श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः
चतुःपञ्चाशः सर्गः
कामधेनुं वसिष्ठो ऽपि यदा न त्यजते मुनिः ।
तदास्य शबलां राम विश्वामित्रो ऽन्वकर्षत ।। 1.54.1 ।।
नीयमाना तु शबला राम राज्ञा महात्मना ।
दुःखिता चिन्तयामास रुदन्ती शोककर्शिता ।। 1.54.2 ।।
अथ बलात्कारकुपितवसिष्ठप्रहितकामधेनोर्बलसृष्टिश्चतुःपञ्चाशे–कामधेनुमित्यादिदशकम् ।। 1.54.1,2 ।।
परित्यक्ता वसिष्ठेन किमहं सुमहात्मना ।
या ऽहं राजभटैर्दीना ह्रियेयं भृशदुःखिता ।। 1.54.3 ।।
किं मया ऽपकृतं तस्य महर्षेर्भावितात्मनः ।
यन्मामनागसं भक्तामिष्टां त्यजति धार्मिकः ।। 1.54.4 ।।
निर्द्धूय तांस्तदा भृत्यान् शतशः शत्रुसूदन ।
जगामानिलवेगेन पादमूलं महात्मनः ।। 1.54.5 ।।
ह्रियेयम्, कर्मणि सम्प्रश्ने लिङ् । कथमपि ह्रियेयमित्यर्थः । भृशदुःखिता भृशं दुःखिता । वृत्तिविषये मकारलोपो भृशमादिमान्ताव्ययस्येष्यते ।। 1.54.35 ।।
शबला सा रुदन्ती च क्रोशन्ती चेदमब्रवीत् ।
वसिष्ठस्याग्रतः स्थित्वा मेघदुन्दुभिराविणी ।। 1.54.6 ।।
क्रोशन्ती आर्तस्वरं कुर्वन्ती ।। 1.54.6 ।।
भगवन् किं परित्यक्ता त्वयाहं ब्रह्मणः सुत ।
यस्माद्राजभृता मां हि नयन्ते त्वत्सकाशतः ।। 1.54.7 ।।
एवमुक्तस्तु ब्रह्मर्षिरिदं वचनमब्रवीत् ।
शोकसन्तप्तहृदयां स्वसारमिव दुःखिताम् ।। 1.54.8 ।।
राजभृताः राजभटाः । त्वत्सकाशतः त्वत्समीपतः ।। 1.54.7,8 ।।
न त्वां त्यजामि शबले नापिमे ऽपकृतं त्वया ।
एष त्वां नयते राजा बलान्मत्तो महाबलः ।। 1.54.9 ।।
मत्तः मत्सकाशात् ।। 1.54.9 ।।
न हि तुल्यं बलं मह्यं राजा त्वद्य विशेषतः ।
बली राजा क्षत्रियश्च पृथिव्याः पतिरेव च ।। 1.54.10 ।।
मह्यं मम । तर्हि तपोबलेन किमिति न दण्ड्यते ? तत्राह राजा त्वद्य विशेषत इति । राजा तपोबलेन न दण्ड्य इत्यर्थः ।। 1.54.10 ।।
इयमक्षौहिणी पूर्णा सवाजिरथसङ्कुला ।
हस्तिध्वजसमाकीर्णा तेनासौ बलवत्तरः ।। 1.54.11 ।।
एवमुक्ता वसिष्ठेन प्रत्युवाच विनीतवत् ।
वचनं वचनज्ञा सा ब्रह्मर्षिमतुलप्रभम् ।। 1.54.12 ।।
न बलं क्षत्रियस्याहुर्ब्राह्मणो बलवत्तरः ।
ब्रह्मन् ब्रह्मबलं दिव्यं क्षत्रात्तु बलवत्तरम् ।। 1.54.13 ।।
अप्रमेयबलं तुभ्यं न त्वया बलवत्तरः ।
विश्वामित्रो महावीर्यस्तेजस्तव दुरासदम् ।। 1.54.14 ।।
नियुङ्क्ष्व मां महातेजस्त्वद्ब्रह्मबलसम्भृताम् ।
तस्य दर्पबलं यत्तन्नाशयामि दुरात्मनः ।। 1.54.15 ।।
इयमित्यादि पञ्च । सवाजिरथसङ्कुला वाजिसहितरथैस्सङ्कुला । तुभ्यं तव । त्वया त्वत्तः । त्वद्ब्रह्मबलेन सम्भृतां संवर्द्धितप्रभावाम् ।। 1.54.1115 ।।
इत्युक्तस्तु तया राम वसिष्ठस्तु महायशाः ।
सृजस्वेति तदोवाच बलं परबलारुजम् ।। 1.54.16 ।।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सुरभिः सासृजत्तदा ।। 1.54.17 ।।
इत्युक्त इत्याद्यष्टौ । आरुजति हिनस्तीत्यारुजम् ।। 1.54.16,17 ।।
तस्या हुम्भारवोत्सृष्टाः पप्लवाः शतशो नृप ।
नाशयन्ति बलं सर्वं विश्वामित्रस्य पश्यतः ।। 1.54.18 ।।
बलं सैन्यम् । हुम्भारवः पशूनां हुम्भाशब्दः । उत्सृष्टाः निर्मिताः पप्लवशकयवनादिशब्दाः म्लेच्छजातिविशेषवचनाः । पश्यत इत्यनादरे षष्ठी ।। 1.54.18 ।।
बलं भग्नं ततो दृष्ट्वा रथेनाक्रम्य कौशिकः ।
स राजा परमक्रुद्धः क्रोधविस्फारितेक्षणः ।
पप्लवान् नाशयामास शस्त्रैरुच्चावचैरपि ।। 1.54.19 ।।
विस्फारितं विवृतम् ।। 1.54.19 ।।
विश्वामित्रार्दितान् दृष्ट्वा पप्लवान् शतशस्तदा ।
भूय एवासृजत्कोपाच्छकान् यवनमिश्रितान् ।। 1.54.20 ।।
अर्दितान् हिंसितान् ।। 1.54.20 ।।
तैरासीत्संवृता भूमिः शकैर्यवनमिश्रितैः ।
प्रभावद्भिर्महावीर्यैर्हेमकिञ्जल्कसन्निभैः ।। 1.54.21 ।।
हेमकिञ्जल्कसन्निभैः हेमशब्दश्चम्पकपरः, तस्य कनकाह्वयत्वात् । तत्केसरतुल्यैरित्यर्थः ।। 1.54.21 ।।
दीर्घासिपट्टिशधरैर्हेमवर्णाम्बरावृतैः ।
निर्दग्धं तद्बलं सर्वं प्रदीप्तैरिव पावकैः ।। 1.54.22 ।।
ततो ऽस्त्राणि महातेजा विश्वामित्रो मुमोच ह ।
तैस्तैर्यवनकाम्भोजाः पप्लवाश्चाकुलीकृताः ।। 1.54.23 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुःपञ्चाशः सर्गः ।। 54 ।।
पट्टिशः असिविशेषः ।। 1.54.22,23 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने चतुःपञ्चाशः सर्गः ।। 54 ।।
