श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
049-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
स शत्रुसेनां तरसा प्रणुद्य; गास्ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः |
दुर्योधनायाभिमुखं प्रयातो; भूयोऽर्जुनः प्रियमाजौ चिकीर्षन् ||१||
गोषु प्रयातासु जवेन मत्स्या; न्किरीटिनं कृतकार्यं च मत्वा |
दुर्योधनायाभिमुखं प्रयान्तं; कुरुप्रवीराः सहसाभिपेतुः ||२||
तेषामनीकानि बहूनि गाढं; व्यूढानि दृष्ट्वा बहुलध्वजानि |
मत्स्यस्य पुत्रं द्विषतां निहन्ता; वैराटिमामन्त्र्य ततोऽभ्युवाच ||३||
एतेन तूर्णं प्रतिपादयेमा; ञ्श्वेतान्हयान्काञ्चनरश्मियोक्त्रान् |
जवेन सर्वेण कुरु प्रयत्न; मासादयैतद्रथसिंहवृन्दम् ||४||
गजो गजेनेव मया दुरात्मा; यो योद्धुमाकाङ्क्षति सूतपुत्रः |
तमेव मां प्रापय राजपुत्र; दुर्योधनापाश्रयजातदर्पम् ||५||
स तैर्हयैर्वातजवैर्बृहद्भिः; पुत्रो विराटस्य सुवर्णकक्ष्यैः |
विध्वंसयंस्तद्रथिनामनीकं; ततोऽवहत्पाण्डवमाजिमध्ये ||६||
तं चित्रसेनो विशिखैर्विपाठैः; सङ्ग्रामजिच्छत्रुसहो जयश्च |
प्रत्युद्ययुर्भारतमापतन्तं; महारथाः कर्णमभीप्समानाः ||७||
ततः स तेषां पुरुषप्रवीरः; शरासनार्चिः शरवेगतापः |
व्रातान्रथानामदहत्स मन्यु; र्वनं यथाग्निः कुरुपुङ्गवानाम् ||८||
तस्मिंस्तु युद्धे तुमुले प्रवृत्ते; पार्थं विकर्णोऽतिरथं रथेन |
विपाठवर्षेण कुरुप्रवीरो; भीमेन भीमानुजमाससाद ||९||
ततो विकर्णस्य धनुर्विकृष्य; जाम्बूनदाग्र्योपचितं दृढज्यम् |
अपातयद्ध्वजमस्य प्रमथ्य; छिन्नध्वजः सोऽप्यपयाज्जवेन ||१०||
तं शात्रवाणां गणबाधितारं; कर्माणि कुर्वाणममानुषाणि |
शत्रुन्तपः कोपममृष्यमाणः; समर्पयत्कूर्मनखेन पार्थम् ||११||
स तेन राज्ञातिरथेन विद्धो; विगाहमानो ध्वजिनीं कुरूणाम् |
शत्रुन्तपं पञ्चभिराशु विद्ध्वा; ततोऽस्य सूतं दशभिर्जघान ||१२||
ततः स विद्धो भरतर्षभेण; बाणेन गात्रावरणातिगेन |
गतासुराजौ निपपात भूमौ; नगो नगाग्रादिव वातरुग्णः ||१३||
रथर्षभास्ते तु रथर्षभेण; वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः |
चकम्पिरे वातवशेन काले; प्रकम्पितानीव महावनानि ||१४||
हतास्तु पार्थेन नरप्रवीरा; भूमौ युवानः सुषुपुः सुवेषाः |
वसुप्रदा वासवतुल्यवीर्याः; पराजिता वासवजेन सङ्ख्ये ||१५||
सुवर्णकार्ष्णायसवर्मनद्धा; नागा यथा हैमवताः प्रवृद्धाः ||१५||
तथा स शत्रून्समरे विनिघ्न; न्गाण्डीवधन्वा पुरुषप्रवीरः |
चचार सङ्ख्ये प्रदिशो दिशश्च; दहन्निवाग्निर्वनमातपान्ते ||१६||
प्रकीर्णपर्णानि यथा वसन्ते; विशातयित्वात्यनिलो नुदन्खे |
तथा सपत्नान्विकिरन्किरीटी; चचार सङ्ख्येऽतिरथो रथेन ||१७||
शोणाश्ववाहस्य हयान्निहत्य; वैकर्तनभ्रातुरदीनसत्त्वः |
एकेन सङ्ग्रामजितः शरेण; शिरो जहाराथ किरीटमाली ||१८||
तस्मिन्हते भ्रातरि सूतपुत्रो; वैकर्तनो वीर्यमथाददानः |
प्रगृह्य दन्ताविव नागराजो; महर्षभं व्याघ्र इवाभ्यधावत् ||१९||
स पाण्डवं द्वादशभिः पृषत्कै; र्वैकर्तनः शीघ्रमुपाजघान |
विव्याध गात्रेषु हयांश्च सर्वा; न्विराटपुत्रं च शरैर्निजघ्ने ||२०||
स हस्तिनेवाभिहतो गजेन्द्रः; प्रगृह्य भल्लान्निशितान्निषङ्गात् |
आकर्णपूर्णं च धनुर्विकृष्य; विव्याध बाणैरथ सूतपुत्रम् ||२१||
अथास्य बाहूरुशिरोललाटं; ग्रीवां रथाङ्गानि परावमर्दी |
स्थितस्य बाणैर्युधि निर्बिभेद; गाण्डीवमुक्तैरशनिप्रकाशैः ||२२||
स पार्थमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्नो; गजो गजेनेव जितस्तरस्वी |
विहाय सङ्ग्रामशिरः प्रयातो; वैकर्तनः पाण्डवबाणतप्तः ||२३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
050-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अपयाते तु राधेये दुर्योधनपुरोगमाः |
अनीकेन यथास्वेन शरैरार्च्छन्त पाण्डवम् ||१||
बहुधा तस्य सैन्यस्य व्यूढस्यापततः शरैः |
अभियानीयमाज्ञाय वैराटिरिदमब्रवीत् ||२||
आस्थाय रुचिरं जिष्णो रथं सारथिना मया |
कतमद्यास्यसेऽनीकमुक्तो यास्याम्यहं त्वया ||३||
अर्जुन उवाच||
लोहिताक्षमरिष्टं यं वैयाघ्रमनुपश्यसि |
नीलां पताकामाश्रित्य रथे तिष्ठन्तमुत्तर ||४||
कृपस्यैतद्रथानीकं प्रापयस्वैतदेव माम् |
एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं दृढधन्विनः ||५||
कमण्डलुर्ध्वजे यस्य शातकुम्भमयः शुभः |
आचार्य एष वै द्रोणः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||६||
सुप्रसन्नमना वीर कुरुष्वैनं प्रदक्षिणम् |
अत्रैव चाविरोधेन एष धर्मः सनातनः ||७||
यदि मे प्रथमं द्रोणः शरीरे प्रहरिष्यति |
ततोऽस्य प्रहरिष्यामि नास्य कोपो भविष्यति ||८||
अस्याविदूरे तु धनुर्ध्वजाग्रे यस्य दृश्यते |
आचार्यस्यैष पुत्रो वै अश्वत्थामा महारथः ||९||
सदा ममैष मान्यश्च सर्वशस्त्रभृतामपि |
एतस्य त्वं रथं प्राप्य निवर्तेथाः पुनः पुनः ||१०||
य एष तु रथानीके सुवर्णकवचावृतः |
सेनाग्र्येण तृतीयेन व्यवहार्येण तिष्ठति ||११||
यस्य नागो ध्वजाग्रे वै हेमकेतनसंश्रितः |
धृतराष्ट्रात्मजः श्रीमानेष राजा सुयोधनः ||१२||
एतस्याभिमुखं वीर रथं पररथारुजः |
प्रापयस्वैष तेजोभिप्रमाथी युद्धदुर्मदः ||१३||
एष द्रोणस्य शिष्याणां शीघ्रास्त्रः प्रथमो मतः |
एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं विपुलं शरैः ||१४||
नागकक्ष्या तु रुचिरा ध्वजाग्रे यस्य तिष्ठति |
एष वैकर्तनः कर्णो विदितः पूर्वमेव ते ||१५||
एतस्य रथमास्थाय राधेयस्य दुरात्मनः |
यत्तो भवेथाः सङ्ग्रामे स्पर्धत्येष मया सदा ||१६||
यस्तु नीलानुसारेण पञ्चतारेण केतुना |
हस्तावापी बृहद्धन्वा रथे तिष्ठति वीर्यवान् ||१७||
यस्य तारार्कचित्रोऽसौ रथे ध्वजवरः स्थितः |
यस्यैतत्पाण्डुरं छत्रं विमलं मूर्ध्नि तिष्ठति ||१८||
महतो रथवंशस्य नानाध्वजपताकिनः |
बलाहकाग्रे सूर्यो वा य एष प्रमुखे स्थितः ||१९||
हैमं चन्द्रार्कसङ्काशं कवचं यस्य दृश्यते |
जातरूपशिरस्त्राणस्त्रासयन्निव मे मनः ||२०||
एष शान्तनवो भीष्मः सर्वेषां नः पितामहः |
राजश्रियावबद्धस्तु दुर्योधनवशानुगः ||२१||
पश्चादेष प्रयातव्यो न मे विघ्नकरो भवेत् |
एतेन युध्यमानस्य यत्तः संयच्छ मे हयान् ||२२||
ततोऽभ्यवहदव्यग्रो वैराटिः सव्यसाचिनम् |
यत्रातिष्ठत्कृपो राजन्योत्स्यमानो धनञ्जयम् ||२३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
051-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
तान्यनीकान्यदृश्यन्त कुरूणामुग्रधन्विनाम् |
संसर्पन्तो यथा मेघा घर्मान्ते मन्दमारुताः ||१||
अभ्याशे वाजिनस्तस्थुः समारूढाः प्रहारिभिः |
भीमरूपाश्च मातङ्गास्तोमराङ्कुशचोदिताः ||२||
ततः शक्रः सुरगणैः समारुह्य सुदर्शनम् |
सहोपायात्तदा राजन्विश्वाश्विमरुतां गणैः ||३||
तद्देवयक्षगन्धर्वमहोरगसमाकुलम् |
शुशुभेऽभ्रविनिर्मुक्तं ग्रहैरिव नभस्तलम् ||४||
अस्त्राणां च बलं तेषां मानुषेषु प्रयुज्यताम् |
तच्च घोरं महद्युद्धं भीष्मार्जुनसमागमे ||५||
शतं शतसहस्राणां यत्र स्थूणा हिरण्मयाः |
मणिरत्नमयाश्चान्याः प्रासादमुपधारयन् ||६||
तत्र कामगमं दिव्यं सर्वरत्नविभूषितम् |
विमानं देवराजस्य शुशुभे खेचरं तदा ||७||
तत्र देवास्त्रयस्त्रिंशत्तिष्ठन्ति सहवासवाः |
गन्धर्वा राक्षसाः सर्पाः पितरश्च महर्षिभिः ||८||
तथा राजा वसुमना बलाक्षः सुप्रतर्दनः |
अष्टकश्च शिबिश्चैव ययातिर्नहुषो गयः ||९||
मनुः क्षुपो रघुर्भानुः कृशाश्वः सगरः शलः |
विमाने देवराजस्य समदृश्यन्त सुप्रभाः ||१०||
अग्नेरीशस्य सोमस्य वरुणस्य प्रजापतेः |
तथा धातुर्विधातुश्च कुबेरस्य यमस्य च ||११||
अलम्बुसोग्रसेनस्य गन्धर्वस्य च तुम्बुरोः |
यथाभागं यथोद्देशं विमानानि चकाशिरे ||१२||
सर्वदेवनिकायाश्च सिद्धाश्च परमर्षयः |
अर्जुनस्य कुरूणां च द्रष्टुं युद्धमुपागताः ||१३||
दिव्यानां तत्र माल्यानां गन्धः पुण्योऽथ सर्वशः |
प्रससार वसन्ताग्रे वनानामिव पुष्पिताम् ||१४||
रक्तारक्तानि देवानां समदृश्यन्त तिष्ठताम् |
आतपत्राणि वासांसि स्रजश्च व्यजनानि च ||१५||
उपशाम्यद्रजो भौमं सर्वं व्याप्तं मरीचिभिः |
दिव्यान्गन्धानुपादाय वायुर्योधानसेवत ||१६||
प्रभासितमिवाकाशं चित्ररूपमलङ्कृतम् |
सम्पतद्भिः स्थितैश्चैव नानारत्नावभासितैः ||१७||
विमानैर्विविधैश्चित्रैरुपानीतैः सुरोत्तमैः ||१७||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
052-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
एतस्मिन्नन्तरे तत्र महावीर्यपराक्रमः |
आजगाम महासत्त्वः कृपः शस्त्रभृतां वरः ||१||
अर्जुनं प्रति संयोद्धुं युद्धार्थी स महारथः ||१||
तौ रथौ सूर्यसङ्काशौ योत्स्यमानौ महाबलौ |
शारदाविव जीमूतौ व्यरोचेतां व्यवस्थितौ ||२||
पार्थोऽपि विश्रुतं लोके गाण्डीवं परमायुधम् |
विकृष्य चिक्षेप बहून्नाराचान्मर्मभेदिनः ||३||
तानप्राप्ताञ्शितैर्बाणैर्नाराचान्रक्तभोजनान् |
कृपश्चिच्छेद पार्थस्य शतशोऽथ सहस्रशः ||४||
ततः पार्थश्च सङ्क्रुद्धश्चित्रान्मार्गान्प्रदर्शयन् |
दिशः सञ्छादयन्बाणैः प्रदिशश्च महारथः ||५||
एकच्छायमिवाकाशं प्रकुर्वन्सर्वतः प्रभुः |
प्रच्छादयदमेयात्मा पार्थः शरशतैः कृपम् ||६||
स शरैरर्पितः क्रुद्धः शितैरग्निशिखोपमैः |
तूर्णं शरसहस्रेण पार्थमप्रतिमौजसम् ||७||
अर्पयित्वा महात्मानं ननाद समरे कृपः ||७||
ततः कनकपुङ्खाग्रैर्वीरः संनतपर्वभिः |
त्वरन्गाण्डीवनिर्मुक्तैरर्जुनस्तस्य वाजिनः ||८||
चतुर्भिश्चतुरस्तीक्ष्णैरविध्यत्परमेषुभिः ||८||
ते हया निशितैर्विद्धा ज्वलद्भिरिव पन्नगैः |
उत्पेतुः सहसा सर्वे कृपः स्थानादथाच्यवत् ||९||
च्युतं तु गौतमं स्थानात्समीक्ष्य कुरुनन्दनः |
नाविध्यत्परवीरघ्नो रक्षमाणोऽस्य गौरवम् ||१०||
स तु लब्ध्वा पुनः स्थानं गौतमः सव्यसाचिनम् |
विव्याध दशभिर्बाणैस्त्वरितः कङ्कपत्रिभिः ||११||
ततः पार्थो धनुस्तस्य भल्लेन निशितेन च |
चिच्छेदैकेन भूयश्च हस्ताच्चापमथाहरत् ||१२||
अथास्य कवचं बाणैर्निशितैर्मर्मभेदिभिः |
व्यधमन्न च पार्थोऽस्य शरीरमवपीडयत् ||१३||
तस्य निर्मुच्यमानस्य कवचात्काय आबभौ |
समये मुच्यमानस्य सर्पस्येव तनुर्यथा ||१४||
छिन्ने धनुषि पार्थेन सोऽन्यदादाय कार्मुकम् |
चकार गौतमः सज्यं तदद्भुतमिवाभवत् ||१५||
स तदप्यस्य कौन्तेयश्चिच्छेद नतपर्वणा |
एवमन्यानि चापानि बहूनि कृतहस्तवत् ||१६||
शारद्वतस्य चिच्छेद पाण्डवः परवीरहा ||१६||
स छिन्नधनुरादाय अथ शक्तिं प्रतापवान् |
प्राहिणोत्पाण्डुपुत्राय प्रदीप्तामशनीमिव ||१७||
तामर्जुनस्तदायान्तीं शक्तिं हेमविभूषिताम् |
वियद्गतां महोल्काभां चिच्छेद दशभिः शरैः ||१८||
सापतद्दशधा छिन्ना भूमौ पार्थेन धीमता ||१८||
युगमध्ये तु भल्लैस्तु ततः स सधनुः कृपः |
तमाशु निशितैः पार्थं बिभेद दशभिः शरैः ||१९||
ततः पार्थो महातेजा विशिखानग्नितेजसः |
चिक्षेप समरे क्रुद्धस्त्रयोदश शिलाशितान् ||२०||
अथास्य युगमेकेन चतुर्भिश्चतुरो हयान् |
षष्ठेन च शिरः कायाच्छरेण रथसारथेः ||२१||
त्रिभिस्त्रिवेणुं समरे द्वाभ्यामक्षौ महाबलः |
द्वादशेन तु भल्लेन चकर्तास्य ध्वजं तथा ||२२||
ततो वज्रनिकाशेन फल्गुनः प्रहसन्निव |
त्रयोदशेनेन्द्रसमः कृपं वक्षस्यताडयत् ||२३||
स छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः |
गदापाणिरवप्लुत्य तूर्णं चिक्षेप तां गदाम् ||२४||
सा तु मुक्ता गदा गुर्वी कृपेण सुपरिष्कृता |
अर्जुनेन शरैर्नुन्ना प्रतिमार्गमथागमत् ||२५||
ततो योधाः परीप्सन्तः शारद्वतममर्षणम् |
सर्वतः समरे पार्थं शरवर्षैरवाकिरन् ||२६||
ततो विराटस्य सुतः सव्यमावृत्य वाजिनः |
यमकं मण्डलं कृत्वा तान्योधान्प्रत्यवारयत् ||२७||
ततः कृपमुपादाय विरथं ते नरर्षभाः |
अपाजह्रुर्महावेगाः कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात् ||२८||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
053-अध्यायः
अर्जुन उवाच||
यत्रैषा काञ्चनी वेदी प्रदीप्ताग्निशिखोपमा |
उच्छ्रिता काञ्चने दण्डे पताकाभिरलङ्कृता ||१||
तत्र मां वह भद्रं ते द्रोणानीकाय मारिष ||१||
अश्वाः शोणाः प्रकाशन्ते बृहन्तश्चारुवाहिनः |
स्निग्धविद्रुमसङ्काशास्ताम्रास्याः प्रियदर्शनाः ||२||
युक्ता रथवरे यस्य सर्वशिक्षाविशारदाः ||२||
दीर्घबाहुर्महातेजा बलरूपसमन्वितः |
सर्वलोकेषु विख्यातो भारद्वाजः प्रतापवान् ||३||
बुद्ध्या तुल्यो ह्युशनसा बृहस्पतिसमो नये |
वेदास्तथैव चत्वारो ब्रह्मचर्यं तथैव च ||४||
ससंहाराणि दिव्यानि सर्वाण्यस्त्राणि मारिष |
धनुर्वेदश्च कार्त्स्न्येन यस्मिन्नित्यं प्रतिष्ठितः ||५||
क्षमा दमश्च सत्यं च आनृशंस्यमथार्जवम् |
एते चान्ये च बहवो गुणा यस्मिन्द्विजोत्तमे ||६||
तेनाहं योद्धुमिच्छामि महाभागेन संयुगे |
तस्मात्त्वं प्रापयाचार्यं क्षिप्रमुत्तर वाहय ||७||
वैशम्पायन उवाच||
अर्जुनेनैवमुक्तस्तु वैराटिर्हेमभूषितान् |
चोदयामास तानश्वान्भारद्वाजरथं प्रति ||८||
तमापतन्तं वेगेन पाण्डवं रथिनां वरम् |
द्रोणः प्रत्युद्ययौ पार्थं मत्तो मत्तमिव द्विपम् ||९||
ततः प्राध्मापयच्छङ्खं भेरीशतनिनादितम् |
प्रचुक्षुभे बलं सर्वमुद्धूत इव सागरः ||१०||
अथ शोणान्सदश्वांस्तान्हंसवर्णैर्मनोजवैः |
मिश्रितान्समरे दृष्ट्वा व्यस्मयन्त रणे जनाः ||११||
तौ रथौ वीर्यसम्पन्नौ दृष्ट्वा सङ्ग्राममूर्धनि |
आचार्यशिष्यावजितौ कृतविद्यौ मनस्विनौ ||१२||
समाश्लिष्टौ तदान्योन्यं द्रोणपार्थौ महाबलौ |
दृष्ट्वा प्राकम्पत मुहुर्भरतानां महद्बलम् ||१३||
हर्षयुक्तस्तथा पार्थः प्रहसन्निव वीर्यवान् |
रथं रथेन द्रोणस्य समासाद्य महारथः ||१४||
अभिवाद्य महाबाहुः सान्त्वपूर्वमिदं वचः |
उवाच श्लक्ष्णया वाचा कौन्तेयः परवीरहा ||१५||
उषिताः स्म वने वासं प्रतिकर्म चिकीर्षवः |
कोपं नार्हसि नः कर्तुं सदा समरदुर्जय ||१६||
अहं तु प्रहृते पूर्वं प्रहरिष्यामि तेऽनघ |
इति मे वर्तते बुद्धिस्तद्भवान्कर्तुमर्हति ||१७||
ततोऽस्मै प्राहिणोद्द्रोणः शरानधिकविंशतिम् |
अप्राप्तांश्चैव तान्पार्थश्चिच्छेद कृतहस्तवत् ||१८||
ततः शरसहस्रेण रथं पार्थस्य वीर्यवान् |
अवाकिरत्ततो द्रोणः शीघ्रमस्त्रं विदर्शयन् ||१९||
एवं प्रववृते युद्धं भारद्वाजकिरीटिनोः |
समं विमुञ्चतोः सङ्ख्ये विशिखान्दीप्ततेजसः ||२०||
तावुभौ ख्यातकर्माणावुभौ वायुसमौ जवे |
उभौ दिव्यास्त्रविदुषावुभावुत्तमतेजसौ ||२१||
क्षिपन्तौ शरजालानि मोहयामासतुर्नृपान् ||२१||
व्यस्मयन्त ततो योधाः सर्वे तत्र समागताः |
शरान्विसृजतोस्तूर्णं साधु साध्विति पूजयन् ||२२||
द्रोणं हि समरे कोऽन्यो योद्धुमर्हति फल्गुनात् |
रौद्रः क्षत्रियधर्मोऽयं गुरुणा यदयुध्यत ||२३||
इत्यब्रुवञ्जनास्तत्र सङ्ग्रामशिरसि स्थिताः ||२३||
वीरौ तावपि संरब्धौ संनिकृष्टौ महारथौ |
छादयेतां शरव्रातैरन्योन्यमपराजितौ ||२४||
विस्फार्य सुमहच्चापं हेमपृष्ठं दुरासदम् |
संरब्धोऽथ भरद्वाजः फल्गुनं प्रत्ययुध्यत ||२५||
स सायकमयैर्जालैरर्जुनस्य रथं प्रति |
भानुमद्भिः शिलाधौतैर्भानोः प्रच्छादयत्प्रभाम् ||२६||
पार्थं च स महाबाहुर्महावेगैर्महारथः |
विव्याध निशितैर्बाणैर्मेघो वृष्ट्येव पर्वतम् ||२७||
तथैव दिव्यं गाण्डीवं धनुरादाय पाण्डवः |
शत्रुघ्नं वेगवद्धृष्टो भारसाधनमुत्तमम् ||२८||
विससर्ज शरांश्चित्रान्सुवर्णविकृतान्बहून् ||२८||
नाशयञ्शरवर्षाणि भारद्वाजस्य वीर्यवान् |
तूर्णं चापविनिर्मुक्तैस्तदद्भुतमिवाभवत् ||२९||
स रथेन चरन्पार्थः प्रेक्षणीयो धनञ्जयः |
युगपद्दिक्षु सर्वासु सर्वशस्त्राण्यदर्शयत् ||३०||
एकच्छायमिवाकाशं बाणैश्चक्रे समन्ततः |
नादृश्यत तदा द्रोणो नीहारेणेव संवृतः ||३१||
तस्याभवत्तदा रूपं संवृतस्य शरोत्तमैः |
जाज्वल्यमानस्य यथा पर्वतस्येव सर्वतः ||३२||
दृष्ट्वा तु पार्थस्य रणे शरैः स्वरथमावृतम् |
स विस्फार्य धनुश्चित्रं मेघस्तनितनिस्वनम् ||३३||
अग्निचक्रोपमं घोरं विकर्षन्परमायुधम् |
व्यशातयच्छरांस्तांस्तु द्रोणः समितिशोभनः ||३४||
महानभूत्ततः शब्दो वंशानामिव दह्यताम् ||३४||
जाम्बूनदमयैः पुङ्खैश्चित्रचापवरातिगैः |
प्राच्छादयदमेयात्मा दिशः सूर्यस्य च प्रभाम् ||३५||
ततः कनकपुङ्खानां शराणां नतपर्वणाम् |
वियच्चराणां वियति दृश्यन्ते बहुशः प्रजाः ||३६||
द्रोणस्य पुङ्खसक्ताश्च प्रभवन्तः शरासनात् |
एको दीर्घ इवादृश्यदाकाशे संहतः शरः ||३७||
एवं तौ स्वर्णविकृतान्विमुञ्चन्तौ महाशरान् |
आकाशं संवृतं वीरावुल्काभिरिव चक्रतुः ||३८||
शरास्तयोश्च विबभुः कङ्कबर्हिणवाससः |
पङ्क्त्यः शरदि खस्थानां हंसानां चरतामिव ||३९||
युद्धं समभवत्तत्र सुसंरब्धं महात्मनोः |
द्रोणपाण्डवयोर्घोरं वृत्रवासवयोरिव ||४०||
तौ गजाविव चासाद्य विषाणाग्रैः परस्परम् |
शरैः पूर्णायतोत्सृष्टैरन्योन्यमभिजघ्नतुः ||४१||
तौ व्यवाहरतां शूरौ संरब्धौ रणशोभिनौ |
उदीरयन्तौ समरे दिव्यान्यस्त्राणि भागशः ||४२||
अथ त्वाचार्यमुख्येन शरान्सृष्टाञ्शिलाशितान् |
न्यवारयच्छितैर्बाणैरर्जुनो जयतां वरः ||४३||
दर्शयन्नैन्द्रिरात्मानमुग्रमुग्रपराक्रमः |
इषुभिस्तूर्णमाकाशं बहुभिश्च समावृणोत् ||४४||
जिघांसन्तं नरव्याघ्रमर्जुनं तिग्मतेजसम् |
आचार्यमुख्यः समरे द्रोणः शस्त्रभृतां वरः ||४५||
अर्जुनेन सहाक्रीडच्छरैः संनतपर्वभिः ||४५||
दिव्यान्यस्त्राणि मुञ्चन्तं भारद्वाजं महारणे |
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य फल्गुनः समयोधयत् ||४६||
तयोरासीत्सम्प्रहारः क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः |
अमर्षिणोस्तदान्योन्यं देवदानवयोरिव ||४७||
ऐन्द्रं वायव्यमाग्नेयमस्त्रमस्त्रेण पाण्डवः |
द्रोणेन मुक्तं मुक्तं तु ग्रसते स्म पुनः पुनः ||४८||
एवं शूरौ महेष्वासौ विसृजन्तौ शिताञ्शरान् |
एकच्छायं चक्रतुस्तावाकाशं शरवृष्टिभिः ||४९||
ततोऽर्जुनेन मुक्तानां पततां च शरीरिषु |
पर्वतेष्विव वज्राणां शराणां श्रूयते स्वनः ||५०||
ततो नागा रथाश्चैव सादिनश्च विशां पते |
शोणिताक्ता व्यदृश्यन्त पुष्पिता इव किंशुकाः ||५१||
बाहुभिश्च सकेयूरैर्विचित्रैश्च महारथैः |
सुवर्णचित्रैः कवचैर्ध्वजैश्च विनिपातितैः ||५२||
योधैश्च निहतैस्तत्र पार्थबाणप्रपीडितैः |
बलमासीत्समुद्भ्रान्तं द्रोणार्जुनसमागमे ||५३||
विधुन्वानौ तु तौ वीरौ धनुषी भारसाधने |
आच्छादयेतामन्योन्यं तितक्षन्तौ रणेषुभिः ||५४||
अथान्तरिक्षे नादोऽभूद्द्रोणं तत्र प्रशंसताम् |
दुष्करं कृतवान्द्रोणो यदर्जुनमयोधयत् ||५५||
प्रमाथिनं महावीर्यं दृढमुष्टिं दुरासदम् |
जेतारं देवदैत्यानां सर्पाणां च महारथम् ||५६||
अविश्रमं च शिक्षां च लाघवं दूरपातिताम् |
पार्थस्य समरे दृष्ट्वा द्रोणस्याभूच्च विस्मयः ||५७||
अथ गाण्डीवमुद्यम्य दिव्यं धनुरमर्षणः |
विचकर्ष रणे पार्थो बाहुभ्यां भरतर्षभ ||५८||
तस्य बाणमयं वर्षं शलभानामिवायतम् |
न च बाणान्तरे वायुरस्य शक्नोति सर्पितुम् ||५९||
अनिशं संदधानस्य शरानुत्सृजतस्तदा |
ददृशे नान्तरं किञ्चित्पार्थस्याददतोऽपि च ||६०||
तथा शीघ्रास्त्रयुद्धे तु वर्तमाने सुदारुणे |
शीघ्राच्छीघ्रतरं पार्थः शरानन्यानुदीरयत् ||६१||
ततः शतसहस्राणि शराणां नतपर्वणाम् |
युगपत्प्रापतंस्तत्र द्रोणस्य रथमन्तिकात् ||६२||
अवकीर्यमाणे द्रोणे तु शरैर्गाण्डीवधन्वना |
हाहाकारो महानासीत्सैन्यानां भरतर्षभ ||६३||
पाण्डवस्य तु शीघ्रास्त्रं मघवान्समपूजयत् |
गन्धर्वाप्सरसश्चैव ये च तत्र समागताः ||६४||
ततो वृन्देन महता रथानां रथयूथपः |
आचार्यपुत्रः सहसा पाण्डवं प्रत्यवारयत् ||६५||
अश्वत्थामा तु तत्कर्म हृदयेन महात्मनः |
पूजयामास पार्थस्य कोपं चास्याकरोद्भृशम् ||६६||
स मन्युवशमापन्नः पार्थमभ्यद्रवद्रणे |
किरञ्शरसहस्राणि पर्जन्य इव वृष्टिमान् ||६७||
आवृत्य तु महाबाहुर्यतो द्रौणिस्ततो हयान् |
अन्तरं प्रददौ पार्थो द्रोणस्य व्यपसर्पितुम् ||६८||
स तु लब्ध्वान्तरं तूर्णमपायाज्जवनैर्हयैः |
छिन्नवर्मध्वजः शूरो निकृत्तः परमेषुभिः ||६९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
054-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
तं पार्थः प्रतिजग्राह वायुवेगमिवोद्धतम् |
शरजालेन महता वर्षमाणमिवाम्बुदम् ||१||
तयोर्देवासुरसमः संनिपातो महानभूत् |
किरतोः शरजालानि वृत्रवासवयोरिव ||२||
न स्म सूर्यस्तदा भाति न च वाति समीरणः |
शरगाढे कृते व्योम्नि छायाभूते समन्ततः ||३||
महांश्चटचटाशब्दो योधयोर्हन्यमानयोः |
दह्यतामिव वेणूनामासीत्परपुरञ्जय ||४||
हयानस्यार्जुनः सर्वान्कृतवानल्पजीवितान् |
स राजन्न प्रजानाति दिशं काञ्चन मोहितः ||५||
ततो द्रौणिर्महावीर्यः पार्थस्य विचरिष्यतः |
विवरं सूक्ष्ममालोक्य ज्यां चिच्छेद क्षुरेण ह ||६||
तदस्यापूजयन्देवाः कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् ||६||
ततो द्रौणिर्धनूंष्यष्टौ व्यपक्रम्य नरर्षभम् |
पुनरभ्याहनत्पार्थं हृदये कङ्कपत्रिभिः ||७||
ततः पार्थो महाबाहुः प्रहस्य स्वनवत्तदा |
योजयामास नवया मौर्व्या गाण्डीवमोजसा ||८||
ततोऽर्धचन्द्रमावृत्य तेन पार्थः समागमत् |
वारणेनेव मत्तेन मत्तो वारणयूथपः ||९||
ततः प्रववृते युद्धं पृथिव्यामेकवीरयोः |
रणमध्ये द्वयोरेव सुमहल्लोमहर्षणम् ||१०||
तौ वीरौ कुरवः सर्वे ददृशुर्विस्मयान्विताः |
युध्यमानौ महात्मानौ यूथपाविव सङ्गतौ ||११||
तौ समाजघ्नतुर्वीरावन्योन्यं पुरुषर्षभौ |
शरैराशीविषाकारैर्ज्वलद्भिरिव पन्नगैः ||१२||
अक्षय्याविषुधी दिव्यौ पाण्डवस्य महात्मनः |
तेन पार्थो रणे शूरस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ||१३||
अश्वत्थाम्नः पुनर्बाणाः क्षिप्रमभ्यस्यतो रणे |
जग्मुः परिक्षयं शीघ्रमभूत्तेनाधिकोऽर्जुनः ||१४||
ततः कर्णो महच्चापं विकृष्याभ्यधिकं रुषा |
अवाक्षिपत्ततः शब्दो हाहाकारो महानभूत् ||१५||
तत्र चक्षुर्दधे पार्थो यत्र विस्फार्यते धनुः |
ददर्श तत्र राधेयं तस्य कोपोऽत्यवीवृधत् ||१६||
स रोषवशमापन्नः कर्णमेव जिघांसया |
अवैक्षत विवृत्ताभ्यां नेत्राभ्यां कुरुपुङ्गवः ||१७||
तथा तु विमुखे पार्थे द्रोणपुत्रस्य सायकान् |
त्वरिताः पुरुषा राजन्नुपाजह्रुः सहस्रशः ||१८||
उत्सृज्य च महाबाहुर्द्रोणपुत्रं धनञ्जयः |
अभिदुद्राव सहसा कर्णमेव सपत्नजित् ||१९||
तमभिद्रुत्य कौन्तेयः क्रोधसंरक्तलोचनः |
कामयन्द्वैरथे युद्धमिदं वचनमब्रवीत् ||२०||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
055-अध्यायः
अर्जुन उवाच||
कर्ण यत्ते सभामध्ये बहु वाचा विकत्थितम् |
न मे युधि समोऽस्तीति तदिदं प्रत्युपस्थितम् ||१||
अवोचः परुषा वाचो धर्ममुत्सृज्य केवलम् |
इदं तु दुष्करं मन्ये यदिदं ते चिकीर्षितम् ||२||
यत्त्वया कथितं पूर्वं मामनासाद्य किञ्चन |
तदद्य कुरु राधेय कुरुमध्ये मया सह ||३||
यत्सभायां स्म पाञ्चालीं क्लिश्यमानां दुरात्मभिः |
दृष्टवानसि तस्याद्य फलमाप्नुहि केवलम् ||४||
धर्मपाशनिबद्धेन यन्मया मर्षितं पुरा |
तस्य राधेय कोपस्य विजयं पश्य मे मृधे ||५||
एहि कर्ण मया सार्धं प्रतिपद्यस्व सङ्गरम् |
प्रेक्षकाः कुरवः सर्वे भवन्तु सहसैनिकाः ||६||
कर्ण उवाच||
ब्रवीषि वाचा यत्पार्थ कर्मणा तत्समाचर |
अतिशेते हि वै वाचं कर्मेति प्रथितं भुवि ||७||
यत्त्वया मर्षितं पूर्वं तदशक्तेन मर्षितम् |
इति गृह्णामि तत्पार्थ तव दृष्ट्वापराक्रमम् ||८||
धर्मपाशनिबद्धेन यदि ते मर्षितं पुरा |
तथैव बद्धमात्मानमबद्धमिव मन्यसे ||९||
यदि तावद्वने वासो यथोक्तश्चरितस्त्वया |
तत्त्वं धर्मार्थवित्क्लिष्टः समयं भेत्तुमिच्छसि ||१०||
यदि शक्रः स्वयं पार्थ युध्यते तव कारणात् |
तथापि न व्यथा काचिन्मम स्याद्विक्रमिष्यतः ||११||
अयं कौन्तेय कामस्ते नचिरात्समुपस्थितः |
योत्स्यसे त्वं मया सार्धमद्य द्रक्ष्यसि मे बलम् ||१२||
अर्जुन उवाच||
इदानीमेव तावत्त्वमपयातो रणान्मम |
तेन जीवसि राधेय निहतस्त्वनुजस्तव ||१३||
भ्रातरं घातयित्वा च त्यक्त्वा रणशिरश्च कः |
त्वदन्यः पुरुषः सत्सु ब्रूयादेवं व्यवस्थितः ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
इति कर्णं ब्रुवन्नेव बीभत्सुरपराजितः |
अभ्ययाद्विसृजन्बाणान्कायावरणभेदिनः ||१५||
प्रतिजग्राह तान्कर्णः शरानग्निशिखोपमान् |
शरवर्षेण महता वर्षमाण इवाम्बुदः ||१६||
उत्पेतुः शरजालानि घोररूपाणि सर्वशः |
अविध्यदश्वान्बाह्वोश्च हस्तावापं पृथक्पृथक् ||१७||
सोऽमृष्यमाणः कर्णस्य निषङ्गस्यावलम्बनम् |
चिच्छेद निशिताग्रेण शरेण नतपर्वणा ||१८||
उपासङ्गादुपादाय कर्णो बाणानथापरान् |
विव्याध पाण्डवं हस्ते तस्य मुष्टिरशीर्यत ||१९||
ततः पार्थो महाबाहुः कर्णस्य धनुरच्छिनत् |
स शक्तिं प्राहिणोत्तस्मै तां पार्थो व्यधमच्छरैः ||२०||
ततोऽभिपेतुर्बहवो राधेयस्य पदानुगाः |
तांश्च गाण्डीवनिर्मुक्तैः प्राहिणोद्यमसादनम् ||२१||
ततोऽस्याश्वाञ्शरैस्तीक्ष्णैर्बीभत्सुर्भारसाधनैः |
आकर्णमुक्तैरभ्यघ्नंस्ते हताः प्रापतन्भुवि ||२२||
अथापरेण बाणेन ज्वलितेन महाभुजः |
विव्याध कर्णं कौन्तेयस्तीक्ष्णेनोरसि वीर्यवान् ||२३||
तस्य भित्त्वा तनुत्राणं कायमभ्यपतच्छरः |
ततः स तमसाविष्टो न स्म किञ्चित्प्रजज्ञिवान् ||२४||
स गाढवेदनो हित्वा रणं प्रायादुदङ्मुखः |
ततोऽर्जुन उपाक्रोशदुत्तरश्च महारथः ||२५||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
056-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततो वैकर्तनं जित्वा पार्थो वैराटिमब्रवीत् |
एतन्मां प्रापयानीकं यत्र तालो हिरण्मयः ||१||
अत्र शान्तनवो भीष्मो रथेऽस्माकं पितामहः |
काङ्क्षमाणो मया युद्धं तिष्ठत्यमरदर्शनः ||२||
आदास्याम्यहमेतस्य धनुर्ज्यामपि चाहवे ||२||
अस्यन्तं दिव्यमस्त्रं मां चित्रमद्य निशामय |
शतह्रदामिवायान्तीं स्तनयित्नोरिवाम्बरे ||३||
सुवर्णपृष्ठं गाण्डीवं द्रक्ष्यन्ति कुरवो मम |
दक्षिणेनाथ वामेन कतरेण स्विदस्यति ||४||
इति मां सङ्गताः सर्वे तर्कयिष्यन्ति शत्रवः ||४||
शोणितोदां रथावर्तां नागनक्रां दुरत्ययाम् |
नदीं प्रस्यन्दयिष्यामि परलोकप्रवाहिनीम् ||५||
पाणिपादशिरःपृष्ठबाहुशाखानिरन्तरम् |
वनं कुरूणां छेत्स्यामि भल्लैः संनतपर्वभिः ||६||
जयतः कौरवीं सेनामेकस्य मम धन्विनः |
शतं मार्गा भविष्यन्ति पावकस्येव कानने ||७||
मया चक्रमिवाविद्धं सैन्यं द्रक्ष्यसि केवलम् ||७||
असम्भ्रान्तो रथे तिष्ठ समेषु विषमेषु च |
दिवमावृत्य तिष्ठन्तं गिरिं भेत्स्यामि धारिभिः ||८||
अहमिन्द्रस्य वचनात्सङ्ग्रामेऽभ्यहनं पुरा |
पौलोमान्कालखञ्जांश्च सहस्राणि शतानि च ||९||
अहमिन्द्राद्दृढां मुष्टिं ब्रह्मणः कृतहस्तताम् |
प्रगाढं तुमुलं चित्रमतिविद्धं प्रजापतेः ||१०||
अहं पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरमारुजम् |
जित्वा षष्टिसहस्राणि रथिनामुग्रधन्विनाम् ||११||
ध्वजवृक्षं पत्तितृणं रथसिंहगणायुतम् |
वनमादीपयिष्यामि कुरूणामस्त्रतेजसा ||१२||
तानहं रथनीडेभ्यः शरैः संनतपर्वभिः |
एकः सङ्कालयिष्यामि वज्रपाणिरिवासुरान् ||१३||
रौद्रं रुद्रादहं ह्यस्त्रं वारुणं वरुणादपि |
अस्त्रमाग्नेयमग्नेश्च वायव्यं मातरिश्वनः ||१४||
वज्रादीनि तथास्त्राणि शक्रादहमवाप्तवान् ||१४||
धार्तराष्ट्रवनं घोरं नरसिंहाभिरक्षितम् |
अहमुत्पाटयिष्यामि वैराटे व्येतु ते भयम् ||१५||
एवमाश्वासितस्तेन वैराटिः सव्यसाचिना |
व्यगाहत रथानीकं भीमं भीष्मस्य धीमतः ||१६||
तमायान्तं महाबाहुं जिगीषन्तं रणे परान् |
अभ्यवारयदव्यग्रः क्रूरकर्मा धनञ्जयम् ||१७||
तं चित्रमाल्याभरणाः कृतविद्या मनस्विनः |
आगच्छन्भीमधन्वानं मौर्वीं पर्यस्य बाहुभिः ||१८||
दुःशासनो विकर्णश्च दुःसहोऽथ विविंशतिः |
आगत्य भीमधन्वानं बीभत्सुं पर्यवारयन् ||१९||
दुःशासनस्तु भल्लेन विद्ध्वा वैराटिमुत्तरम् |
द्वितीयेनार्जुनं वीरः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे ||२०||
तस्य जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम् |
चकर्त गार्ध्रपत्रेण जातरूपपरिष्कृतम् ||२१||
अथैनं पञ्चभिः पश्चात्प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे |
सोऽपयातो रणं हित्वा पार्थबाणप्रपीडितः ||२२||
तं विकर्णः शरैस्तीक्ष्णैर्गार्ध्रपत्रैरजिह्मगैः |
विव्याध परवीरघ्नमर्जुनं धृतराष्ट्रजः ||२३||
ततस्तमपि कौन्तेयः शरेणानतपर्वणा |
ललाटेऽभ्यहनत्तूर्णं स विद्धः प्रापतद्रथात् ||२४||
ततः पार्थमभिद्रुत्य दुःसहः सविविंशतिः |
अवाकिरच्छरैस्तीक्ष्णैः परीप्सन्भ्रातरं रणे ||२५||
तावुभौ गार्ध्रपत्राभ्यां निशिताभ्यां धनञ्जयः |
विद्ध्वा युगपदव्यग्रस्तयोर्वाहानसूदयत् ||२६||
तौ हताश्वौ विविद्धाङ्गौ धृतराष्ट्रात्मजावुभौ |
अभिपत्य रथैरन्यैरपनीतौ पदानुगैः ||२७||
सर्वा दिशश्चाभ्यपतद्बीभत्सुरपराजितः |
किरीटमाली कौन्तेयो लब्धलक्षो महाबलः ||२८||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
057-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अथ सङ्गम्य सर्वे तु कौरवाणां महारथाः |
अर्जुनं सहिता यत्ताः प्रत्ययुध्यन्त भारत ||१||
स सायकमयैर्जालैः सर्वतस्तान्महारथान् |
प्राच्छादयदमेयात्मा नीहार इव पर्वतान् ||२||
नदद्भिश्च महानागैर्हेषमाणैश्च वाजिभिः |
भेरीशङ्खनिनादैश्च स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||३||
नराश्वकायान्निर्भिद्य लोहानि कवचानि च |
पार्थस्य शरजालानि विनिष्पेतुः सहस्रशः ||४||
त्वरमाणः शरानस्यन्पाण्डवः स बभौ रणे |
मध्यंदिनगतोऽर्चिष्माञ्शरदीव दिवाकरः ||५||
उपप्लवन्त वित्रस्ता रथेभ्यो रथिनस्तदा |
सादिनश्चाश्वपृष्ठेभ्यो भूमौ चापि पदातयः ||६||
शरैः सन्ताड्यमानानां कवचानां महात्मनाम् |
ताम्रराजतलोहानां प्रादुरासीन्महास्वनः ||७||
छन्नमायोधनं सर्वं शरीरैर्गतचेतसाम् |
गजाश्वसादिभिस्तत्र शितबाणात्तजीवितैः ||८||
रथोपस्थाभिपतितैरास्तृता मानवैर्मही |
प्रनृत्यदिव सङ्ग्रामे चापहस्तो धनञ्जयः ||९||
श्रुत्वा गाण्डीवनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |
त्रस्तानि सर्वभूतानि व्यगच्छन्त महाहवात् ||१०||
कुण्डलोष्णीषधारीणि जातरूपस्रजानि च |
पतितानि स्म दृश्यन्ते शिरांसि रणमूर्धनि ||११||
विशिखोन्मथितैर्गात्रैर्बाहुभिश्च सकार्मुकैः |
सहस्ताभरणैश्चान्यैः प्रच्छन्ना भाति मेदिनी ||१२||
शिरसां पात्यमानानामन्तरा निशितैः शरैः |
अश्मवृष्टिरिवाकाशादभवद्भरतर्षभ ||१३||
दर्शयित्वा तथात्मानं रौद्रं रुद्रपराक्रमः |
अवरुद्धश्चरन्पार्थो दशवर्षाणि त्रीणि च ||१४||
क्रोधाग्निमुत्सृजद्घोरं धार्तराष्ट्रेषु पाण्डवः ||१४||
तस्य तद्दहतः सैन्यं दृष्ट्वा चैव पराक्रमम् |
सर्वे शान्तिपरा योधा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः ||१५||
वित्रासयित्वा तत्सैन्यं द्रावयित्वा महारथान् |
अर्जुनो जयतां श्रेष्ठः पर्यवर्तत भारत ||१६||
प्रावर्तयन्नदीं घोरां शोणितौघतरङ्गिणीम् |
अस्थिशैवलसम्बाधां युगान्ते कालनिर्मिताम् ||१७||
शरचापप्लवां घोरां मांसशोणितकर्दमाम् |
महारथमहाद्वीपां शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाम् ||१८||
चकार महतीं पार्थो नदीमुत्तरशोणिताम् ||१८||
आददानस्य हि शरान्सन्धाय च विमुञ्चतः |
विकर्षतश्च गाण्डीवं न किञ्चिद्दृश्यतेऽन्तरम् ||१९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
058-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
अथ दुर्योधनः कर्णो दुःशासनविविंशती |
द्रोणश्च सह पुत्रेण कृपश्चातिरथो रणे ||१||
पुनरीयुः सुसंरब्धा धनञ्जयजिघांसया |
विस्फारयन्तश्चापानि बलवन्ति दृढानि च ||२||
तान्प्रकीर्णपताकेन रथेनादित्यवर्चसा |
प्रत्युद्ययौ महाराज समस्तान्वानरध्वजः ||३||
ततः कृपश्च कर्णश्च द्रोणश्च रथिनां वरः |
तं महास्त्रैर्महावीर्यं परिवार्य धनञ्जयम् ||४||
शरौघान्सम्यगस्यन्तो जीमूता इव वार्षिकाः |
ववर्षुः शरवर्षाणि प्रपतन्तं किरीटिनम् ||५||
इषुभिर्बहुभिस्तूर्णं समरे लोमवाहिभिः |
अदूरात्पर्यवस्थाय पूरयामासुरादृताः ||६||
तथावकीर्णस्य हि तैर्दिव्यैरस्त्रैः समन्ततः |
न तस्य द्व्यङ्गुलमपि विवृतं समदृश्यत ||७||
ततः प्रहस्य बीभत्सुर्दिव्यमैन्द्रं महारथः |
अस्त्रमादित्यसङ्काशं गाण्डीवे समयोजयत् ||८||
स रश्मिभिरिवादित्यः प्रतपन्समरे बली |
किरीटमाली कौन्तेयः सर्वान्प्राच्छादयत्कुरून् ||९||
यथा बलाहके विद्युत्पावको वा शिलोच्चये |
तथा गाण्डीवमभवदिन्द्रायुधमिवाततम् ||१०||
यथा वर्षति पर्जन्ये विद्युद्विभ्राजते दिवि |
तथा दश दिशः सर्वाः पतद्गाण्डीवमावृणोत् ||११||
त्रस्ताश्च रथिनः सर्वे बभूवुस्तत्र सर्वशः |
सर्वे शान्तिपरा भूत्वा स्वचित्तानि न लेभिरे ||१२||
सङ्ग्रामविमुखाः सर्वे योधास्ते हतचेतसः ||१२||
एवं सर्वाणि सैन्यानि भग्नानि भरतर्षभ |
प्राद्रवन्त दिशः सर्वा निराशानि स्वजीविते ||१३||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
059-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततः शान्तनवो भीष्मो दुराधर्षः प्रतापवान् |
वध्यमानेषु योधेषु धनञ्जयमुपाद्रवत् ||१||
प्रगृह्य कार्मुकश्रेष्ठं जातरूपपरिष्कृतम् |
शरानादाय तीक्ष्णाग्रान्मर्मभेदप्रमाथिनः ||२||
पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि |
शुशुभे स नरव्याघ्रो गिरिः सूर्योदये यथा ||३||
प्रध्माय शङ्खं गाङ्गेयो धार्तराष्ट्रान्प्रहर्षयन् |
प्रदक्षिणमुपावृत्य बीभत्सुं समवारयत् ||४||
तमुद्वीक्ष्य तथायान्तं कौन्तेयः परवीरहा |
प्रत्यगृह्णात्प्रहृष्टात्मा धाराधरमिवाचलः ||५||
ततो भीष्मः शरानष्टौ ध्वजे पार्थस्य वीर्यवान् |
समपर्यन्महावेगाञ्श्वसमानानिवोरगान् ||६||
ते ध्वजं पाण्डुपुत्रस्य समासाद्य पतत्रिणः |
ज्वलन्तः कपिमाजघ्नुर्ध्वजाग्रनिलयांश्च तान् ||७||
ततो भल्लेन महता पृथुधारेण पाण्डवः |
छत्रं चिच्छेद भीष्मस्य तूर्णं तदपतद्भुवि ||८||
ध्वजं चैवास्य कौन्तेयः शरैरभ्यहनद्दृढम् |
शीघ्रकृद्रथवाहांश्च तथोभौ पार्ष्णिसारथी ||९||
तयोस्तदभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम् |
भीष्मस्य सह पार्थेन बलिवासवयोरिव ||१०||
भल्लैर्भल्लाः समागम्य भीष्मपाण्डवयोर्युधि |
अन्तरिक्षे व्यराजन्त खद्योताः प्रावृषीव हि ||११||
अग्निचक्रमिवाविद्धं सव्यदक्षिणमस्यतः |
गाण्डीवमभवद्राजन्पार्थस्य सृजतः शरान् ||१२||
स तैः सञ्छादयामास भीष्मं शरशतैः शितैः |
पर्वतं वारिधाराभिश्छादयन्निव तोयदः ||१३||
तां स वेलामिवोद्धूतां शरवृष्टिं समुत्थिताम् |
व्यधमत्सायकैर्भीष्मो अर्जुनं संनिवारयत् ||१४||
ततस्तानि निकृत्तानि शरजालानि भागशः |
समरेऽभिव्यशीर्यन्त फल्गुनस्य रथं प्रति ||१५||
ततः कनकपुङ्खानां शरवृष्टिं समुत्थिताम् |
पाण्डवस्य रथात्तूर्णं शलभानामिवायतिम् ||१६||
व्यधमत्तां पुनस्तस्य भीष्मः शरशतैः शितैः ||१६||
ततस्ते कुरवः सर्वे साधु साध्विति चाब्रुवन् |
दुष्करं कृतवान्भीष्मो यदर्जुनमयोधयत् ||१७||
बलवांस्तरुणो दक्षः क्षिप्रकारी च पाण्डवः |
कोऽन्यः समर्थः पार्थस्य वेगं धारयितुं रणे ||१८||
ऋते शान्तनवाद्भीष्मात्कृष्णाद्वा देवकीसुतात् |
आचार्यप्रवराद्वापि भारद्वाजान्महाबलात् ||१९||
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य क्रीडतः पुरुषर्षभौ |
चक्षूंषि सर्वभूतानां मोहयन्तौ महाबलौ ||२०||
प्राजापत्यं तथैवैन्द्रमाग्नेयं च सुदारुणम् |
कौबेरं वारुणं चैव याम्यं वायव्यमेव च ||२१||
प्रयुञ्जानौ महात्मानौ समरे तौ विचेरतुः ||२१||
विस्मितान्यथ भूतानि तौ दृष्ट्वा संयुगे तदा |
साधु पार्थ महाबाहो साधु भीष्मेति चाब्रुवन् ||२२||
नेदं युक्तं मनुष्येषु योऽयं संदृश्यते महान् |
महास्त्राणां सम्प्रयोगः समरे भीष्मपार्थयोः ||२३||
एवं सर्वास्त्रविदुषोरस्त्रयुद्धमवर्तत |
अथ जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम् ||२४||
चकर्त भीष्मस्य तदा जातरूपपरिष्कृतम् ||२४||
निमेषान्तरमात्रेण भीष्मोऽन्यत्कार्मुकं रणे |
समादाय महाबाहुः सज्यं चक्रे महाबलः ||२५||
शरांश्च सुबहून्क्रुद्धो मुमोचाशु धनञ्जये ||२५||
अर्जुनोऽपि शरांश्चित्रान्भीष्माय निशितान्बहून् |
चिक्षेप सुमहातेजास्तथा भीष्मश्च पाण्डवे ||२६||
तयोर्दिव्यास्त्रविदुषोरस्यतोरनिशं शरान् |
न विशेषस्तदा राजँल्लक्ष्यते स्म महात्मनोः ||२७||
अथावृणोद्दश दिशः शरैरतिरथस्तदा |
किरीटमाली कौन्तेयः शूरः शान्तनवस्तथा ||२८||
अतीव पाण्डवो भीष्मं भीष्मश्चातीव पाण्डवम् |
बभूव तस्मिन्सङ्ग्रामे राजँल्लोके तदद्भुतम् ||२९||
पाण्डवेन हताः शूरा भीष्मस्य रथरक्षिणः |
शेरते स्म तदा राजन्कौन्तेयस्याभितो रथम् ||३०||
ततो गाण्डीवनिर्मुक्ता निरमित्रं चिकीर्षवः |
आगच्छन्पुङ्खसंश्लिष्टाः श्वेतवाहनपत्रिणः ||३१||
निष्पतन्तो रथात्तस्य धौता हैरण्यवाससः |
आकाशे समदृश्यन्त हंसानामिव पङ्क्तयः ||३२||
तस्य तद्दिव्यमस्त्रं हि प्रगाढं चित्रमस्यतः |
प्रेक्षन्ते स्मान्तरिक्षस्थाः सर्वे देवाः सवासवाः ||३३||
तद्दृष्ट्वा परमप्रीतो गन्धर्वश्चित्रमद्भुतम् |
शशंस देवराजाय चित्रसेनः प्रतापवान् ||३४||
पश्येमानरिनिर्दारान्संसक्तानिव गच्छतः |
चित्ररूपमिदं जिष्णोर्दिव्यमस्त्रमुदीर्यतः ||३५||
नेदं मनुष्याः श्रद्दध्युर्न हीदं तेषु विद्यते |
पौराणानां महास्त्राणां विचित्रोऽयं समागमः ||३६||
मध्यंदिनगतं सूर्यं प्रतपन्तमिवाम्बरे |
न शक्नुवन्ति सैन्यानि पाण्डवं प्रतिवीक्षितुम् ||३७||
उभौ विश्रुतकर्माणावुभौ युद्धविशारदौ |
उभौ सदृशकर्माणावुभौ युधि दुरासदौ ||३८||
इत्युक्तो देवराजस्तु पार्थभीष्मसमागमम् |
पूजयामास दिव्येन पुष्पवर्षेण भारत ||३९||
ततो भीष्मः शान्तनवो वामे पार्श्वे समर्पयत् |
अस्यतः प्रतिसन्धाय विवृतं सव्यसाचिनः ||४०||
ततः प्रहस्य बीभत्सुः पृथुधारेण कार्मुकम् |
न्यकृन्तद्गार्ध्रपत्रेण भीष्मस्यामिततेजसः ||४१||
अथैनं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे |
यतमानं पराक्रान्तं कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||४२||
स पीडितो महाबाहुर्गृहीत्वा रथकूबरम् |
गाङ्गेयो युधि दुर्धर्षस्तस्थौ दीर्घमिवातुरः ||४३||
तं विसञ्ज्ञमपोवाह संयन्ता रथवाजिनाम् |
उपदेशमनुस्मृत्य रक्षमाणो महारथम् ||४४||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
060-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
भीष्मे तु सङ्ग्रामशिरो विहाय; पलायमाने धृतराष्ट्रपुत्रः |
उच्छ्रित्य केतुं विनदन्महात्मा; स्वयं विगृह्यार्जुनमाससाद ||१||
स भीमधन्वानमुदग्रवीर्यं; धनञ्जयं शत्रुगणे चरन्तम् |
आकर्णपूर्णायतचोदितेन; भल्लेन विव्याध ललाटमध्ये ||२||
स तेन बाणेन समर्पितेन; जाम्बूनदाभेन सुसंशितेन |
रराज राजन्महनीयकर्मा; यथैकपर्वा रुचिरैकशृङ्गः ||३||
अथास्य बाणेन विदारितस्य; प्रादुर्बभूवासृगजस्रमुष्णम् |
सा तस्य जाम्बूनदपुष्पचित्रा; मालेव चित्राभिविराजते स्म ||४||
स तेन बाणाभिहतस्तरस्वी; दुर्योधनेनोद्धतमन्युवेगः |
शरानुपादाय विषाग्निकल्पा; न्विव्याध राजानमदीनसत्त्वः ||५||
दुर्योधनश्चापि तमुग्रतेजाः; पार्थश्च दुर्योधनमेकवीरः |
अन्योन्यमाजौ पुरुषप्रवीरौ; समं समाजघ्नतुराजमीढौ ||६||
ततः प्रभिन्नेन महागजेन; महीधराभेन पुनर्विकर्णः |
रथैश्चतुर्भिर्गजपादरक्षैः; कुन्तीसुतं जिष्णुमथाभ्यधावत् ||७||
तमापतन्तं त्वरितं गजेन्द्रं; धनञ्जयः कुम्भविभागमध्ये |
आकर्णपूर्णेन दृढायसेन; बाणेन विव्याध महाजवेन ||८||
पार्थेन सृष्टः स तु गार्ध्रपत्र; आ पुङ्खदेशात्प्रविवेश नागम् |
विदार्य शैलप्रवरप्रकाशं; यथाशनिः पर्वतमिन्द्रसृष्टः ||९||
शरप्रतप्तः स तु नागराजः; प्रवेपिताङ्गो व्यथितान्तरात्मा |
संसीदमानो निपपात मह्यां; वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य ||१०||
निपातिते दन्तिवरे पृथिव्यां; त्रासाद्विकर्णः सहसावतीर्य |
तूर्णं पदान्यष्टशतानि गत्वा; विविंशतेः स्यन्दनमारुरोह ||११||
निहत्य नागं तु शरेण तेन; वज्रोपमेनाद्रिवराम्बुदाभम् |
तथाविधेनैव शरेण पार्थो; दुर्योधनं वक्षसि निर्बिभेद ||१२||
ततो गजे राजनि चैव भिन्ने; भग्ने विकर्णे च सपादरक्षे |
गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्ना; स्ते योधमुख्याः सहसापजग्मुः ||१३||
दृष्ट्वैव बाणेन हतं तु नागं; योधांश्च सर्वान्द्रवतो निशम्य |
रथं समावृत्य कुरुप्रवीरो; रणात्प्रदुद्राव यतो न पार्थः ||१४||
तं भीमरूपं त्वरितं द्रवन्तं; दुर्योधनं शत्रुसहो निषङ्गी |
प्राक्ष्वेडयद्योद्धुमनाः किरीटी; बाणेन विद्धं रुधिरं वमन्तम् ||१५||
अर्जुन उवाच||
विहाय कीर्तिं विपुलं यशश्च; युद्धात्परावृत्य पलायसे किम् |
न तेऽद्य तूर्याणि समाहतानि; यथावदुद्यान्ति गतस्य युद्धे ||१६||
युधिष्ठिरस्यास्मि निदेशकारी; पार्थस्तृतीयो युधि च स्थिरोऽस्मि |
तदर्थमावृत्य मुखं प्रयच्छ; नरेन्द्रवृत्तं स्मर धार्तराष्ट्र ||१७||
मोघं तवेदं भुवि नामधेयं; दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् |
न हीह दुर्योधनता तवास्ति; पलायमानस्य रणं विहाय ||१८||
न ते पुरस्तादथ पृष्ठतो वा; पश्यामि दुर्योधन रक्षितारम् |
परैहि युद्धेन कुरुप्रवीर; प्राणान्प्रियान्पाण्डवतोऽद्य रक्ष ||१९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
061-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
आहूयमानस्तु स तेन सङ्ख्ये; महामना धृतराष्ट्रस्य पुत्रः |
निवर्तितस्तस्य गिराङ्कुशेन; गजो यथा मत्त इवाङ्कुशेन ||१||
सोऽमृष्यमाणो वचसाभिमृष्टो; महारथेनातिरथस्तरस्वी |
पर्याववर्ताथ रथेन वीरो; भोगी यथा पादतलाभिमृष्टः ||२||
तं प्रेक्ष्य कर्णः परिवर्तमानं; निवर्त्य संस्तभ्य च विद्धगात्रः |
दुर्योधनं दक्षिणतोऽभ्यगच्छ; त्पार्थं नृवीरो युधि हेममाली ||३||
भीष्मस्ततः शान्तनवो निवृत्य; हिरण्यकक्ष्यांस्त्वरयंस्तुरङ्गान् |
दुर्योधनं पश्चिमतोऽभ्यरक्ष; त्पार्थान्महाबाहुरधिज्यधन्वा ||४||
द्रोणः कृपश्चैव विविंशतिश्च; दुःशासनश्चैव निवृत्य शीघ्रम् |
सर्वे पुरस्ताद्विततेषुचापा; दुर्योधनार्थं त्वरिताभ्युपेयुः ||५||
स तान्यनीकानि निवर्तमाना; न्यालोक्य पूर्णौघनिभानि पार्थः |
हंसो यथा मेघमिवापतन्तं; धनञ्जयः प्रत्यपतत्तरस्वी ||६||
ते सर्वतः सम्परिवार्य पार्थ; मस्त्राणि दिव्यानि समाददानाः |
ववर्षुरभ्येत्य शरैः समन्ता; न्मेघा यथा भूधरमम्बुवेगैः ||७||
ततोऽस्त्रमस्त्रेण निवार्य तेषां; गाण्डीवधन्वा कुरुपुङ्गवानाम् |
संमोहनं शत्रुसहोऽन्यदस्त्रं; प्रादुश्चकारैन्द्रिरपारणीयम् ||८||
ततो दिशश्चानुदिशो विवृत्य; शरैः सुधारैर्निशितैः सुपुङ्खैः |
गाण्डीवघोषेण मनांसि तेषां; महाबलः प्रव्यथयां चकार ||९||
ततः पुनर्भीमरवं प्रगृह्य; दोर्भ्यां महाशङ्खमुदारघोषम् |
व्यनादयत्स प्रदिशो दिशः खं; भुवं च पार्थो द्विषतां निहन्ता ||१०||
ते शङ्खनादेन कुरुप्रवीराः; संमोहिताः पार्थसमीरितेन |
उत्सृज्य चापानि दुरासदानि; सर्वे तदा शान्तिपरा बभूवुः ||११||
तथा विसञ्ज्ञेषु परेषु पार्थः; स्मृत्वा तु वाक्यानि तथोत्तरायाः |
निर्याहि मध्यादिति मत्स्यपुत्र; मुवाच यावत्कुरवो विसञ्ज्ञाः ||१२||
आचार्य शारद्वतयोः सुशुक्ले; कर्णस्य पीतं रुचिरं च वस्त्रम् |
द्रौणेश्च राज्ञश्च तथैव नीले; वस्त्रे समादत्स्व नरप्रवीर ||१३||
भीष्मस्य सञ्ज्ञां तु तथैव मन्ये; जानाति मेऽस्त्रप्रतिघातमेषः |
एतस्य वाहान्कुरु सव्यतस्त्व; मेवं हि यातव्यममूढसञ्ज्ञैः ||१४||
रश्मीन्समुत्सृज्य ततो महात्मा; रथादवप्लुत्य विराटपुत्रः |
वस्त्राण्युपादाय महारथानां; तूर्णं पुनः स्वं रथमारुरोह ||१५||
ततोऽन्वशासच्चतुरः सदश्वा; न्पुत्रो विराटस्य हिरण्यकक्ष्यान् |
ते तद्व्यतीयुर्ध्वजिनामनीकं; श्वेता वहन्तोऽर्जुनमाजिमध्यात् ||१६||
तथा तु यान्तं पुरुषप्रवीरं; भीष्मः शरैरभ्यहनत्तरस्वी |
स चापि भीष्मस्य हयान्निहत्य; विव्याध पार्श्वे दशभिः पृषत्कैः ||१७||
ततोऽर्जुनो भीष्ममपास्य युद्धे; विद्ध्वास्य यन्तारमरिष्टधन्वा |
तस्थौ विमुक्तो रथवृन्दमध्या; द्राहुं विदार्येव सहस्ररश्मिः ||१८||
लब्ध्वा तु सञ्ज्ञां च कुरुप्रवीरः; पार्थं समीक्ष्याथ महेन्द्रकल्पम् |
रणाद्विमुक्तं स्थितमेकमाजौ; स धार्तराष्ट्रस्त्वरितो बभाषे ||१९||
अयं कथं स्विद्भवतां विमुक्त; स्तं वै प्रबध्नीत यथा न मुच्येत् |
तमब्रवीच्छान्तनवः प्रहस्य; क्व ते गता बुद्धिरभूत्क्व वीर्यम् ||२०||
शान्तिं पराश्वस्य यथा स्थितोऽभू; रुत्सृज्य बाणांश्च धनुश्च चित्रम् |
न त्वेव बीभत्सुरलं नृशंसं; कर्तुं न पापेऽस्य मनो निविष्टम् ||२१||
त्रैलोक्यहेतोर्न जहेत्स्वधर्मं; तस्मान्न सर्वे निहता रणेऽस्मिन् |
क्षिप्रं कुरून्याहि कुरुप्रवीर; विजित्य गाश्च प्रतियातु पार्थः ||२२||
दुर्योधनस्तस्य तु तन्निशम्य; पितामहस्यात्महितं वचोऽथ |
अतीतकामो युधि सोऽत्यमर्षी; राजा विनिःश्वस्य बभूव तूष्णीम् ||२३||
तद्भीष्मवाक्यं हितमीक्ष्य सर्वे; धनञ्जयाग्निं च विवर्धमानम् |
निवर्तनायैव मनो निदध्यु; र्दुर्योधनं ते परिरक्षमाणाः ||२४||
तान्प्रस्थितान्प्रीतमनाः स पार्थो; धनञ्जयः प्रेक्ष्य कुरुप्रवीरान् |
आभाषमाणोऽनुययौ मुहूर्तं; सम्पूजयंस्तत्र गुरून्महात्मा ||२५||
पितामहं शान्तनवं स वृद्धं; द्रोणं गुरुं च प्रतिपूज्य मूर्ध्ना |
द्रौणिं कृपं चैव गुरूंश्च सर्वा; ञ्शरैर्विचित्रैरभिवाद्य चैव ||२६||
दुर्योधनस्योत्तमरत्नचित्रं; चिच्छेद पार्थो मुकुटं शरेण |
आमन्त्र्य वीरांश्च तथैव मान्या; न्गाण्डीवघोषेण विनाद्य लोकान् ||२७||
स देवदत्तं सहसा विनाद्य; विदार्य वीरो द्विषतां मनांसि |
ध्वजेन सर्वानभिभूय शत्रू; न्स हेमजालेन विराजमानः ||२८||
दृष्ट्वा प्रयातांस्तु कुरून्किरीटी; हृष्टोऽब्रवीत्तत्र स मत्स्यपुत्रम् |
आवर्तयाश्वान्पशवो जितास्ते; याताः परे याहि पुरं प्रहृष्टः ||२९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
062-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततो विजित्य सङ्ग्रामे कुरून्गोवृषभेक्षणः |
समानयामास तदा विराटस्य धनं महत् ||१||
गतेषु च प्रभग्नेषु धार्तराष्ट्रेषु सर्वशः |
वनान्निष्क्रम्य गहनाद्बहवः कुरुसैनिकाः ||२||
भयात्सन्त्रस्तमनसः समाजग्मुस्ततस्ततः |
मुक्तकेशा व्यदृश्यन्त स्थिताः प्राञ्जलयस्तदा ||३||
क्षुत्पिपासापरिश्रान्ता विदेशस्था विचेतसः |
ऊचुः प्रणम्य सम्भ्रान्ताः पार्थ किं करवाम ते ||४||
अर्जुन उवाच||
स्वस्ति व्रजत भद्रं वो न भेतव्यं कथञ्चन |
नाहमार्ताञ्जिघांसामि भृशमाश्वासयामि वः ||५||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तामभयां वाचं श्रुत्वा योधाः समागताः |
आयुःकीर्तियशोदाभिस्तमाशिर्भिरनन्दयन् ||६||
ततो निवृत्ताः कुरवः प्रभग्ना वशमास्थिताः |
पन्थानमुपसङ्गम्य फल्गुनो वाक्यमब्रवीत् ||७||
राजपुत्र प्रत्यवेक्ष समानीतानि सर्वशः |
गोकुलानि महाबाहो वीर गोपालकैः सह ||८||
ततोऽपराह्णे यास्यामो विराटनगरं प्रति |
आश्वास्य पाययित्वा च परिप्लाव्य च वाजिनः ||९||
गच्छन्तु त्वरिताश्चैव गोपालाः प्रेषितास्त्वया |
नगरे प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम् ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
उत्तरस्त्वरमाणोऽथ दूतानाज्ञापयत्ततः |
वचनादर्जुनस्यैव आचक्षध्वं जयं मम ||११||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
063-अध्यायः-वैवाहिकपर्व
वैशम्पायन उवाच||
अवजित्य धनं चापि विराटो वाहिनीपतिः |
प्राविशन्नगरं हृष्टश्चतुर्भिः सह पाण्डवैः ||१||
जित्वा त्रिगर्तान्सङ्ग्रामे गाश्चैवादाय केवलाः |
अशोभत महाराजः सह पार्थैः श्रिया वृतः ||२||
तमासनगतं वीरं सुहृदां प्रीतिवर्धनम् |
उपतस्थुः प्रकृतयः समस्ता ब्राह्मणैः सह ||३||
सभाजितः ससैन्यस्तु प्रतिनन्द्याथ मत्स्यराट् |
विसर्जयामास तदा द्विजांश्च प्रकृतीस्तथा ||४||
ततः स राजा मत्स्यानां विराटो वाहिनीपतिः |
उत्तरं परिपप्रच्छ क्व यात इति चाब्रवीत् ||५||
आचख्युस्तस्य संहृष्टाः स्त्रियः कन्याश्च वेश्मनि |
अन्तःपुरचराश्चैव कुरुभिर्गोधनं हृतम् ||६||
विजेतुमभिसंरब्ध एक एवातिसाहसात् |
बृहन्नडासहायश्च निर्यातः पृथिवीञ्जयः ||७||
उपयातानतिरथान्द्रोणं शान्तनवं कृपम् |
कर्णं दुर्योधनं चैव द्रोणपुत्रं च षड्रथान् ||८||
राजा विराटोऽथ भृशं प्रतप्तः; श्रुत्वा सुतं ह्येकरथेन यातम् |
बृहन्नडासारथिमाजिवर्धनं; प्रोवाच सर्वानथ मन्त्रिमुख्यान् ||९||
सर्वथा कुरवस्ते हि ये चान्ये वसुधाधिपाः |
त्रिगर्तान्निर्जिताञ्श्रुत्वा न स्थास्यन्ति कदाचन ||१०||
तस्माद्गच्छन्तु मे योधा बलेन महता वृताः |
उत्तरस्य परीप्सार्थं ये त्रिगर्तैरविक्षताः ||११||
हयांश्च नागांश्च रथांश्च शीघ्रं; पदातिसङ्घांश्च ततः प्रवीरान् |
प्रस्थापयामास सुतस्य हेतो; र्विचित्रशस्त्राभरणोपपन्नान् ||१२||
एवं स राजा मत्स्यानां विराटोऽक्षौहिणीपतिः |
व्यादिदेशाथ तां क्षिप्रं वाहिनीं चतुरङ्गिणीम् ||१३||
कुमारमाशु जानीत यदि जीवति वा न वा |
यस्य यन्ता गतः षण्ढो मन्येऽहं न स जीवति ||१४||
तमब्रवीद्धर्मराजः प्रहस्य; विराटमार्तं कुरुभिः प्रतप्तम् |
बृहन्नडा सारथिश्चेन्नरेन्द्र; परे न नेष्यन्ति तवाद्य गास्ताः ||१५||
सर्वान्महीपान्सहितान्कुरूंश्च; तथैव देवासुरयक्षनागान् |
अलं विजेतुं समरे सुतस्ते; स्वनुष्ठितः सारथिना हि तेन ||१६||
अथोत्तरेण प्रहिता दूतास्ते शीघ्रगामिनः |
विराटनगरं प्राप्य जयमावेदयंस्तदा ||१७||
राज्ञस्ततः समाचख्यौ मन्त्री विजयमुत्तमम् |
पराजयं कुरूणां चाप्युपायान्तं तथोत्तरम् ||१८||
सर्वा विनिर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः |
उत्तरः सह सूतेन कुशली च परन्तप ||१९||
कङ्क उवाच||
दिष्ट्या ते निर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः |
दिष्ट्या ते जीवितः पुत्रः श्रूयते पार्थिवर्षभ ||२०||
नाद्भुतं त्वेव मन्येऽहं यत्ते पुत्रोऽजयत्कुरून् |
ध्रुव एव जयस्तस्य यस्य यन्ता बृहन्नडा ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
ततो विराटो नृपतिः सम्प्रहृष्टतनूरुहः |
श्रुत्वा तु विजयं तस्य कुमारस्यामितौजसः ||२२||
आच्छादयित्वा दूतांस्तान्मन्त्रिणः सोऽभ्यचोदयत् ||२२||
राजमार्गाः क्रियन्तां मे पताकाभिरलङ्कृताः |
पुष्पोपहारैरर्च्यन्तां देवताश्चापि सर्वशः ||२३||
कुमारा योधमुख्याश्च गणिकाश्च स्वलङ्कृताः |
वादित्राणि च सर्वाणि प्रत्युद्यान्तु सुतं मम ||२४||
घण्टापणवकः शीघ्रं मत्तमारुह्य वारणम् |
शृङ्गाटकेषु सर्वेषु आख्यातु विजयं मम ||२५||
उत्तरा च कुमारीभिर्बह्वीभिरभिसंवृता |
शृङ्गारवेषाभरणा प्रत्युद्यातु बृहन्नडाम् ||२६||
श्रुत्वा तु तद्वचनं पार्थिवस्य; सर्वे पुनः स्वस्तिकपाणयश्च |
भेर्यश्च तूर्याणि च वारिजाश्च; वेषैः परार्ध्यैः प्रमदाः शुभाश्च ||२७||
तथैव सूताः सह मागधैश्च; नन्दीवाद्याः पणवास्तूर्यवाद्याः |
पुराद्विराटस्य महाबलस्य; प्रत्युद्ययुः पुत्रमनन्तवीर्यम् ||२८||
प्रस्थाप्य सेनां कन्याश्च गणिकाश्च स्वलङ्कृताः |
मत्स्यराजो महाप्राज्ञः प्रहृष्ट इदमब्रवीत् ||२९||
अक्षानाहर सैरन्ध्रि कङ्क द्यूतं प्रवर्तताम् ||२९||
तं तथा वादिनं दृष्ट्वा पाण्डवः प्रत्यभाषत |
न देवितव्यं हृष्टेन कितवेनेति नः श्रुतम् ||३०||
न त्वामद्य मुदा युक्तमहं देवितुमुत्सहे |
प्रियं तु ते चिकीर्षामि वर्ततां यदि मन्यसे ||३१||
विराट उवाच||
स्त्रियो गावो हिरण्यं च यच्चान्यद्वसु किञ्चन |
न मे किञ्चित्त्वया रक्ष्यमन्तरेणापि देवितुम् ||३२||
कङ्क उवाच||
किं ते द्यूतेन राजेन्द्र बहुदोषेण मानद |
देवने बहवो दोषास्तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ||३३||
श्रुतस्ते यदि वा दृष्टः पाण्डवो वै युधिष्ठिरः |
स राज्यं सुमहत्स्फीतं भ्रातॄंश्च त्रिदशोपमान् ||३४||
द्यूते हारितवान्सर्वं तस्माद्द्यूतं न रोचये |
अथ वा मन्यसे राजन्दीव्याव यदि रोचते ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
प्रवर्तमाने द्यूते तु मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत् |
पश्य पुत्रेण मे युद्धे तादृशाः कुरवो जिताः ||३६||
ततोऽब्रवीन्मत्स्यराजं धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
बृहन्नडा यस्य यन्ता कथं स न विजेष्यति ||३७||
इत्युक्तः कुपितो राजा मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत् |
समं पुत्रेण मे षण्ढं ब्रह्मबन्धो प्रशंससि ||३८||
वाच्यावाच्यं न जानीषे नूनं मामवमन्यसे |
भीष्मद्रोणमुखान्सर्वान्कस्मान्न स विजेष्यति ||३९||
वयस्यत्वात्तु ते ब्रह्मन्नपराधमिमं क्षमे |
नेदृशं ते पुनर्वाच्यं यदि जीवितुमिच्छसि ||४०||
युधिष्ठिर उवाच||
यत्र द्रोणस्तथा भीष्मो द्रौणिर्वैकर्तनः कृपः |
दुर्योधनश्च राजेन्द्र तथान्ये च महारथाः ||४१||
मरुद्गणैः परिवृतः साक्षादपि शतक्रतुः |
कोऽन्यो बृहन्नडायास्तान्प्रतियुध्येत सङ्गतान् ||४२||
विराट उवाच||
बहुशः प्रतिषिद्धोऽसि न च वाचं नियच्छसि |
नियन्ता चेन्न विद्येत न कश्चिद्धर्ममाचरेत् ||४३||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रकुपितो राजा तमक्षेणाहनद्भृशम् |
मुखे युधिष्ठिरं कोपान्नैवमित्येव भर्त्सयन् ||४४||
बलवत्प्रतिविद्धस्य नस्तः शोणितमागमत् |
तदप्राप्तं महीं पार्थः पाणिभ्यां प्रत्यगृह्णत ||४५||
अवैक्षत च धर्मात्मा द्रौपदीं पार्श्वतः स्थिताम् |
सा वेद तमभिप्रायं भर्तुश्चित्तवशानुगा ||४६||
पूरयित्वा च सौवर्णं पात्रं कांस्यमनिन्दिता |
तच्छोणितं प्रत्यगृह्णाद्यत्प्रसुस्राव पाण्डवात् ||४७||
अथोत्तरः शुभैर्गन्धैर्माल्यैश्च विविधैस्तथा |
अवकीर्यमाणः संहृष्टो नगरं स्वैरमागमत् ||४८||
सभाज्यमानः पौरैश्च स्त्रीभिर्जानपदैस्तथा |
आसाद्य भवनद्वारं पित्रे स प्रत्यहारयत् ||४९||
ततो द्वाःस्थः प्रविश्यैव विराटमिदमब्रवीत् |
बृहन्नडासहायस्ते पुत्रो द्वार्युत्तरः स्थितः ||५०||
ततो हृष्टो मत्स्यराजः क्षत्तारमिदमब्रवीत् |
प्रवेश्यतामुभौ तूर्णं दर्शनेप्सुरहं तयोः ||५१||
क्षत्तारं कुरुराजस्तु शनैः कर्ण उपाजपत् |
उत्तरः प्रविशत्वेको न प्रवेश्या बृहन्नडा ||५२||
एतस्य हि महाबाहो व्रतमेतत्समाहितम् |
यो ममाङ्गे व्रणं कुर्याच्छोणितं वापि दर्शयेत् ||५३||
अन्यत्र सङ्ग्रामगतान्न स जीवेदसंशयम् ||५३||
न मृष्याद्भृशसङ्क्रुद्धो मां दृष्ट्वैव सशोणितम् |
विराटमिह सामात्यं हन्यात्सबलवाहनम् ||५४||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
064-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततो राज्ञः सुतो ज्येष्ठः प्राविशत्पृथिवीञ्जयः |
सोऽभिवाद्य पितुः पादौ धर्मराजमपश्यत ||१||
स तं रुधिरसंसिक्तमनेकाग्रमनागसम् |
भूमावासीनमेकान्ते सैरन्ध्र्या समुपस्थितम् ||२||
ततः पप्रच्छ पितरं त्वरमाण इवोत्तरः |
केनायं ताडितो राजन्केन पापमिदं कृतम् ||३||
विराट उवाच||
मयायं ताडितो जिह्मो न चाप्येतावदर्हति |
प्रशस्यमाने यः शूरे त्वयि षण्ढं प्रशंसति ||४||
उत्तर उवाच||
अकार्यं ते कृतं राजन्क्षिप्रमेव प्रसाद्यताम् |
मा त्वा ब्रह्मविषं घोरं समूलमपि निर्दहेत् ||५||
वैशम्पायन उवाच||
स पुत्रस्य वचः श्रुत्वा विराटो राष्ट्रवर्धनः |
क्षमयामास कौन्तेयं भस्मच्छन्नमिवानलम् ||६||
क्षमयन्तं तु राजानं पाण्डवः प्रत्यभाषत |
चिरं क्षान्तमिदं राजन्न मन्युर्विद्यते मम ||७||
यदि ह्येतत्पतेद्भूमौ रुधिरं मम नस्ततः |
सराष्ट्रस्त्वं महाराज विनश्येथा न संशयः ||८||
न दूषयामि ते राजन्यच्च हन्याददूषकम् |
बलवन्तं महाराज क्षिप्रं दारुणमाप्नुयात् ||९||
शोणिते तु व्यतिक्रान्ते प्रविवेश बृहन्नडा |
अभिवाद्य विराटं च कङ्कं चाप्युपतिष्ठत ||१०||
क्षमयित्वा तु कौरव्यं रणादुत्तरमागतम् |
प्रशशंस ततो मत्स्यः शृण्वतः सव्यसाचिनः ||११||
त्वया दायादवानस्मि कैकेयीनन्दिवर्धन |
त्वया मे सदृशः पुत्रो न भूतो न भविष्यति ||१२||
पदं पदसहस्रेण यश्चरन्नापराध्नुयात् |
तेन कर्णेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१३||
मनुष्यलोके सकले यस्य तुल्यो न विद्यते |
यः समुद्र इवाक्षोभ्यः कालाग्निरिव दुःसहः ||१४||
तेन भीष्मेण ते तात कथमासीत्समागमः ||१४||
आचार्यो वृष्णिवीराणां पाण्डवानां च यो द्विजः |
सर्वक्षत्रस्य चाचार्यः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||१५||
तेन द्रोणेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१५||
आचार्यपुत्रो यः शूरः सर्वशस्त्रभृतामपि |
अश्वत्थामेति विख्यातः कथं तेन समागमः ||१६||
रणे यं प्रेक्ष्य सीदन्ति हृतस्वा वणिजो यथा |
कृपेण तेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१७||
पर्वतं योऽभिविध्येत राजपुत्रो महेषुभिः |
दुर्योधनेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१८||
उत्तर उवाच||
न मया निर्जिता गावो न मया निर्जिताः परे |
कृतं तु कर्म तत्सर्वं देवपुत्रेण केनचित् ||१९||
स हि भीतं द्रवन्तं मां देवपुत्रो न्यवारयत् |
स चातिष्ठद्रथोपस्थे वज्रहस्तनिभो युवा ||२०||
तेन ता निर्जिता गावस्तेन ते कुरवो जिताः |
तस्य तत्कर्म वीरस्य न मया तात तत्कृतम् ||२१||
स हि शारद्वतं द्रोणं द्रोणपुत्रं च वीर्यवान् |
सूतपुत्रं च भीष्मं च चकार विमुखाञ्शरैः ||२२||
दुर्योधनं च समरे सनागमिव यूथपम् |
प्रभग्नमब्रवीद्भीतं राजपुत्रं महाबलम् ||२३||
न हास्तिनपुरे त्राणं तव पश्यामि किञ्चन |
व्यायामेन परीप्सस्व जीवितं कौरवात्मज ||२४||
न मोक्ष्यसे पलायंस्त्वं राजन्युद्धे मनः कुरु |
पृथिवीं भोक्ष्यसे जित्वा हतो वा स्वर्गमाप्स्यसि ||२५||
स निवृत्तो नरव्याघ्रो मुञ्चन्वज्रनिभाञ्शरान् |
सचिवैः संवृतो राजा रथे नाग इव श्वसन् ||२६||
तत्र मे रोमहर्षोऽभूदूरुस्तम्भश्च मारिष |
यदभ्रघनसङ्काशमनीकं व्यधमच्छरैः ||२७||
तत्प्रणुद्य रथानीकं सिंहसंहननो युवा |
कुरूंस्तान्प्रहसन्राजन्वासांस्यपहरद्बली ||२८||
एकेन तेन वीरेण षड्रथाः परिवारिताः |
शार्दूलेनेव मत्तेन मृगास्तृणचरा वने ||२९||
विराट उवाच||
क्व स वीरो महाबाहुर्देवपुत्रो महायशाः |
यो मे धनमवाजैषीत्कुरुभिर्ग्रस्तमाहवे ||३०||
इच्छामि तमहं द्रष्टुमर्चितुं च महाबलम् |
येन मे त्वं च गावश्च रक्षिता देवसूनुना ||३१||
उत्तर उवाच||
अन्तर्धानं गतस्तात देवपुत्रः प्रतापवान् |
स तु श्वो वा परश्वो वा मन्ये प्रादुर्भविष्यति ||३२||
वैशम्पायन उवाच||
एवमाख्यायमानं तु छन्नं सत्रेण पाण्डवम् |
वसन्तं तत्र नाज्ञासीद्विराटः पार्थमर्जुनम् ||३३||
ततः पार्थोऽभ्यनुज्ञातो विराटेन महात्मना |
प्रददौ तानि वासांसि विराटदुहितुः स्वयम् ||३४||
उत्तरा तु महार्हाणि विविधानि तनूनि च |
प्रतिगृह्याभवत्प्रीता तानि वासांसि भामिनी ||३५||
मन्त्रयित्वा तु कौन्तेय उत्तरेण रहस्तदा |
इतिकर्तव्यतां सर्वां राजन्यथ युधिष्ठिरे ||३६||
ततस्तथा तद्व्यदधाद्यथावत्पुरुषर्षभ |
सह पुत्रेण मत्स्यस्य प्रहृष्टो भरतर्षभः ||३७||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
065-अध्यायः
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तृतीये दिवसे भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः |
स्नाताः शुक्लाम्बरधराः समये चरितव्रताः ||१||
युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य सर्वाभरणभूषिताः |
अभिपद्मा यथा नागा भ्राजमाना महारथाः ||२||
विराटस्य सभां गत्वा भूमिपालासनेष्वथ |
निषेदुः पावकप्रख्याः सर्वे धिष्ण्येष्विवाग्नयः ||३||
तेषु तत्रोपविष्टेषु विराटः पृथिवीपतिः |
आजगाम सभां कर्तुं राजकार्याणि सर्वशः ||४||
श्रीमतः पाण्डवान्दृष्ट्वा ज्वलतः पावकानिव |
अथ मत्स्योऽब्रवीत्कङ्कं देवरूपमवस्थितम् ||५||
मरुद्गणैरुपासीनं त्रिदशानामिवेश्वरम् ||५||
स किलाक्षातिवापस्त्वं सभास्तारो मया कृतः |
अथ राजासने कस्मादुपविष्टोऽस्यलङ्कृतः ||६||
परिहासेप्सया वाक्यं विराटस्य निशम्य तत् |
स्मयमानोऽर्जुनो राजन्निदं वचनमब्रवीत् ||७||
इन्द्रस्याप्यासनं राजन्नयमारोढुमर्हति |
ब्रह्मण्यः श्रुतवांस्त्यागी यज्ञशीलो दृढव्रतः ||८||
अयं कुरूणामृषभः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
अस्य कीर्तिः स्थिता लोके सूर्यस्येवोद्यतः प्रभा ||९||
संसरन्ति दिशः सर्वा यशसोऽस्य गभस्तयः |
उदितस्येव सूर्यस्य तेजसोऽनु गभस्तयः ||१०||
एनं दश सहस्राणि कुञ्जराणां तरस्विनाम् |
अन्वयुः पृष्ठतो राजन्यावदध्यावसत्कुरून् ||११||
त्रिंशदेनं सहस्राणि रथाः काञ्चनमालिनः |
सदश्वैरुपसम्पन्नाः पृष्ठतोऽनुययुः सदा ||१२||
एनमष्टशताः सूताः सुमृष्टमणिकुण्डलाः |
अस्तुवन्मागधैः सार्धं पुरा शक्रमिवर्षयः ||१३||
एनं नित्यमुपासन्त कुरवः किङ्करा यथा |
सर्वे च राजन्राजानो धनेश्वरमिवामराः ||१४||
एष सर्वान्महीपालान्करमाहारयत्तदा |
वैश्यानिव महाराज विवशान्स्ववशानपि ||१५||
अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातकानां महात्मनाम् |
उपजीवन्ति राजानमेनं सुचरितव्रतम् ||१६||
एष वृद्धाननाथांश्च व्यङ्गान्पङ्गूंश्च मानवान् |
पुत्रवत्पालयामास प्रजा धर्मेण चाभिभो ||१७||
एष धर्मे दमे चैव क्रोधे चापि यतव्रतः |
महाप्रसादो ब्रह्मण्यः सत्यवादी च पार्थिवः ||१८||
श्रीप्रतापेन चैतस्य तप्यते स सुयोधनः |
सगणः सह कर्णेन सौबलेनापि वा विभुः ||१९||
न शक्यन्ते ह्यस्य गुणाः प्रसङ्ख्यातुं नरेश्वर |
एष धर्मपरो नित्यमानृशंस्यश्च पाण्डवः ||२०||
एवंयुक्तो महाराजः पाण्डवः पार्थिवर्षभः |
कथं नार्हति राजार्हमासनं पृथिवीपतिः ||२१||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
066-अध्यायः
विराट उवाच||
यद्येष राजा कौरव्यः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
कतमोऽस्यार्जुनो भ्राता भीमश्च कतमो बली ||१||
नकुलः सहदेवो वा द्रौपदी वा यशस्विनी |
यदा द्यूते जिताः पार्था न प्राज्ञायन्त ते क्वचित् ||२||
अर्जुन उवाच||
य एष बल्लवो ब्रूते सूदस्तव नराधिप |
एष भीमो महाबाहुर्भीमवेगपराक्रमः ||३||
एष क्रोधवशान्हत्वा पर्वते गन्धमादने |
सौगन्धिकानि दिव्यानि कृष्णार्थे समुपाहरत् ||४||
गन्धर्व एष वै हन्ता कीचकानां दुरात्मनाम् |
व्याघ्रानृक्षान्वराहांश्च हतवान्स्त्रीपुरे तव ||५||
यश्चासीदश्वबन्धस्ते नकुलोऽयं परन्तपः |
गोसङ्ख्यः सहदेवश्च माद्रीपुत्रौ महारथौ ||६||
शृङ्गारवेषाभरणौ रूपवन्तौ यशस्विनौ |
नानारथसहस्राणां समर्थौ पुरुषर्षभौ ||७||
एषा पद्मपलाशाक्षी सुमध्या चारुहासिनी |
सैरन्ध्री द्रौपदी राजन्यत्कृते कीचका हताः ||८||
अर्जुनोऽहं महाराज व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः |
भीमादवरजः पार्थो यमाभ्यां चापि पूर्वजः ||९||
उषिताः स्म महाराज सुखं तव निवेशने |
अज्ञातवासमुषिता गर्भवास इव प्रजाः ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
यदार्जुनेन ते वीराः कथिताः पञ्च पाण्डवाः |
तदार्जुनस्य वैराटिः कथयामास विक्रमम् ||११||
अयं स द्विषतां मध्ये मृगाणामिव केसरी |
अचरद्रथवृन्देषु निघ्नंस्तेषां वरान्वरान् ||१२||
अनेन विद्धो मातङ्गो महानेकेषुणा हतः |
हिरण्यकक्ष्यः सङ्ग्रामे दन्ताभ्यामगमन्महीम् ||१३||
अनेन विजिता गावो जिताश्च कुरवो युधि |
अस्य शङ्खप्रणादेन कर्णौ मे बधिरीकृतौ ||१४||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मत्स्यराजः प्रतापवान् |
उत्तरं प्रत्युवाचेदमभिपन्नो युधिष्ठिरे ||१५||
प्रसादनं पाण्डवस्य प्राप्तकालं हि रोचये |
उत्तरां च प्रयच्छामि पार्थाय यदि ते मतम् ||१६||
उत्तर उवाच||
अर्च्याः पूज्याश्च मान्याश्च प्राप्तकालं च मे मतम् |
पूज्यन्तां पूजनार्हाश्च महाभागाश्च पाण्डवाः ||१७||
विराट उवाच||
अहं खल्वपि सङ्ग्रामे शत्रूणां वशमागतः |
मोक्षितो भीमसेनेन गावश्च विजितास्तथा ||१८||
एतेषां बाहुवीर्येण यदस्माकं जयो मृधे |
वयं सर्वे सहामात्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||१९||
प्रसादयामो भद्रं ते सानुजं पाण्डवर्षभम् ||१९||
यदस्माभिरजानद्भिः किञ्चिदुक्तो नराधिपः |
क्षन्तुमर्हति तत्सर्वं धर्मात्मा ह्येष पाण्डवः ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
ततो विराटः परमाभितुष्टः; समेत्य राज्ञा समयं चकार |
राज्यं च सर्वं विससर्ज तस्मै; सदण्डकोशं सपुरं महात्मा ||२१||
पाण्डवांश्च ततः सर्वान्मत्स्यराजः प्रतापवान् |
धनञ्जयं पुरस्कृत्य दिष्ट्या दिष्ट्येति चाब्रवीत् ||२२||
समुपाघ्राय मूर्धानं संश्लिष्य च पुनः पुनः |
युधिष्ठिरं च भीमं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||२३||
नातृप्यद्दर्शने तेषां विराटो वाहिनीपतिः |
सम्प्रीयमाणो राजानं युधिष्ठिरमथाब्रवीत् ||२४||
दिष्ट्या भवन्तः सम्प्राप्ताः सर्वे कुशलिनो वनात् |
दिष्ट्या च पारितं कृच्छ्रमज्ञातं वै दुरात्मभिः ||२५||
इदं च राज्यं नः पार्था यच्चान्यद्वसु किञ्चन |
प्रतिगृह्णन्तु तत्सर्वं कौन्तेया अविशङ्कया ||२६||
उत्तरां प्रतिगृह्णातु सव्यसाची धनञ्जयः |
अयं ह्यौपयिको भर्ता तस्याः पुरुषसत्तमः ||२७||
एवमुक्तो धर्मराजः पार्थमैक्षद्धनञ्जयम् |
ईक्षितश्चार्जुनो भ्रात्रा मत्स्यं वचनमब्रवीत् ||२८||
प्रतिगृह्णाम्यहं राजन्स्नुषां दुहितरं तव |
युक्तश्चावां हि सम्बन्धो मत्स्यभारतसत्तमौ ||२९||
श्रीमहाभारतम्
||४ विराटपर्वम् ||
067-अध्यायः
विराट उवाच||
किमर्थं पाण्डवश्रेष्ठ भार्यां दुहितरं मम |
प्रतिग्रहीतुं नेमां त्वं मया दत्तामिहेच्छसि ||१||
अर्जुन उवाच||
अन्तःपुरेऽहमुषितः सदा पश्यन्सुतां तव |
रहस्यं च प्रकाशं च विश्वस्ता पितृवन्मयि ||२||
प्रियो बहुमतश्चाहं नर्तको गीतकोविदः |
आचार्यवच्च मां नित्यं मन्यते दुहिता तव ||३||
वयःस्थया तया राजन्सह संवत्सरोषितः |
अतिशङ्का भवेत्स्थाने तव लोकस्य चाभिभो ||४||
तस्मान्निमन्त्रये त्वाहं दुहितुः पृथिवीपते |
शुद्धो जितेन्द्रियो दान्तस्तस्याः शुद्धिः कृता मया ||५||
स्नुषाया दुहितुर्वापि पुत्रे चात्मनि वा पुनः |
अत्र शङ्कां न पश्यामि तेन शुद्धिर्भविष्यति ||६||
अभिषङ्गादहं भीतो मिथ्याचारात्परन्तप |
स्नुषार्थमुत्तरां राजन्प्रतिगृह्णामि ते सुताम् ||७||
स्वस्रीयो वासुदेवस्य साक्षाद्देवशिशुर्यथा |
दयितश्चक्रहस्तस्य बाल एवास्त्रकोविदः ||८||
अभिमन्युर्महाबाहुः पुत्रो मम विशां पते |
जामाता तव युक्तो वै भर्ता च दुहितुस्तव ||९||
विराट उवाच||
उपपन्नं कुरुश्रेष्ठे कुन्तीपुत्रे धनञ्जये |
य एवं धर्मनित्यश्च जातज्ञानश्च पाण्डवः ||१०||
यत्कृत्यं मन्यसे पार्थ क्रियतां तदनन्तरम् |
सर्वे कामाः समृद्धा मे सम्बन्धी यस्य मेऽर्जुनः ||११||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ब्रुवति राजेन्द्रे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
अन्वजानात्स संयोगं समये मत्स्यपार्थयोः ||१२||
ततो मित्रेषु सर्वेषु वासुदेवे च भारत |
प्रेषयामास कौन्तेयो विराटश्च महीपतिः ||१३||
ततस्त्रयोदशे वर्षे निवृत्ते पञ्च पाण्डवाः |
उपप्लव्ये विराटस्य समपद्यन्त सर्वशः ||१४||
तस्मिन्वसंश्च बीभत्सुरानिनाय जनार्दनम् |
आनर्तेभ्योऽपि दाशार्हानभिमन्युं च पाण्डवः ||१५||
काशिराजश्च शैब्यश्च प्रीयमाणौ युधिष्ठिरे |
अक्षौहिणीभ्यां सहितावागतौ पृथिवीपते ||१६||
अक्षौहिण्या च तेजस्वी यज्ञसेनो महाबलः |
द्रौपद्याश्च सुता वीराः शिखण्डी चापराजितः ||१७||
धृष्टद्युम्नश्च दुर्धर्षः सर्वशस्त्रभृतां वरः |
समस्ताक्षौहिणीपाला यज्वानो भूरिदक्षिणाः ||१८||
सर्वे शस्त्रास्त्रसम्पन्नाः सर्वे शूरास्तनुत्यजः ||१८||
तानागतानभिप्रेक्ष्य मत्स्यो धर्मभृतां वरः |
प्रीतोऽभवद्दुहितरं दत्त्वा तामभिमन्यवे ||१९||
ततः प्रत्युपयातेषु पार्थिवेषु ततस्ततः |
तत्रागमद्वासुदेवो वनमाली हलायुधः ||२०||
कृतवर्मा च हार्दिक्यो युयुधानश्च सात्यकिः ||२०||
अनाधृष्टिस्तथाक्रूरः साम्बो निशठ एव च |
अभिमन्युमुपादाय सह मात्रा परन्तपाः ||२१||
इन्द्रसेनादयश्चैव रथैस्तैः सुसमाहितैः |
आययुः सहिताः सर्वे परिसंवत्सरोषिताः ||२२||
दश नागसहस्राणि हयानां च शतायुतम् |
रथानामर्बुदं पूर्णं निखर्वं च पदातिनाम् ||२३||
वृष्ण्यन्धकाश्च बहवो भोजाश्च परमौजसः |
अन्वयुर्वृष्णिशार्दूलं वासुदेवं महाद्युतिम् ||२४||
पारिबर्हं ददौ कृष्णः पाण्डवानां महात्मनाम् |
स्त्रियो रत्नानि वासांसि पृथक्पृथगनेकशः ||२५||
ततो विवाहो विधिवद्ववृते मत्स्यपार्थयोः ||२५||
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च गोमुखाडम्बरास्तथा |
पार्थैः संयुज्यमानस्य नेदुर्मत्स्यस्य वेश्मनि ||२६||
उच्चावचान्मृगाञ्जघ्नुर्मेध्यांश्च शतशः पशून् |
सुरामैरेयपानानि प्रभूतान्यभ्यहारयन् ||२७||
गायनाख्यानशीलाश्च नटा वैतालिकास्तथा |
स्तुवन्तस्तानुपातिष्ठन्सूताश्च सह मागधैः ||२८||
सुदेष्णां च पुरस्कृत्य मत्स्यानां च वरस्त्रियः |
आजग्मुश्चारुसर्वाङ्ग्यः सुमृष्टमणिकुण्डलाः ||२९||
वर्णोपपन्नास्ता नार्यो रूपवत्यः स्वलङ्कृताः |
सर्वाश्चाभ्यभवत्कृष्णा रूपेण यशसा श्रिया ||३०||
परिवार्योत्तरां तास्तु राजपुत्रीमलङ्कृताम् |
सुतामिव महेन्द्रस्य पुरस्कृत्योपतस्थिरे ||३१||
तां प्रत्यगृह्णात्कौन्तेयः सुतस्यार्थे धनञ्जयः |
सौभद्रस्यानवद्याङ्गीं विराटतनयां तदा ||३२||
तत्रातिष्ठन्महाराजो रूपमिन्द्रस्य धारयन् |
स्नुषां तां प्रतिजग्राह कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||३३||
प्रतिगृह्य च तां पार्थः पुरस्कृत्य जनार्दनम् |
विवाहं कारयामास सौभद्रस्य महात्मनः ||३४||
तस्मै सप्त सहस्राणि हयानां वातरंहसाम् |
द्वे च नागशते मुख्ये प्रादाद्बहु धनं तदा ||३५||
कृते विवाहे तु तदा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तं यदुपाहरदच्युतः ||३६||
गोसहस्राणि रत्नानि वस्त्राणि विविधानि च |
भूषणानि च मुख्यानि यानानि शयनानि च ||३७||
तन्महोत्सवसङ्काशं हृष्टपुष्टजनावृतम् |
नगरं मत्स्यराजस्य शुशुभे भरतर्षभ ||३८||
विराटपर्व सम्पूर्णम्
