्त्येवं यथा वदसि भामिनि |
प्रेषयन्ति च वै दासीर्दासांश्चैवंविधान्बहून् ||९||
गूढगुल्फा संहतोरुस्त्रिगम्भीरा षडुन्नता |
रक्ता पञ्चसु रक्तेषु हंसगद्गदभाषिणी ||१०||
सुकेशी सुस्तनी श्यामा पीनश्रोणिपयोधरा |
तेन तेनैव सम्पन्ना काश्मीरीव तुरङ्गमा ||११||
स्वरालपक्ष्मनयना बिम्बोष्ठी तनुमध्यमा |
कम्बुग्रीवा गूढसिरा पूर्णचन्द्रनिभानना ||१२||
का त्वं ब्रूहि यथा भद्रे नासि दासी कथञ्चन |
यक्षी वा यदि वा देवी गन्धर्वी यदि वाप्सराः ||१३||
अलम्बुसा मिश्रकेशी पुण्डरीकाथ मालिनी |
इन्द्राणी वारुणी वा त्वं त्वष्टुर्धातुः प्रजापतेः ||१४||
देव्यो देवेषु विख्यातास्तासां त्वं कतमा शुभे ||१४||
द्रौपद्युवाच||
नास्मि देवी न गन्धर्वी नासुरी न च राक्षसी |
सैरन्ध्री तु भुजिष्यास्मि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१५||
केशाञ्जानाम्यहं कर्तुं पिंषे साधु विलेपनम् |
ग्रथयिष्ये विचित्राश्च स्रजः परमशोभनाः ||१६||
आराधयं सत्यभामां कृष्णस्य महिषीं प्रियाम् |
कृष्णां च भार्यां पाण्डूनां कुरूणामेकसुन्दरीम् ||१७||
तत्र तत्र चराम्येवं लभमाना सुशोभनम् |
वासांसि यावच्च लभे तावत्तावद्रमे तथा ||१८||
मालिनीत्येव मे नाम स्वयं देवी चकार सा |
साहमभ्यागता देवि सुदेष्णे त्वन्निवेशनम् ||१९||
सुदेष्णोवाच||
मूर्ध्नि त्वां वासयेयं वै संशयो मे न विद्यते |
नो चेदिह तु राजा त्वां गच्छेत्सर्वेण चेतसा ||२०||
स्त्रियो राजकुले पश्य याश्चेमा मम वेश्मनि |
प्रसक्तास्त्वां निरीक्षन्ते पुमांसं कं न मोहयेः ||२१||
वृक्षांश्चावस्थितान्पश्य य इमे मम वेश्मनि |
तेऽपि त्वां संनमन्तीव पुमांसं कं न मोहयेः ||२२||
राजा विराटः सुश्रोणि दृष्ट्वा वपुरमानुषम् |
विहाय मां वरारोहे त्वां गच्छेत्सर्वचेतसा ||२३||
यं हि त्वमनवद्याङ्गि नरमायतलोचने |
प्रसक्तमभिवीक्षेथाः स कामवशगो भवेत् ||२४||
यश्च त्वां सततं पश्येत्पुरुषश्चारुहासिनि |
एवं सर्वानवद्याङ्गि स चानङ्गवशो भवेत् ||२५||
यथा कर्कटकी गर्भमाधत्ते मृत्युमात्मनः |
तथाविधमहं मन्ये वासं तव शुचिस्मिते ||२६||
द्रौपद्युवाच||
नास्मि लभ्या विराटेन न चान्येन कथञ्चन |
गन्धर्वाः पतयो मह्यं युवानः पञ्च भामिनि ||२७||
पुत्रा गन्धर्वराजस्य महासत्त्वस्य कस्यचित् |
रक्षन्ति ते च मां नित्यं दुःखाचारा तथा न्वहम् ||२८||
यो मे न दद्यादुच्छिष्टं न च पादौ प्रधावयेत् |
प्रीयेयुस्तेन वासेन गन्धर्वाः पतयो मम ||२९||
यो हि मां पुरुषो गृध्येद्यथान्याः प्राकृतस्त्रियः |
तामेव स ततो रात्रिं प्रविशेदपरां तनुम् ||३०||
न चाप्यहं चालयितुं शक्या केनचिदङ्गने |
दुःखशीला हि गन्धर्वास्ते च मे बलवत्तराः ||३१||
सुदेष्णोवाच||
एवं त्वां वासयिष्यामि यथा त्वं नन्दिनीच्छसि |
न च पादौ न चोच्छिष्टं स्प्रक्ष्यसि त्वं कथञ्चन ||३२||
वैशम्पायन उवाच||
एवं कृष्णा विराटस्य भार्यया परिसान्त्विता |
न चैनां वेद तत्रान्यस्तत्त्वेन जनमेजय ||३३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
009-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
सहदेवोऽपि गोपानां कृत्वा वेषमनुत्तमम् |
भाषां चैषां समास्थाय विराटमुपयादथ ||१||
तमायान्तमभिप्रेक्ष्य भ्राजमानं नरर्षभम् |
समुपस्थाय वै राजा पप्रच्छ कुरुनन्दनम् ||२||
कस्य वा त्वं कुतो वा त्वं किं वा तात चिकीर्षसि |
न हि मे दृष्टपूर्वस्त्वं तत्त्वं ब्रूहि नरर्षभ ||३||
स प्राप्य राजानममित्रतापन; स्ततोऽब्रवीन्मेघमहौघनिःस्वनः |
वैश्योऽस्मि नाम्नाहमरिष्टनेमि; र्गोसङ्ख्य आसं कुरुपुङ्गवानाम् ||४||
वस्तुं त्वयीच्छामि विशां वरिष्ठ; तान्राजसिंहान्न हि वेद्मि पार्थान् |
न शक्यते जीवितुमन्यकर्मणा; न च त्वदन्यो मम रोचते नृपः ||५||
विराट उवाच||
त्वं ब्राह्मणो यदि वा क्षत्रियोऽसि; समुद्रनेमीश्वररूपवानसि |
आचक्ष्व मे तत्त्वममित्रकर्शन; न वैश्यकर्म त्वयि विद्यते समम् ||६||
कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम् |
कथं त्वमस्मासु निवत्स्यसे सदा; वदस्व किं चापि तवेह वेतनम् ||७||
सहदेव उवाच||
पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः |
तस्याष्टशतसाहस्रा गवां वर्गाः शतं शताः ||८||
अपरे दशसाहस्रा द्विस्तावन्तस्तथापरे |
तेषां गोसङ्ख्य आसं वै तन्तिपालेति मां विदुः ||९||
भूतं भव्यं भविष्यच्च यच्च सङ्ख्यागतं क्वचित् |
न मेऽस्त्यविदितं किञ्चित्समन्ताद्दशयोजनम् ||१०||
गुणाः सुविदिता ह्यासन्मम तस्य महात्मनः |
आसीच्च स मया तुष्टः कुरुराजो युधिष्ठिरः ||११||
क्षिप्रं हि गावो बहुला भवन्ति; न तासु रोगो भवतीह कश्चित् |
तैस्तैरुपायैर्विदितं मयैत; देतानि शिल्पानि मयि स्थितानि ||१२||
वृषभांश्चापि जानामि राजन्पूजितलक्षणान् |
येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते ||१३||
विराट उवाच||
शतं सहस्राणि समाहितानि; वर्णस्य वर्णस्य विनिश्चिता गुणैः |
पशून्सपालान्भवते ददाम्यहं; त्वदाश्रया मे पशवो भवन्त्विह ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
तथा स राज्ञोऽविदितो विशां पते; उवास तत्रैव सुखं नरेश्वरः |
न चैनमन्येऽपि विदुः कथञ्चन; प्रादाच्च तस्मै भरणं यथेप्सितम् ||१५||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
010-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अथापरोऽदृश्यत रूपसम्पदा; स्त्रीणामलङ्कारधरो बृहत्पुमान् |
प्राकारवप्रे प्रतिमुच्य कुण्डले; दीर्घे च कम्बू परिहाटके शुभे ||१||
बहूंश्च दीर्घांश्च विकीर्य मूर्धजा; न्महाभुजो वारणमत्तविक्रमः |
गतेन भूमिमभिकम्पयंस्तदा; विराटमासाद्य सभासमीपतः ||२||
तं प्रेक्ष्य राजोपगतं सभातले; सत्रप्रतिच्छन्नमरिप्रमाथिनम् |
विराजमानं परमेण वर्चसा; सुतं महेन्द्रस्य गजेन्द्रविक्रमम् ||३||
सर्वानपृच्छच्च समीपचारिणः; कुतोऽयमायाति न मे पुरा श्रुतः |
न चैनमूचुर्विदितं तदा नराः; सविस्मितं वाक्यमिदं नृपोऽब्रवीत् ||४||
सर्वोपपन्नः पुरुषो मनोरमः; श्यामो युवा वारणयूथपोपमः |
विमुच्य कम्बू परिहाटके शुभे; विमुच्य वेणीमपिनह्य कुण्डले ||५||
शिखी सुकेशः परिधाय चान्यथा; भवस्व धन्वी कवची शरी तथा |
आरुह्य यानं परिधावतां भवा; न्सुतैः समो मे भव वा मया समः ||६||
वृद्धो ह्यहं वै परिहारकामः; सर्वान्मत्स्यांस्तरसा पालयस्व |
नैवंविधाः क्लीबरूपा भवन्ति; कथञ्चनेति प्रतिभाति मे मनः ||७||
अर्जुन उवाच||
गायामि नृत्याम्यथ वादयामि; भद्रोऽस्मि नृत्ते कुशलोऽस्मि गीते |
त्वमुत्तरायाः परिदत्स्व मां स्वयं; भवामि देव्या नरदेव नर्तकः ||८||
इदं तु रूपं मम येन किं नु त; त्प्रकीर्तयित्वा भृशशोकवर्धनम् |
बृहन्नडां वै नरदेव विद्धि मां; सुतं सुतां वा पितृमातृवर्जिताम् ||९||
विराट उवाच||
ददामि ते हन्त वरं बृहन्नडे; सुतां च मे नर्तय याश्च तादृशीः |
इदं तु ते कर्म समं न मे मतं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
बृहन्नडां तामभिवीक्ष्य मत्स्यरा; ट्कलासु नृत्ते च तथैव वादिते |
अपुंस्त्वमप्यस्य निशम्य च स्थिरं; ततः कुमारीपुरमुत्ससर्ज तम् ||११||
स शिक्षयामास च गीतवादितं; सुतां विराटस्य धनञ्जयः प्रभुः |
सखीश्च तस्याः परिचारिकास्तथा; प्रियश्च तासां स बभूव पाण्डवः ||१२||
तथा स सत्रेण धनञ्जयोऽवस; त्प्रियाणि कुर्वन्सह ताभिरात्मवान् |
तथागतं तत्र न जज्ञिरे जना; बहिश्चरा वाप्यथवान्तरेचराः ||१३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
011-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अथापरोऽदृश्यत पाण्डवः प्रभु; र्विराटराज्ञस्तुरगान्समीक्षतः |
तमापतन्तं ददृशे पृथग्जनो; विमुक्तमभ्रादिव सूर्यमण्डलम् ||१||
स वै हयानैक्षत तांस्ततस्ततः; समीक्षमाणं च ददर्श मत्स्यराट् |
ततोऽब्रवीत्ताननुगानमित्रहा; कुतोऽयमायाति नरोऽमरप्रभः ||२||
अयं हयान्वीक्षति मामकान्दृढं; ध्रुवं हयज्ञो भविता विचक्षणः |
प्रवेश्यतामेष समीपमाशु मे; विभाति वीरो हि यथामरस्तथा ||३||
अभ्येत्य राजानममित्रहाब्रवी; ज्जयोऽस्तु ते पार्थिव भद्रमस्तु च |
हयेषु युक्तो नृप संमतः सदा; तवाश्वसूतो निपुणो भवाम्यहम् ||४||
विराट उवाच||
ददामि यानानि धनं निवेशनं; ममाश्वसूतो भवितुं त्वमर्हसि |
कुतोऽसि कस्यासि कथं त्वमागतः; प्रब्रूहि शिल्पं तव विद्यते च यत् ||५||
नकुल उवाच||
पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः |
तेनाहमश्वेषु पुरा प्रकृतः शत्रुकर्शन ||६||
अश्वानां प्रकृतिं वेद्मि विनयं चापि सर्वशः |
दुष्टानां प्रतिपत्तिं च कृत्स्नं चैव चिकित्सितम् ||७||
न कातरं स्यान्मम जातु वाहनं; न मेऽस्ति दुष्टा वडवा कुतो हयाः |
जनस्तु मामाह स चापि पाण्डवो; युधिष्ठिरो ग्रन्थिकमेव नामतः ||८||
विराट उवाच||
यदस्ति किञ्चिन्मम वाजिवाहनं; तदस्तु सर्वं त्वदधीनमद्य वै |
ये चापि केचिन्मम वाजियोजका; स्त्वदाश्रयाः सारथयश्च सन्तु मे ||९||
इदं तवेष्टं यदि वै सुरोपम; ब्रवीहि यत्ते प्रसमीक्षितं वसु |
न तेऽनुरूपं हयकर्म विद्यते; प्रभासि राजेव हि संमतो मम ||१०||
युधिष्ठिरस्येव हि दर्शनेन मे; समं तवेदं प्रियदर्श दर्शनम् |
कथं तु भृत्यैः स विनाकृतो वने; वसत्यनिन्द्यो रमते च पाण्डवः ||११||
वैशम्पायन उवाच||
तथा स गन्धर्ववरोपमो युवा; विराटराज्ञा मुदितेन पूजितः |
न चैनमन्येऽपि विदुः कथञ्चन; प्रियाभिरामं विचरन्तमन्तरा ||१२||
एवं हि मत्स्ये न्यवसन्त पाण्डवा; यथाप्रतिज्ञाभिरमोघदर्शनाः |
अज्ञातचर्यां व्यचरन्समाहिताः; समुद्रनेमीपतयोऽतिदुःखिताः ||१३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
012-अध्यायः
जनमेजय उवाच||
एवं मत्स्यस्य नगरे वसन्तस्तत्र पाण्डवाः |
अत ऊर्ध्वं महावीर्याः किमकुर्वन्त वै द्विज ||१||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः कुरुनन्दनाः |
आराधयन्तो राजानं यदकुर्वन्त तच्छृणु ||२||
युधिष्ठिरः सभास्तारः सभ्यानामभवत्प्रियः |
तथैव च विराटस्य सपुत्रस्य विशां पते ||३||
स ह्यक्षहृदयज्ञस्तान्क्रीडयामास पाण्डवः |
अक्षवत्यां यथाकामं सूत्रबद्धानिव द्विजान् ||४||
अज्ञातं च विराटस्य विजित्य वसु धर्मराट् |
भ्रातृभ्यः पुरुषव्याघ्रो यथार्हं स्म प्रयच्छति ||५||
भीमसेनोऽपि मांसानि भक्ष्याणि विविधानि च |
अतिसृष्टानि मत्स्येन विक्रीणाति युधिष्ठिरे ||६||
वासांसि परिजीर्णानि लब्धान्यन्तःपुरेऽर्जुनः |
विक्रीणानश्च सर्वेभ्यः पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||७||
सहदेवोऽपि गोपानां वेषमास्थाय पाण्डवः |
दधि क्षीरं घृतं चैव पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||८||
नकुलोऽपि धनं लब्ध्वा कृते कर्मणि वाजिनाम् |
तुष्टे तस्मिन्नरपतौ पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||९||
कृष्णापि सर्वान्भ्रातॄंस्तान्निरीक्षन्ती तपस्विनी |
यथा पुनरविज्ञाता तथा चरति भामिनी ||१०||
एवं सम्पादयन्तस्ते तथान्योन्यं महारथाः |
प्रेक्षमाणास्तदा कृष्णामूषुश्छन्ना नराधिप ||११||
अथ मासे चतुर्थे तु ब्रह्मणः सुमहोत्सवः |
आसीत्समृद्धो मत्स्येषु पुरुषाणां सुसंमतः ||१२||
तत्र मल्लाः समापेतुर्दिग्भ्यो राजन्सहस्रशः |
महाकाया महावीर्याः कालखञ्जा इवासुराः ||१३||
वीर्योन्नद्धा बलोदग्रा राज्ञा समभिपूजिताः |
सिंहस्कन्धकटिग्रीवाः स्ववदाता मनस्विनः ||१४||
असकृल्लब्धलक्षास्ते रङ्गे पार्थिवसंनिधौ ||१४||
तेषामेको महानासीत्सर्वमल्लान्समाह्वयत् |
आवल्गमानं तं रङ्गे नोपतिष्ठति कश्चन ||१५||
यदा सर्वे विमनसस्ते मल्ला हतचेतसः |
अथ सूदेन तं मल्लं योधयामास मत्स्यराट् ||१६||
चोद्यमानस्ततो भीमो दुःखेनैवाकरोन्मतिम् |
न हि शक्नोति विवृते प्रत्याख्यातुं नराधिपम् ||१७||
ततः स पुरुषव्याघ्रः शार्दूलशिथिलं चरन् |
प्रविवेश महारङ्गं विराटमभिहर्षयन् ||१८||
बबन्ध कक्ष्यां कौन्तेयस्ततस्तं हर्षयञ्जनम् |
ततस्तं वृत्रसङ्काशं भीमो मल्लं समाह्वयत् ||१९||
तावुभौ सुमहोत्साहावुभौ तीव्रपराक्रमौ |
मत्ताविव महाकायौ वारणौ षष्टिहायनौ ||२०||
चकर्ष दोर्भ्यामुत्पाट्य भीमो मल्लममित्रहा |
विनदन्तमभिक्रोशञ्शार्दूल इव वारणम् ||२१||
तमुद्यम्य महाबाहुर्भ्रामयामास वीर्यवान् |
ततो मल्लाश्च मत्स्याश्च विस्मयं चक्रिरे परम् ||२२||
भ्रामयित्वा शतगुणं गतसत्त्वमचेतनम् |
प्रत्यपिंषन्महाबाहुर्मल्लं भुवि वृकोदरः ||२३||
तस्मिन्विनिहते मल्ले जीमूते लोकविश्रुते |
विराटः परमं हर्षमगच्छद्बान्धवैः सह ||२४||
संहर्षात्प्रददौ वित्तं बहु राजा महामनाः |
बल्लवाय महारङ्गे यथा वैश्रवणस्तथा ||२५||
एवं स सुबहून्मल्लान्पुरुषांश्च महाबलान् |
विनिघ्नन्मत्स्यराजस्य प्रीतिमावहदुत्तमाम् ||२६||
यदास्य तुल्यः पुरुषो न कश्चित्तत्र विद्यते |
ततो व्याघ्रैश्च सिंहैश्च द्विरदैश्चाप्ययोधयत् ||२७||
पुनरन्तःपुरगतः स्त्रीणां मध्ये वृकोदरः |
योध्यते स्म विराटेन सिंहैर्मत्तैर्महाबलैः ||२८||
बीभत्सुरपि गीतेन सुनृत्तेन च पाण्डवः |
विराटं तोषयामास सर्वाश्चान्तःपुरस्त्रियः ||२९||
अश्वैर्विनीतैर्जवनैस्तत्र तत्र समागतैः |
तोषयामास नकुलो राजानं राजसत्तम ||३०||
तस्मै प्रदेयं प्रायच्छत्प्रीतो राजा धनं बहु |
विनीतान्वृषभान्दृष्ट्वा सहदेवस्य चाभिभो ||३१||
एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः पुरुषर्षभाः |
कर्माणि तस्य कुर्वाणा विराटनृपतेस्तदा ||३२||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
013-अध्यायः-कीचकवधपर्व
वैशम्पायन उवाच||
वसमानेषु पार्थेषु मत्स्यस्य नगरे तदा |
महारथेषु छन्नेषु मासा दश समत्ययुः ||१||
याज्ञसेनी सुदेष्णां तु शुश्रूषन्ती विशां पते |
अवसत्परिचारार्हा सुदुःखं जनमेजय ||२||
तथा चरन्तीं पाञ्चालीं सुदेष्णाया निवेशने |
सेनापतिर्विराटस्य ददर्श जलजाननाम् ||३||
तां दृष्ट्वा देवगर्भाभां चरन्तीं देवतामिव |
कीचकः कामयामास कामबाणप्रपीडितः ||४||
स तु कामाग्निसन्तप्तः सुदेष्णामभिगम्य वै |
प्रहसन्निव सेनानीरिदं वचनमब्रवीत् ||५||
नेयं पुरा जातु मयेह दृष्टा; राज्ञो विराटस्य निवेशने शुभा |
रूपेण चोन्मादयतीव मां भृशं; गन्धेन जाता मदिरेव भामिनी ||६||
का देवरूपा हृदयङ्गमा शुभे; आचक्ष्व मे का च कुतश्च शोभना |
चित्तं हि निर्मथ्य करोति मां वशे; न चान्यदत्रौषधमद्य मे मतम् ||७||
अहो तवेयं परिचारिका शुभा; प्रत्यग्ररूपा प्रतिभाति मामियम् |
अयुक्तरूपं हि करोति कर्म ते; प्रशास्तु मां यच्च ममास्ति किञ्चन ||८||
प्रभूतनागाश्वरथं महाधनं; समृद्धियुक्तं बहुपानभोजनम् |
मनोहरं काञ्चनचित्रभूषणं; गृहं महच्छोभयतामियं मम ||९||
ततः सुदेष्णामनुमन्त्र्य कीचक; स्ततः समभ्येत्य नराधिपात्मजाम् |
उवाच कृष्णामभिसान्त्वयंस्तदा; मृगेन्द्रकन्यामिव जम्बुको वने ||१०||
इदं च रूपं प्रथमं च ते वयो; निरर्थकं केवलमद्य भामिनि |
अधार्यमाणा स्रगिवोत्तमा यथा; न शोभसे सुन्दरि शोभना सती ||११||
त्यजामि दारान्मम ये पुरातना; भवन्तु दास्यस्तव चारुहासिनि |
अहं च ते सुन्दरि दासवत्स्थितः; सदा भविष्ये वशगो वरानने ||१२||
द्रौपद्युवाच||
अप्रार्थनीयामिह मां सूतपुत्राभिमन्यसे |
विहीनवर्णां सैरन्ध्रीं बीभत्सां केशकारिकाम् ||१३||
परदारास्मि भद्रं ते न युक्तं त्वयि साम्प्रतम् |
दयिताः प्राणिनां दारा धर्मं समनुचिन्तय ||१४||
परदारे न ते बुद्धिर्जातु कार्या कथञ्चन |
विवर्जनं ह्यकार्याणामेतत्सत्पुरुषव्रतम् ||१५||
मिथ्याभिगृध्नो हि नरः पापात्मा मोहमास्थितः |
अयशः प्राप्नुयाद्घोरं सुमहत्प्राप्नुयाद्भयम् ||१६||
मा सूतपुत्र हृष्यस्व माद्य त्यक्ष्यसि जीवितम् |
दुर्लभामभिमन्वानो मां वीरैरभिरक्षिताम् ||१७||
न चाप्यहं त्वया शक्या गन्धर्वाः पतयो मम |
ते त्वां निहन्युः कुपिताः साध्वलं मा व्यनीनशः ||१८||
अशक्यरूपैः पुरुषैरध्वानं गन्तुमिच्छसि |
यथा निश्चेतनो बालः कूलस्थः कूलमुत्तरम् ||१९||
तर्तुमिच्छति मन्दात्मा तथा त्वं कर्तुमिच्छसि ||१९||
अन्तर्महीं वा यदि वोर्ध्वमुत्पतेः; समुद्रपारं यदि वा प्रधावसि |
तथापि तेषां न विमोक्षमर्हसि; प्रमाथिनो देवसुता हि मे वराः ||२०||
त्वं कालरात्रीमिव कश्चिदातुरः; किं मां दृढं प्रार्थयसेऽद्य कीचक |
किं मातुरङ्के शयितो यथा शिशु; श्चन्द्रं जिघृक्षुरिव मन्यसे हि माम् ||२१||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
014-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
प्रत्याख्यातो राजपुत्र्या सुदेष्णां कीचकोऽब्रवीत् |
अमर्यादेन कामेन घोरेणाभिपरिप्लुतः ||१||
यथा कैकेयि सैरन्ध्र्या समेयां तद्विधीयताम् |
तां सुदेष्णे परीप्सस्व माहं प्राणान्प्रहासिषम् ||२||
तस्य तां बहुशः श्रुत्वा वाचं विलपतस्तदा |
विराटमहिषी देवी कृपां चक्रे मनस्विनी ||३||
स्वमर्थमभिसन्धाय तस्यार्थमनुचिन्त्य च |
उद्वेगं चैव कृष्णायाः सुदेष्णा सूतमब्रवीत् ||४||
पर्विणीं त्वं समुद्दिष्य सुरामन्नं च कारय |
तत्रैनां प्रेषयिष्यामि सुराहारीं तवान्तिकम् ||५||
तत्र सम्प्रेषितामेनां विजने निरवग्रहाम् |
सान्त्वयेथा यथाकामं सान्त्व्यमाना रमेद्यदि ||६||
कीचकस्तु गृहं गत्वा भगिन्या वचनात्तदा |
सुरामाहारयामास राजार्हां सुपरिस्रुताम् ||७||
आजौरभ्रं च सुभृशं बहूंश्चोच्चावचान्मृगान् |
कारयामास कुशलैरन्नपानं सुशोभनम् ||८||
तस्मिन्कृते तदा देवी कीचकेनोपमन्त्रिता |
सुदेष्णा प्रेषयामास सैरन्ध्रीं कीचकालयम् ||९||
सुदेष्णोवाच||
उत्तिष्ठ गच्छ सैरन्ध्रि कीचकस्य निवेशनम् |
पानमानय कल्याणि पिपासा मां प्रबाधते ||१०||
द्रौपद्युवाच||
न गच्छेयमहं तस्य राजपुत्रि निवेशनम् |
त्वमेव राज्ञि जानासि यथा स निरपत्रपः ||११||
न चाहमनवद्याङ्गि तव वेश्मनि भामिनि |
कामवृत्ता भविष्यामि पतीनां व्यभिचारिणी ||१२||
त्वं चैव देवि जानासि यथा स समयः कृतः |
प्रविशन्त्या मया पूर्वं तव वेश्मनि भामिनि ||१३||
कीचकश्च सुकेशान्ते मूढो मदनदर्पितः |
सोऽवमंस्यति मां दृष्ट्वा न यास्ये तत्र शोभने ||१४||
सन्ति बह्व्यस्तव प्रेष्या राजपुत्रि वशानुगाः |
अन्यां प्रेषय भद्रं ते स हि मामवमंस्यते ||१५||
सुदेष्णोवाच||
नैव त्वां जातु हिंस्यात्स इतः सम्प्रेषितां मया |
वैशम्पायन उवाच||
इत्यस्याः प्रददौ कांस्यं सपिधानं हिरण्मयम् |
सा शङ्कमाना रुदती दैवं शरणमीयुषी ||१७||
प्रातिष्ठत सुराहारी कीचकस्य निवेशनम् ||१७||
द्रौपद्युवाच||
यथाहमन्यं पाण्डुभ्यो नाभिजानामि कञ्चन |
तेन सत्येन मां प्राप्तां कीचको मा वशे कृथाः ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
उपातिष्ठत सा सूर्यं मुहूर्तमबला ततः |
स तस्यास्तनुमध्यायाः सर्वं सूर्योऽवबुद्धवान् ||१९||
अन्तर्हितं ततस्तस्या रक्षो रक्षार्थमादिशत् |
तच्चैनां नाजहात्तत्र सर्वावस्थास्वनिन्दिताम् ||२०||
तां मृगीमिव वित्रस्तां दृष्ट्वा कृष्णां समीपगाम् |
उदतिष्ठन्मुदा सूतो नावं लब्ध्वेव पारगः ||२१||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
015-अध्यायः
कीचक उवाच||
स्वागतं ते सुकेशान्ते सुव्युष्टा रजनी मम |
स्वामिनी त्वमनुप्राप्ता प्रकुरुष्व मम प्रियम् ||१||
सुवर्णमालाः कम्बूश्च कुण्डले परिहाटके |
आहरन्तु च वस्त्राणि कौशिकान्यजिनानि च ||२||
अस्ति मे शयनं शुभ्रं त्वदर्थमुपकल्पितम् |
एहि तत्र मया सार्धं पिबस्व मधुमाधवीम् ||३||
द्रौपद्युवाच||
अप्रैषीद्राजपुत्री मां सुराहारीं तवान्तिकम् |
पानमानय मे क्षिप्रं पिपासा मेति चाब्रवीत् ||४||
कीचक उवाच||
अन्या भद्रे नयिष्यन्ति राजपुत्र्याः परिस्रुतम् |
वैशम्पायन उवाच||
इत्येनां दक्षिणे पाणौ सूतपुत्रः परामृशत् |
सा गृहीता विधुन्वाना भूमावाक्षिप्य कीचकम् ||६||
सभां शरणमाधावद्यत्र राजा युधिष्ठिरः ||६||
तां कीचकः प्रधावन्तीं केशपक्षे परामृशत् |
अथैनां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदावधीत् ||७||
ततो योऽसौ तदार्केण राक्षसः संनियोजितः |
स कीचकमपोवाह वातवेगेन भारत ||८||
स पपात ततो भूमौ रक्षोबलसमाहतः |
विघूर्णमानो निश्चेष्टश्छिन्नमूल इव द्रुमः ||९||
तां चासीनौ ददृशतुर्भीमसेनयुधिष्ठिरौ |
अमृष्यमाणौ कृष्णायाः कीचकेन पदा वधम् ||१०||
तस्य भीमो वधप्रेप्सुः कीचकस्य दुरात्मनः |
दन्तैर्दन्तांस्तदा रोषान्निष्पिपेष महामनाः ||११||
अथाङ्गुष्ठेनावमृद्नादङ्गुष्ठं तस्य धर्मराट् |
प्रबोधनभयाद्राजन्भीमस्य प्रत्यषेधयत् ||१२||
सा सभाद्वारमासाद्य रुदती मत्स्यमब्रवीत् |
अवेक्षमाणा सुश्रोणी पतींस्तान्दीनचेतसः ||१३||
आकारमभिरक्षन्ती प्रतिज्ञां धर्मसंहिताम् |
दह्यमानेव रौद्रेण चक्षुषा द्रुपदात्मजा ||१४||
द्रौपद्युवाच||
येषां वैरी न स्वपिति पदा भूमिमुपस्पृशन् |
तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१५||
ये दद्युर्न च याचेयुर्ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः |
तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१६||
येषां दुन्दुभिनिर्घोषो ज्याघोषः श्रूयतेऽनिशम् |
तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१७||
ये ते तेजस्विनो दान्ता बलवन्तोऽभिमानिनः |
तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१८||
सर्वलोकमिमं हन्युर्धर्मपाशसितास्तु ये |
तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१९||
शरणं ये प्रपन्नानां भवन्ति शरणार्थिनाम् |
चरन्ति लोके प्रच्छन्नाः क्व नु तेऽद्य महारथाः ||२०||
कथं ते सूतपुत्रेण वध्यमानां प्रियां सतीम् |
मर्षयन्ति यथा क्लीबा बलवन्तोऽमितौजसः ||२१||
क्व नु तेषाममर्षश्च वीर्यं तेजश्च वर्तते |
न परीप्सन्ति ये भार्यां वध्यमानां दुरात्मना ||२२||
मयात्र शक्यं किं कर्तुं विराटे धर्मदूषणम् |
यः पश्यन्मां मर्षयति वध्यमानामनागसम् ||२३||
न राजन्राजवत्किञ्चित्समाचरसि कीचके |
दस्यूनामिव धर्मस्ते न हि संसदि शोभते ||२४||
न कीचकः स्वधर्मस्थो न च मत्स्यः कथञ्चन |
सभासदोऽप्यधर्मज्ञा य इमं पर्युपासते ||२५||
नोपालभे त्वां नृपते विराट जनसंसदि |
नाहमेतेन युक्ता वै हन्तुं मत्स्य तवान्तिके ||२६||
सभासदस्तु पश्यन्तु कीचकस्य व्यतिक्रमम् ||२६||
विराट उवाच||
परोक्षं नाभिजानामि विग्रहं युवयोरहम् |
अर्थतत्त्वमविज्ञाय किं नु स्यात्कुशलं मम ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तु सभ्या विज्ञाय कृष्णां भूयोऽभ्यपूजयन् |
साधु साध्विति चाप्याहुः कीचकं च व्यगर्हयन् ||२८||
सभ्या ऊचुः||
यस्येयं चारुसर्वाङ्गी भार्या स्यादायतेक्षणा |
परो लाभश्च तस्य स्यान्न स शोचेत्कदाचन ||२९||
वैशम्पायन उवाच||
एवं सम्पूजयंस्तत्र कृष्णां प्रेक्ष्य सभासदः |
युधिष्ठिरस्य कोपात्तु ललाटे स्वेद आसजत् ||३०||
अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम् |
गच्छ सैरन्ध्रि मात्र स्थाः सुदेष्णाया निवेशनम् ||३१||
भर्तारमनुरुध्यन्त्यः क्लिश्यन्ते वीरपत्नयः |
शुश्रूषया क्लिश्यमानाः पतिलोकं जयन्त्युत ||३२||
मन्ये न कालं क्रोधस्य पश्यन्ति पतयस्तव |
तेन त्वां नाभिधावन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः ||३३||
अकालज्ञासि सैरन्ध्रि शैलूषीव विधावसि |
विघ्नं करोषि मत्स्यानां दीव्यतां राजसंसदि ||३४||
गच्छ सैरन्ध्रि गन्धर्वाः करिष्यन्ति तव प्रियम् ||३४||
द्रौपद्युवाच||
अतीव तेषां घृणिनामर्थेऽहं धर्मचारिणी |
तस्य तस्येह ते वध्या येषां ज्येष्ठोऽक्षदेविता ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा प्राद्रवत्कृष्णा सुदेष्णाया निवेशनम् |
केशान्मुक्त्वा तु सुश्रोणी संरम्भाल्लोहितेक्षणा ||३६||
शुशुभे वदनं तस्या रुदन्त्या विरतं तदा |
मेघलेखाविनिर्मुक्तं दिवीव शशिमण्डलम् ||३७||
सुदेष्णोवाच||
कस्त्वावधीद्वरारोहे कस्माद्रोदिषि शोभने |
कस्याद्य न सुखं भद्रे केन ते विप्रियं कृतम् ||३८||
द्रौपद्युवाच||
कीचको मावधीत्तत्र सुराहारीं गतां तव |
सभायां पश्यतो राज्ञो यथैव विजने तथा ||३९||
सुदेष्णोवाच||
घातयामि सुकेशान्ते कीचकं यदि मन्यसे |
योऽसौ त्वां कामसंमत्तो दुर्लभामभिमन्यते ||४०||
द्रौपद्युवाच||
अन्ये वै तं वधिष्यन्ति येषामागः करोति सः |
मन्ये चाद्यैव सुव्यक्तं परलोकं गमिष्यति ||४१||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
016-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
सा हता सूतपुत्रेण राजपुत्री समज्वलत् |
वधं कृष्णा परीप्सन्ती सेनावाहस्य भामिनी ||१||
जगामावासमेवाथ तदा सा द्रुपदात्मजा ||१||
कृत्वा शौचं यथान्यायं कृष्णा वै तनुमध्यमा |
गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा ||२||
चिन्तयामास रुदती तस्य दुःखस्य निर्णयम् |
किं करोमि क्व गच्छामि कथं कार्यं भवेन्मम ||३||
इत्येवं चिन्तयित्वा सा भीमं वै मनसागमत् |
नान्यः कर्ता ऋते भीमान्ममाद्य मनसः प्रियम् ||४||
तत उत्थाय रात्रौ सा विहाय शयनं स्वकम् |
प्राद्रवन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती ||५||
दुःखेन महता युक्ता मानसेन मनस्विनी ||५||
सा वै महानसे प्राप्य भीमसेनं शुचिस्मिता |
सर्वश्वेतेव माहेयी वने जाता त्रिहायनी ||६||
उपातिष्ठत पाञ्चाली वाशितेव महागजम् ||६||
सा लतेव महाशालं फुल्लं गोमतितीरजम् |
बाहुभ्यां परिरभ्यैनं प्राबोधयदनिन्दिता ||७||
सिंहं सुप्तं वने दुर्गे मृगराजवधूरिव ||७||
वीणेव मधुराभाषा गान्धारं साधु मूर्च्छिता |
अभ्यभाषत पाञ्चाली भीमसेनमनिन्दिता ||८||
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ किं शेषे भीमसेन यथा मृतः |
नामृतस्य हि पापीयान्भार्यामालभ्य जीवति ||९||
तस्मिञ्जीवति पापिष्ठे सेनावाहे मम द्विषि |
तत्कर्म कृतवत्यद्य कथं निद्रां निषेवसे ||१०||
स सम्प्रहाय शयनं राजपुत्र्या प्रबोधितः |
उपातिष्ठत मेघाभः पर्यङ्के सोपसङ्ग्रहे ||११||
अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम् |
केनास्यर्थेन सम्प्राप्ता त्वरितेव ममान्तिकम् ||१२||
न ते प्रकृतिमान्वर्णः कृशा पाण्डुश्च लक्ष्यसे |
आचक्ष्व परिशेषेण सर्वं विद्यामहं यथा ||१३||
सुखं वा यदि वा दुःखं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम् |
यथावत्सर्वमाचक्ष्व श्रुत्वा ज्ञास्यामि यत्परम् ||१४||
अहमेव हि ते कृष्णे विश्वास्यः सर्वकर्मसु |
अहमापत्सु चापि त्वां मोक्षयामि पुनः पुनः ||१५||
शीघ्रमुक्त्वा यथाकामं यत्ते कार्यं विवक्षितम् |
गच्छ वै शयनायैव पुरा नान्योऽवबुध्यते ||१६||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
017-अध्यायः
द्रौपद्युवाच||
अशोच्यं नु कुतस्तस्या यस्या भर्ता युधिष्ठिरः |
जानन्सर्वाणि दुःखानि किं मां त्वं परिपृच्छसि ||१||
यन्मां दासीप्रवादेन प्रातिकामी तदानयत् |
सभायां पार्षदो मध्ये तन्मां दहति भारत ||२||
पार्थिवस्य सुता नाम का नु जीवेत मादृशी |
अनुभूय भृशं दुःखमन्यत्र द्रौपदीं प्रभो ||३||
वनवासगतायाश्च सैन्धवेन दुरात्मना |
परामर्शं द्वितीयं च सोढुमुत्सहते नु का ||४||
मत्स्यराज्ञः समक्षं च तस्य धूर्तस्य पश्यतः |
कीचकेन पदा स्पृष्टा का नु जीवेत मादृशी ||५||
एवं बहुविधैः क्लेशैः क्लिश्यमानां च भारत |
न मां जानासि कौन्तेय किं फलं जीवितेन मे ||६||
योऽयं राज्ञो विराटस्य कीचको नाम भारत |
सेनानीः पुरुषव्याघ्र स्यालः परमदुर्मतिः ||७||
स मां सैरन्ध्रिवेषेण वसन्तीं राजवेश्मनि |
नित्यमेवाह दुष्टात्मा भार्या मम भवेति वै ||८||
तेनोपमन्त्र्यमाणाया वधार्हेण सपत्नहन् |
कालेनेव फलं पक्वं हृदयं मे विदीर्यते ||९||
भ्रातरं च विगर्हस्व ज्येष्ठं दुर्द्यूतदेविनम् |
यस्यास्मि कर्मणा प्राप्ता दुःखमेतदनन्तकम् ||१०||
को हि राज्यं परित्यज्य सर्वस्वं चात्मना सह |
प्रव्रज्यायैव दीव्येत विना दुर्द्यूतदेविनम् ||११||
यदि निष्कसहस्रेण यच्चान्यत्सारवद्धनम् |
सायम्प्रातरदेविष्यदपि संवत्सरान्बहून् ||१२||
रुक्मं हिरण्यं वासांसि यानं युग्यमजाविकम् |
अश्वाश्वतरसङ्घांश्च न जातु क्षयमावहेत् ||१३||
सोऽयं द्यूतप्रवादेन श्रिया प्रत्यवरोपितः |
तूष्णीमास्ते यथा मूढः स्वानि कर्माणि चिन्तयन् ||१४||
दश नागसहस्राणि पद्मिनां हेममालिनाम् |
यं यान्तमनुयान्तीह सोऽयं द्यूतेन जीवति ||१५||
तथा शतसहस्राणि नृणाममिततेजसाम् |
उपासते महाराजमिन्द्रप्रस्थे युधिष्ठिरम् ||१६||
शतं दासीसहस्राणि यस्य नित्यं महानसे |
पात्रीहस्तं दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत ||१७||
एष निष्कसहस्राणि प्रदाय ददतां वरः |
द्यूतजेन ह्यनर्थेन महता समुपावृतः ||१८||
एनं हि स्वरसम्पन्ना बहवः सूतमागधाः |
सायम्प्रातरुपातिष्ठन्सुमृष्टमणिकुण्डलाः ||१९||
सहस्रमृषयो यस्य नित्यमासन्सभासदः |
तपःश्रुतोपसम्पन्नाः सर्वकामैरुपस्थिताः ||२०||
अन्धान्वृद्धांस्तथानाथान्सर्वान्राष्ट्रेषु दुर्गतान् |
बिभर्त्यविमना नित्यमानृशंस्याद्युधिष्ठिरः ||२१||
स एष निरयं प्राप्तो मत्स्यस्य परिचारकः |
सभायां देविता राज्ञः कङ्को ब्रूते युधिष्ठिरः ||२२||
इन्द्रप्रस्थे निवसतः समये यस्य पार्थिवाः |
आसन्बलिभृतः सर्वे सोऽद्यान्यैर्भृतिमिच्छति ||२३||
पार्थिवाः पृथिवीपाला यस्यासन्वशवर्तिनः |
स वशे विवशो राजा परेषामद्य वर्तते ||२४||
प्रताप्य पृथिवीं सर्वां रश्मिवानिव तेजसा |
सोऽयं राज्ञो विराटस्य सभास्तारो युधिष्ठिरः ||२५||
यमुपासन्त राजानः सभायामृषिभिः सह |
तमुपासीनमद्यान्यं पश्य पाण्डव पाण्डवम् ||२६||
अतदर्हं महाप्राज्ञं जीवितार्थेऽभिसंश्रितम् |
दृष्ट्वा कस्य न दुःखं स्याद्धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् ||२७||
उपास्ते स्म सभायां यं कृत्स्ना वीर वसुन्धरा |
तमुपासीनमद्यान्यं पश्य भारत भारतम् ||२८||
एवं बहुविधैर्दुःखैः पीड्यमानामनाथवत् |
शोकसागरमध्यस्थां किं मां भीम न पश्यसि ||२९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
018-अध्यायः
द्रौपद्युवाच||
इदं तु मे महद्दुःखं यत्प्रवक्ष्यामि भारत |
न मेऽभ्यसूया कर्तव्या दुःखादेतद्ब्रवीम्यहम् ||१||
शार्दूलैर्महिषैः सिंहैरागारे युध्यसे यदा |
कैकेय्याः प्रेक्षमाणायास्तदा मे कश्मलो भवेत् ||२||
प्रेक्षासमुत्थिता चापि कैकेयी ताः स्त्रियो वदेत् |
प्रेक्ष्य मामनवद्याङ्गी कश्मलोपहतामिव ||३||
स्नेहात्संवासजान्मन्ये सूदमेषा शुचिस्मिता |
योध्यमानं महावीर्यैरिमं समनुशोचति ||४||
कल्याणरूपा सैरन्ध्री बल्लवश्चातिसुन्दरः |
स्त्रीणां च चित्तं दुर्ज्ञेयं युक्तरूपौ च मे मतौ ||५||
सैरन्ध्री प्रियसंवासान्नित्यं करुणवेदिनी |
अस्मिन्राजकुले चेमौ तुल्यकालनिवासिनौ ||६||
इति ब्रुवाणा वाक्यानि सा मां नित्यमवेदयत् |
क्रुध्यन्तीं मां च सम्प्रेक्ष्य समशङ्कत मां त्वयि ||७||
तस्यां तथा ब्रुवत्यां तु दुःखं मां महदाविशत् |
शोके यौधिष्ठिरे मग्ना नाहं जीवितुमुत्सहे ||८||
यः सदेवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत् |
सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा ||९||
योऽतर्पयदमेयात्मा खाण्डवे जातवेदसम् |
सोऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपेऽग्निरिव संवृतः ||१०||
यस्माद्भयममित्राणां सदैव पुरुषर्षभात् |
स लोकपरिभूतेन वेषेणास्ते धनञ्जयः ||११||
यस्य ज्यातलनिर्घोषात्समकम्पन्त शत्रवः |
स्त्रियो गीतस्वनं तस्य मुदिताः पर्युपासते ||१२||
किरीटं सूर्यसङ्काशं यस्य मूर्धनि शोभते |
वेणीविकृतकेशान्तः सोऽयमद्य धनञ्जयः ||१३||
यस्मिन्नस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि महात्मनि |
आधारः सर्वविद्यानां स धारयति कुण्डले ||१४||
यं स्म राजसहस्राणि तेजसाप्रतिमानि वै |
समरे नातिवर्तन्ते वेलामिव महार्णवः ||१५||
सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा |
आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः ||१६||
यस्य स्म रथघोषेण समकम्पत मेदिनी |
सपर्वतवना भीम सहस्थावरजङ्गमा ||१७||
यस्मिञ्जाते महाभागे कुन्त्याः शोको व्यनश्यत |
स शोचयति मामद्य भीमसेन तवानुजः ||१८||
भूषितं तमलङ्कारैः कुण्डलैः परिहाटकैः |
कम्बुपाणिनमायान्तं दृष्ट्वा सीदति मे मनः ||१९||
तं वेणीकृतकेशान्तं भीमधन्वानमर्जुनम् |
कन्यापरिवृतं दृष्ट्वा भीम सीदति मे मनः ||२०||
यदा ह्येनं परिवृतं कन्याभिर्देवरूपिणम् |
प्रभिन्नमिव मातङ्गं परिकीर्णं करेणुभिः ||२१||
मत्स्यमर्थपतिं पार्थं विराटं समुपस्थितम् |
पश्यामि तूर्यमध्यस्थं दिशो नश्यन्ति मे तदा ||२२||
नूनमार्या न जानाति कृच्छ्रं प्राप्तं धनञ्जयम् |
अजातशत्रुं कौरव्यं मग्नं दुर्द्यूतदेविनम् ||२३||
तथा दृष्ट्वा यवीयांसं सहदेवं युधां पतिम् |
गोषु गोवेषमायान्तं पाण्डुभूतास्मि भारत ||२४||
सहदेवस्य वृत्तानि चिन्तयन्ती पुनः पुनः |
न विन्दामि महाबाहो सहदेवस्य दुष्कृतम् ||२५||
यस्मिन्नेवंविधं दुःखं प्राप्नुयात्सत्यविक्रमः ||२५||
दूयामि भरतश्रेष्ठ दृष्ट्वा ते भ्रातरं प्रियम् |
गोषु गोवृषसङ्काशं मत्स्येनाभिनिवेशितम् ||२६||
संरब्धं रक्तनेपथ्यं गोपालानां पुरोगमम् |
विराटमभिनन्दन्तमथ मे भवति ज्वरः ||२७||
सहदेवं हि मे वीरं नित्यमार्या प्रशंसति |
महाभिजनसम्पन्नो वृत्तवाञ्शीलवानिति ||२८||
ह्रीनिषेधो मधुरवाग्धार्मिकश्च प्रियश्च मे |
स तेऽरण्येषु बोद्धव्यो याज्ञसेनि क्षपास्वपि ||२९||
तं दृष्ट्वा व्यापृतं गोषु वत्सचर्मक्षपाशयम् |
सहदेवं युधां श्रेष्ठं किं नु जीवामि पाण्डव ||३०||
यस्त्रिभिर्नित्यसम्पन्नो रूपेणास्त्रेण मेधया |
सोऽश्वबन्धो विराटस्य पश्य कालस्य पर्ययम् ||३१||
अभ्यकीर्यन्त वृन्दानि दामग्रन्थिमुदीक्षताम् |
विनयन्तं जवेनाश्वान्महाराजस्य पश्यतः ||३२||
अपश्यमेनं श्रीमन्तं मत्स्यं भ्राजिष्णुमुत्तमम् |
विराटमुपतिष्ठन्तं दर्शयन्तं च वाजिनः ||३३||
किं नु मां मन्यसे पार्थ सुखितेति परन्तप |
एवं दुःखशताविष्टा युधिष्ठिरनिमित्ततः ||३४||
अतः प्रतिविशिष्टानि दुःखान्यन्यानि भारत |
वर्तन्ते मयि कौन्तेय वक्ष्यामि शृणु तान्यपि ||३५||
युष्मासु ध्रियमाणेषु दुःखानि विविधान्युत |
शोषयन्ति शरीरं मे किं नु दुःखमतः परम् ||३६||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
019-अध्यायः
द्रौपद्युवाच||
अहं सैरन्ध्रिवेषेण चरन्ती राजवेश्मनि |
शौचदास्मि सुदेष्णाया अक्षधूर्तस्य कारणात् ||१||
विक्रियां पश्य मे तीव्रां राजपुत्र्याः परन्तप |
आसे कालमुपासीना सर्वं दुःखं किलार्तवत् ||२||
अनित्या किल मर्त्यानामर्थसिद्धिर्जयाजयौ |
इति कृत्वा प्रतीक्षामि भर्तॄणामुदयं पुनः ||३||
य एव हेतुर्भवति पुरुषस्य जयावहः |
पराजये च हेतुः स इति च प्रतिपालये ||४||
दत्त्वा याचन्ति पुरुषा हत्वा वध्यन्ति चापरे |
पातयित्वा च पात्यन्ते परैरिति च मे श्रुतम् ||५||
न दैवस्यातिभारोऽस्ति न दैवस्यातिवर्तनम् |
इति चाप्यागमं भूयो दैवस्य प्रतिपालये ||६||
स्थितं पूर्वं जलं यत्र पुनस्तत्रैव तिष्ठति |
इति पर्यायमिच्छन्ती प्रतीक्षाम्युदयं पुनः ||७||
दैवेन किल यस्यार्थः सुनीतोऽपि विपद्यते |
दैवस्य चागमे यत्नस्तेन कार्यो विजानता ||८||
यत्तु मे वचनस्यास्य कथितस्य प्रयोजनम् |
पृच्छ मां दुःखितां तत्त्वमपृष्टा वा ब्रवीमि ते ||९||
महिषी पाण्डुपुत्राणां दुहिता द्रुपदस्य च |
इमामवस्थां सम्प्राप्ता का मदन्या जिजीविषेत् ||१०||
कुरून्परिभवन्सर्वान्पाञ्चालानपि भारत |
पाण्डवेयांश्च सम्प्राप्तो मम क्लेशो ह्यरिंदम ||११||
भ्रातृभिः श्वशुरैः पुत्रैर्बहुभिः परवीरहन् |
एवं समुदिता नारी का न्वन्या दुःखिता भवेत् ||१२||
नूनं हि बालया धातुर्मया वै विप्रियं कृतम् |
यस्य प्रसादाद्दुर्नीतं प्राप्तास्मि भरतर्षभ ||१३||
वर्णावकाशमपि मे पश्य पाण्डव यादृशम् |
यादृशो मे न तत्रासीद्दुःखे परमके तदा ||१४||
त्वमेव भीम जानीषे यन्मे पार्थ सुखं पुरा |
साहं दासत्वमापन्ना न शान्तिमवशा लभे ||१५||
नादैविकमिदं मन्ये यत्र पार्थो धनञ्जयः |
भीमधन्वा महाबाहुरास्ते शान्त इवानलः ||१६||
अशक्या वेदितुं पार्थ प्राणिनां वै गतिर्नरैः |
विनिपातमिमं मन्ये युष्माकमविचिन्तितम् ||१७||
यस्या मम मुखप्रेक्षा यूयमिन्द्रसमाः सदा |
सा प्रेक्षे मुखमन्यासामवराणां वरा सती ||१८||
पश्य पाण्डव मेऽवस्थां यथा नार्हामि वै तथा |
युष्मासु ध्रियमाणेषु पश्य कालस्य पर्ययम् ||१९||
यस्याः सागरपर्यन्ता पृथिवी वशवर्तिनी |
आसीत्साद्य सुदेष्णाया भीताहं वशवर्तिनी ||२०||
यस्याः पुरःसरा आसन्पृष्ठतश्चानुगामिनः |
साहमद्य सुदेष्णायाः पुरः पश्चाच्च गामिनी ||२१||
इदं तु दुःखं कौन्तेय ममासह्यं निबोध तत् ||२१||
या न जातु स्वयं पिंषे गात्रोद्वर्तनमात्मनः |
अन्यत्र कुन्त्या भद्रं ते साद्य पिंषामि चन्दनम् ||२२||
पश्य कौन्तेय पाणी मे नैवं यौ भवतः पुरा ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
इत्यस्य दर्शयामास किणबद्धौ करावुभौ |
द्रौपद्युवाच||
बिभेमि कुन्त्या या नाहं युष्माकं वा कदाचन |
साद्याग्रतो विराटस्य भीता तिष्ठामि किङ्करी ||२४||
किं नु वक्ष्यति सम्राण्मां वर्णकः सुकृतो न वा |
नान्यपिष्टं हि मत्स्यस्य चन्दनं किल रोचते ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
सा कीर्तयन्ती दुःखानि भीमसेनस्य भामिनी |
रुरोद शनकैः कृष्णा भीमसेनमुदीक्षती ||२६||
सा बाष्पकलया वाचा निःश्वसन्ती पुनः पुनः |
हृदयं भीमसेनस्य घट्टयन्तीदमब्रवीत् ||२७||
नाल्पं कृतं मया भीम देवानां किल्बिषं पुरा |
अभाग्या यत्तु जीवामि मर्तव्ये सति पाण्डव ||२८||
ततस्तस्याः करौ शूनौ किणबद्धौ वृकोदरः |
मुखमानीय वेपन्त्या रुरोद परवीरहा ||२९||
तौ गृहीत्वा च कौन्तेयो बाष्पमुत्सृज्य वीर्यवान् |
ततः परमदुःखार्त इदं वचनमब्रवीत् ||३०||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
020-अध्यायः
भीमसेन उवाच||
धिगस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च |
यत्ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणावुभौ ||१||
सभायां स्म विराटस्य करोमि कदनं महत् |
तत्र मां धर्मराजस्तु कटाक्षेण न्यवारयत् ||२||
तदहं तस्य विज्ञाय स्थित एवास्मि भामिनि ||२||
यच्च राष्ट्रात्प्रच्यवनं कुरूणामवधश्च यः |
सुयोधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च ||३||
दुःशासनस्य पापस्य यन्मया न हृतं शिरः |
तन्मे दहति कल्याणि हृदि शल्यमिवार्पितम् ||४||
मा धर्मं जहि सुश्रोणि क्रोधं जहि महामते ||४||
इमं च समुपालम्भं त्वत्तो राजा युधिष्ठिरः |
शृणुयाद्यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात्स जीवितम् ||५||
धनञ्जयो वा सुश्रोणि यमौ वा तनुमध्यमे |
लोकान्तरगतेष्वेषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम् ||६||
सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं च्यवनं वने |
वल्मीकभूतं शाम्यन्तमन्वपद्यत भामिनी ||७||
नाडायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते श्रुता |
पतिमन्वचरद्वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम् ||८||
दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते श्रुता |
पतिमन्वचरत्सीता महारण्यनिवासिनम् ||९||
रक्षसा निग्रहं प्राप्य रामस्य महिषी प्रिया |
क्लिश्यमानापि सुश्रोणी राममेवान्वपद्यत ||१०||
लोपामुद्रा तथा भीरु वयोरूपसमन्विता |
अगस्त्यमन्वयाद्धित्वा कामान्सर्वानमानुषान् ||११||
यथैताः कीर्तिता नार्यो रूपवत्यः पतिव्रताः |
तथा त्वमपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः ||१२||
मादीर्घं क्षम कालं त्वं मासमध्यर्धसंमितम् |
पूर्णे त्रयोदशे वर्षे राज्ञो राज्ञी भविष्यसि ||१३||
द्रौपद्युवाच||
आर्तयैतन्मया भीम कृतं बाष्पविमोक्षणम् |
अपारयन्त्या दुःखानि न राजानमुपालभे ||१४||
विमुक्तेन व्यतीतेन भीमसेन महाबल |
प्रत्युपस्थितकालस्य कार्यस्यानन्तरो भव ||१५||
ममेह भीम कैकेयी रूपाभिभवशङ्कया |
नित्यमुद्विजते राजा कथं नेयादिमामिति ||१६||
तस्या विदित्वा तं भावं स्वयं चानृतदर्शनः |
कीचकोऽयं सुदुष्टात्मा सदा प्रार्थयते हि माम् ||१७||
तमहं कुपिता भीम पुनः कोपं नियम्य च |
अब्रुवं कामसंमूढमात्मानं रक्ष कीचक ||१८||
गन्धर्वाणामहं भार्या पञ्चानां महिषी प्रिया |
ते त्वां निहन्युर्दुर्धर्षाः शूराः साहसकारिणः ||१९||
एवमुक्तः स दुष्टात्मा कीचकः प्रत्युवाच ह |
नाहं बिभेमि सैरन्ध्रि गन्धर्वाणां शुचिस्मिते ||२०||
शतं सहस्रमपि वा गन्धर्वाणामहं रणे |
समागतं हनिष्यामि त्वं भीरु कुरु मे क्षणम् ||२१||
इत्युक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरमहं पुनः |
न त्वं प्रतिबलस्तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम् ||२२||
धर्मे स्थितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता |
नेच्छामि कञ्चिद्वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक ||२३||
एवमुक्तः स दुष्टात्मा प्रहस्य स्वनवत्तदा |
न तिष्ठति स्म सन्मार्गे न च धर्मं बुभूषति ||२४||
पापात्मा पापभावश्च कामरागवशानुगः |
अविनीतश्च दुष्टात्मा प्रत्याख्यातः पुनः पुनः ||२५||
दर्शने दर्शने हन्यात्तथा जह्यां च जीवितम् ||२५||
तद्धर्मे यतमानानां महान्धर्मो नशिष्यति |
समयं रक्षमाणानां भार्या वो न भविष्यति ||२६||
भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता |
प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः ||२७||
वदतां वर्णधर्मांश्च ब्राह्मणानां हि मे श्रुतम् |
क्षत्रियस्य सदा धर्मो नान्यः शत्रुनिबर्हणात् ||२८||
पश्यतो धर्मराजस्य कीचको मां पदावधीत् |
तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल ||२९||
त्वया ह्यहं परित्राता तस्माद्घोराज्जटासुरात् |
जयद्रथं तथैव त्वमजैषीर्भ्रातृभिः सह ||३०||
जहीममपि पापं त्वं योऽयं मामवमन्यते |
कीचको राजवाल्लभ्याच्छोककृन्मम भारत ||३१||
तमेवं कामसंमत्तं भिन्धि कुम्भमिवाश्मनि |
यो निमित्तमनर्थानां बहूनां मम भारत ||३२||
तं चेज्जीवन्तमादित्यः प्रातरभ्युदयिष्यति |
विषमालोड्य पास्यामि मा कीचकवशं गमम् ||३३||
श्रेयो हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः ||३३||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा प्रारुदत्कृष्णा भीमस्योरः समाश्रिता |
भीमश्च तां परिष्वज्य महत्सान्त्वं प्रयुज्य च ||३४||
कीचकं मनसागच्छत्सृक्किणी परिसंलिहन् ||३४||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
021-अध्यायः
भीमसेन उवाच||
तथा भद्रे करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे |
अद्य तं सूदयिष्यामि कीचकं सहबान्धवम् ||१||
अस्याः प्रदोषे शर्वर्याः कुरुष्वानेन सङ्गमम् |
दुःखं शोकं च निर्धूय याज्ञसेनि शुचिस्मिते ||२||
यैषा नर्तनशाला वै मत्स्यराजेन कारिता |
दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम् ||३||
तत्रास्ति शयनं भीरु दृढाङ्गं सुप्रतिष्ठितम् |
तत्रास्य दर्शयिष्यामि पूर्वप्रेतान्पितामहान् ||४||
यथा च त्वां न पश्येयुः कुर्वाणां तेन संविदम् |
कुर्यास्तथा त्वं कल्याणि यथा संनिहितो भवेत् ||५||
वैशम्पायन उवाच||
तथा तौ कथयित्वा तु बाष्पमुत्सृज्य दुःखितौ |
रात्रिशेषं तदत्युग्रं धारयामासतुर्हृदा ||६||
तस्यां रात्र्यां व्यतीतायां प्रातरुत्थाय कीचकः |
गत्वा राजकुलायैव द्रौपदीमिदमब्रवीत् ||७||
सभायां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदाहनम् |
न चैवालभथास्त्राणमभिपन्ना बलीयसा ||८||
प्रवादेन हि मत्स्यानां राजा नाम्नायमुच्यते |
अहमेव हि मत्स्यानां राजा वै वाहिनीपतिः ||९||
सा सुखं प्रतिपद्यस्व दासो भीरु भवामि ते |
अह्नाय तव सुश्रोणि शतं निष्कान्ददाम्यहम् ||१०||
दासीशतं च ते दद्यां दासानामपि चापरम् |
रथं चाश्वतरीयुक्तमस्तु नौ भीरु सङ्गमः ||११||
द्रौपद्युवाच||
एकं मे समयं त्वद्य प्रतिपद्यस्व कीचक |
न त्वां सखा वा भ्राता वा जानीयात्सङ्गतं मया ||१२||
अवबोधाद्धि भीतास्मि गन्धर्वाणां यशस्विनाम् |
एवं मे प्रतिजानीहि ततोऽहं वशगा तव ||१३||
कीचक उवाच||
एवमेतत्करिष्यामि यथा सुश्रोणि भाषसे |
एको भद्रे गमिष्यामि शून्यमावसथं तव ||१४||
समागमार्थं रम्भोरु त्वया मदनमोहितः |
यथा त्वां नावभोत्स्यन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः ||१५||
द्रौपद्युवाच||
यदिदं नर्तनागारं मत्स्यराजेन कारितम् |
दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम् ||१६||
तमिस्रे तत्र गच्छेथा गन्धर्वास्तन्न जानते |
तत्र दोषः परिहृतो भविष्यति न संशयः ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
तमर्थं प्रतिजल्पन्त्याः कृष्णायाः कीचकेन ह |
दिवसार्धं समभवन्मासेनैव समं नृप ||१८||
कीचकोऽथ गृहं गत्वा भृशं हर्षपरिप्लुतः |
सैरन्ध्रीरूपिणं मूढो मृत्युं तं नावबुद्धवान् ||१९||
गन्धाभरणमाल्येषु व्यासक्तः स विशेषतः |
अलञ्चकार सोऽऽत्मानं सत्वरः काममोहितः ||२०||
तस्य तत्कुर्वतः कर्म कालो दीर्घ इवाभवत् |
अनुचिन्तयतश्चापि तामेवायतलोचनाम् ||२१||
आसीदभ्यधिका चास्य श्रीः श्रियं प्रमुमुक्षतः |
निर्वाणकाले दीपस्य वर्तीमिव दिधक्षतः ||२२||
कृतसम्प्रत्ययस्तत्र कीचकः काममोहितः |
नाजानाद्दिवसं यान्तं चिन्तयानः समागमम् ||२३||
ततस्तु द्रौपदी गत्वा तदा भीमं महानसे |
उपातिष्ठत कल्याणी कौरव्यं पतिमन्तिकात् ||२४||
तमुवाच सुकेशान्ता कीचकस्य मया कृतः |
सङ्गमो नर्तनागारे यथावोचः परन्तप ||२५||
शून्यं स नर्तनागारमागमिष्यति कीचकः |
एको निशि महाबाहो कीचकं तं निषूदय ||२६||
तं सूतपुत्रं कौन्तेय कीचकं मददर्पितम् |
गत्वा त्वं नर्तनागारं निर्जीवं कुरु पाण्डव ||२७||
दर्पाच्च सूतपुत्रोऽसौ गन्धर्वानवमन्यते |
तं त्वं प्रहरतां श्रेष्ठ नडं नाग इवोद्धर ||२८||
अश्रु दुःखाभिभूताया मम मार्जस्व भारत |
आत्मनश्चैव भद्रं ते कुरु मानं कुलस्य च ||२९||
भीमसेन उवाच||
स्वागतं ते वरारोहे यन्मा वेदयसे प्रियम् |
न ह्यस्य कञ्चिदिच्छामि सहायं वरवर्णिनि ||३०||
या मे प्रीतिस्त्वयाख्याता कीचकस्य समागमे |
हत्वा हिडिम्बं सा प्रीतिर्ममासीद्वरवर्णिनि ||३१||
सत्यं भ्रातॄंश्च धर्मं च पुरस्कृत्य ब्रवीमि ते |
कीचकं निहनिष्यामि वृत्रं देवपतिर्यथा ||३२||
तं गह्वरे प्रकाशे वा पोथयिष्यामि कीचकम् |
अथ चेदवभोत्स्यन्ति हंस्ये मत्स्यानपि ध्रुवम् ||३३||
ततो दुर्योधनं हत्वा प्रतिपत्स्ये वसुन्धराम् |
कामं मत्स्यमुपास्तां हि कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||३४||
द्रौपद्युवाच||
यथा न सन्त्यजेथास्त्वं सत्यं वै मत्कृते विभो |
निगूढस्त्वं तथा वीर कीचकं विनिपातय ||३५||
भीमसेन उवाच||
एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे |
अदृश्यमानस्तस्याद्य तमस्विन्यामनिन्दिते ||३६||
नागो बिल्वमिवाक्रम्य पोथयिष्याम्यहं शिरः |
अलभ्यामिच्छतस्तस्य कीचकस्य दुरात्मनः ||३७||
वैशम्पायन उवाच||
भीमोऽथ प्रथमं गत्वा रात्रौ छन्न उपाविशत् |
मृगं हरिरिवादृश्यः प्रत्याकाङ्क्षत्स कीचकम् ||३८||
कीचकश्चाप्यलङ्कृत्य यथाकाममुपाव्रजत् |
तां वेलां नर्तनागारे पाञ्चालीसङ्गमाशया ||३९||
मन्यमानः स सङ्केतमागारं प्राविशच्च तम् |
प्रविश्य च स तद्वेश्म तमसा संवृतं महत् ||४०||
पूर्वागतं ततस्तत्र भीममप्रतिमौजसम् |
एकान्तमास्थितं चैनमाससाद सुदुर्मतिः ||४१||
शयानं शयने तत्र मृत्युं सूतः परामृशत् |
जाज्वल्यमानं कोपेन कृष्णाधर्षणजेन ह ||४२||
उपसङ्गम्य चैवैनं कीचकः काममोहितः |
हर्षोन्मथितचित्तात्मा स्मयमानोऽभ्यभाषत ||४३||
प्रापितं ते मया वित्तं बहुरूपमनन्तकम् |
तत्सर्वं त्वां समुद्दिश्य सहसा समुपागतः ||४४||
नाकस्मान्मां प्रशंसन्ति सदा गृहगताः स्त्रियः |
सुवासा दर्शनीयश्च नान्योऽस्ति त्वादृशः पुमान् ||४५||
भीमसेन उवाच||
दिष्ट्या त्वं दर्शनीयोऽसि दिष्ट्यात्मानं प्रशंससि |
ईदृशस्तु त्वया स्पर्शः स्पृष्टपूर्वो न कर्हिचित् ||४६||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा तं महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः |
समुत्पत्य च कौन्तेयः प्रहस्य च नराधमम् ||४७||
भीमो जग्राह केशेषु माल्यवत्सु सुगन्धिषु ||४७||
स केशेषु परामृष्टो बलेन बलिनां वरः |
आक्षिप्य केशान्वेगेन बाह्वोर्जग्राह पाण्डवम् ||४८||
बाहुयुद्धं तयोरासीत्क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः |
वसन्ते वाशिताहेतोर्बलवद्गजयोरिव ||४९||
ईषदागलितं चापि क्रोधाच्चलपदं स्थितम् |
कीचको बलवान्भीमं जानुभ्यामाक्षिपद्भुवि ||५०||
पातितो भुवि भीमस्तु कीचकेन बलीयसा |
उत्पपाताथ वेगेन दण्डाहत इवोरगः ||५१||
स्पर्धया च बलोन्मत्तौ तावुभौ सूतपाण्डवौ |
निशीथे पर्यकर्षेतां बलिनौ निशि निर्जने ||५२||
ततस्तद्भवनश्रेष्ठं प्राकम्पत मुहुर्मुहुः |
बलवच्चापि सङ्क्रुद्धावन्योन्यं तावगर्जताम् ||५३||
तलाभ्यां तु स भीमेन वक्षस्यभिहतो बली |
कीचको रोषसन्तप्तः पदान्न चलितः पदम् ||५४||
मुहूर्तं तु स तं वेगं सहित्वा भुवि दुःसहम् |
बलादहीयत तदा सूतो भीमबलार्दितः ||५५||
तं हीयमानं विज्ञाय भीमसेनो महाबलः |
वक्षस्यानीय वेगेन ममन्थैनं विचेतसम् ||५६||
क्रोधाविष्टो विनिःश्वस्य पुनश्चैनं वृकोदरः |
जग्राह जयतां श्रेष्ठः केशेष्वेव तदा भृशम् ||५७||
गृहीत्वा कीचकं भीमो विरुराव महाबलः |
शार्दूलः पिशिताकाङ्क्षी गृहीत्वेव महामृगम् ||५८||
तस्य पादौ च पाणी च शिरो ग्रीवां च सर्वशः |
काये प्रवेशयामास पशोरिव पिनाकधृक् ||५९||
तं संमथितसर्वाङ्गं मांसपिण्डोपमं कृतम् |
कृष्णायै दर्शयामास भीमसेनो महाबलः ||६०||
उवाच च महातेजा द्रौपदीं पाण्डुनन्दनः |
पश्यैनमेहि पाञ्चालि कामुकोऽयं यथा कृतः ||६१||
तथा स कीचकं हत्वा गत्वा रोषस्य वै शमम् |
आमन्त्र्य द्रौपदीं कृष्णां क्षिप्रमायान्महानसम् ||६२||
कीचकं घातयित्वा तु द्रौपदी योषितां वरा |
प्रहृष्टा गतसन्तापा सभापालानुवाच ह ||६३||
कीचकोऽयं हतः शेते गन्धर्वैः पतिभिर्मम |
परस्त्रीकामसंमत्तः समागच्छत पश्यत ||६४||
तच्छ्रुत्वा भाषितं तस्या नर्तनागाररक्षिणः |
सहसैव समाजग्मुरादायोल्काः सहस्रशः ||६५||
ततो गत्वाथ तद्वेश्म कीचकं विनिपातितम् |
गतासुं ददृशुर्भूमौ रुधिरेण समुक्षितम् ||६६||
क्वास्य ग्रीवा क्व चरणौ क्व पाणी क्व शिरस्तथा |
इति स्म तं परीक्षन्ते गन्धर्वेण हतं तदा ||६७||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
022-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
तस्मिन्काले समागम्य सर्वे तत्रास्य बान्धवाः |
रुरुदुः कीचकं दृष्ट्वा परिवार्य समन्ततः ||१||
सर्वे संहृष्टरोमाणः सन्त्रस्ताः प्रेक्ष्य कीचकम् |
तथा सर्वाङ्गसम्भुग्नं कूर्मं स्थल इवोद्धृतम् ||२||
पोथितं भीमसेनेन तमिन्द्रेणेव दानवम् |
संस्कारयितुमिच्छन्तो बहिर्नेतुं प्रचक्रमुः ||३||
ददृशुस्ते ततः कृष्णां सूतपुत्राः समागताः |
अदूरादनवद्याङ्गीं स्तम्भमालिङ्ग्य तिष्ठतीम् ||४||
समवेतेषु सूतेषु तानुवाचोपकीचकः |
हन्यतां शीघ्रमसती यत्कृते कीचको हतः ||५||
अथ वा नेह हन्तव्या दह्यतां कामिना सह |
मृतस्यापि प्रियं कार्यं सूतपुत्रस्य सर्वथा ||६||
ततो विराटमूचुस्ते कीचकोऽस्याः कृते हतः |
सहाद्यानेन दह्येत तदनुज्ञातुमर्हसि ||७||
पराक्रमं तु सूतानां मत्वा राजान्वमोदत |
सैरन्ध्र्याः सूतपुत्रेण सह दाहं विशां पते ||८||
तां समासाद्य वित्रस्तां कृष्णां कमललोचनाम् |
मोमुह्यमानां ते तत्र जगृहुः कीचका भृशम् ||९||
ततस्तु तां समारोप्य निबध्य च सुमध्यमाम् |
जग्मुरुद्यम्य ते सर्वे श्मशानमभितस्तदा ||१०||
ह्रियमाणा तु सा राजन्सूतपुत्रैरनिन्दिता |
प्राक्रोशन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती ||११||
द्रौपद्युवाच||
जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः |
ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम् ||१२||
येषां ज्यातलनिर्घोषो विस्फूर्जितमिवाशनेः |
व्यश्रूयत महायुद्धे भीमघोषस्तरस्विनाम् ||१३||
रथघोषश्च बलवान्गन्धर्वाणां यशस्विनाम् |
ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम् ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
तस्यास्ताः कृपणा वाचः कृष्णायाः परिदेविताः |
श्रुत्वैवाभ्यपतद्भीमः शयनादविचारयन् ||१५||
भीमसेन उवाच||
अहं शृणोमि ते वाचं त्वया सैरन्ध्रि भाषिताम् |
तस्मात्ते सूतपुत्रेभ्यो न भयं भीरु विद्यते ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा स महाबाहुर्विजजृम्भे जिघांसया |
ततः स व्यायतं कृत्वा वेषं विपरिवर्त्य च ||१७||
अद्वारेणाभ्यवस्कन्द्य निर्जगाम बहिस्तदा ||१७||
स भीमसेनः प्राकारादारुज्य तरसा द्रुमम् |
श्मशानाभिमुखः प्रायाद्यत्र ते कीचका गताः ||१८||
स तं वृक्षं दशव्यामं सस्कन्धविटपं बली |
प्रगृह्याभ्यद्रवत्सूतान्दण्डपाणिरिवान्तकः ||१९||
ऊरुवेगेन तस्याथ न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकाः |
भूमौ निपतिता वृक्षाः सङ्घशस्तत्र शेरते ||२०||
तं सिंहमिव सङ्क्रुद्धं दृष्ट्वा गन्धर्वमागतम् |
वित्रेसुः सर्वतः सूता विषादभयकम्पिताः ||२१||
तमन्तकमिवायान्तं गन्धर्वं प्रेक्ष्य ते तदा |
दिधक्षन्तस्तदा ज्येष्ठं भ्रातरं ह्युपकीचकाः ||२२||
परस्परमथोचुस्ते विषादभयकम्पिताः ||२२||
गन्धर्वो बलवानेति क्रुद्ध उद्यम्य पादपम् |
सैरन्ध्री मुच्यतां शीघ्रं महन्नो भयमागतम् ||२३||
ते तु दृष्ट्वा तमाविद्धं भीमसेनेन पादपम् |
विमुच्य द्रौपदीं तत्र प्राद्रवन्नगरं प्रति ||२४||
द्रवतस्तांस्तु सम्प्रेक्ष्य स वज्री दानवानिव |
शतं पञ्चाधिकं भीमः प्राहिणोद्यमसादनम् ||२५||
तत आश्वासयत्कृष्णां प्रविमुच्य विशां पते |
उवाच च महाबाहुः पाञ्चालीं तत्र द्रौपदीम् ||२६||
अश्रुपूर्णमुखीं दीनां दुर्धर्षः स वृकोदरः ||२६||
एवं ते भीरु वध्यन्ते ये त्वां क्लिश्यन्त्यनागसम् |
प्रैहि त्वं नगरं कृष्णे न भयं विद्यते तव ||२७||
अन्येनाहं गमिष्यामि विराटस्य महानसम् ||२७||
पञ्चाधिकं शतं तच्च निहतं तत्र भारत |
महावनमिव छिन्नं शिश्ये विगलितद्रुमम् ||२८||
एवं ते निहता राजञ्शतं पञ्च च कीचकाः |
स च सेनापतिः पूर्वमित्येतत्सूतषट्शतम् ||२९||
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं नरा नार्यश्च सङ्गताः |
विस्मयं परमं गत्वा नोचुः किञ्चन भारत ||३०||
