[highlight_content]

29 Sarga अरण्यकाण्डः

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे एकोनत्रिंशः सर्गः

खरं तु विरथं रामो गदापाणिमवस्थितम् ।

मृदुपूर्वं महातेजाः परुषं वाक्यमब्रवीत् ।। 3.29.1 ।।

अहङ्कारस्य हीनस्य व्यक्तां शक्तिमिव स्थिताम् । गदां खरस्य निर्भिद्य राजन्तं राममाश्रये ।। सर्वसाधनवैकल्येन खरस्यानुकूल्यमपि भवेदिति तच्चित्तपरीक्षार्थमाह खरं त्वित्यादिना । मृदुपूर्वं न्यायावलम्बनेनोक्तम् । परुषं मर्मोद्घाटनरूपत्वात् ।। 3.29.1 ।।

गजाश्वरथसम्बाधे बले महति तिष्ठता ।

कृतं सुदारुणं कर्म सर्वलोकजुगुप्सितम् ।। 3.29.2 ।।

तिष्ठता अधिपतित्वेन तिष्ठतेत्यर्थः ।। 3.29.2 ।।

उद्वेजनीयो भूतानां नृशंसः पापकर्मकृत् ।

त्रयाणामपि लोकानामीश्वरो ऽपि न तिष्ठति ।। 3.29.3 ।।

मृदुपूर्वत्वसिद्धये लोकन्यायमाह उद्वेजनीय इति । उद्वेजनीयः उद्वेजकः । नृशंसो घातुकः एवंविधो लोकानामीश्वरोपि न तिष्ठति न जीवेत् किं पुनर्भवादृश इति भावः ।। 3.29.3 ।।

कर्म लोकविरुद्धं तु कुर्वाणं क्षणदाचर ।

तीक्ष्णं सर्वजनो हन्ति सर्पं दुष्टमिवागतम् ।। 3.29.4 ।।

सर्वजन इति दयालुरपीति भावः ।। 3.29.4 ।।

लोभात् पापानि कुर्वाणः कामाद्वा यो न बुध्यते ।

भ्रष्टः पश्यति तस्यान्तं ब्राह्मणी करकादिव ।। 3.29.5 ।।

लोभत् लब्धस्य त्यागासहिष्णुतया । कामात् अपूर्वलाभेच्छया न बुध्यते न पश्चात्तापं करोतीत्यर्थः । भ्रष्टः ऐश्वर्याद्भ्रष्टः । तस्य कर्मणः । अन्तं फलम् । पश्यति अनुभवति । कथमिव? करकात् ब्राह्मणीव करकाः वर्षोपलाः । “वर्षोपलस्तु करकः” इत्यमरः । तानत्तीति करकात् । ब्राह्मणी रक्तपुच्छिका । “ब्राह्मणी रक्तपुच्छिका” इति निघण्टुः । तस्यास्तद्भक्षणं विषभक्षणवन्मारकमिति प्रसिद्धिः । यथा ब्राह्मणी स्वमारकं कर्म स्वयमेव करोति तथा त्वमपीत्यर्थः ।। 3.29.5 ।।

वसतो दण्डकारण्ये तापसान् धर्मचारिणः ।

किन्नु हत्वा महाभागान् फलं प्राप्स्यसि राक्षस ।। 3.29.6 ।।

किं पापं मया कृतमित्यत्राह वसत इति ।। 3.29.6 ।।

न चिरं पापकर्माणः क्रूरा लोकजुगुप्सिताः ।

ऐश्वर्यं प्राप्य तिष्ठन्ति शीर्णमूला इव द्रुमाः ।। 3.29.7 ।।

ननु तर्हि कथं पापिनो ऽपि बहवो जीवन्तीत्यत्राह न चिरमिति । केवलपापिनो जन्मान्तरे फलं भुञ्जते, क्रूरास्तु पुण्यलेशेन एश्वर्यं प्राप्यापि न चिरं तिष्ठन्ति, क्षिप्रमेव विनश्यन्तीत्यर्थः ।। 3.29.7 ।।

अवश्यं लभते जन्तुः फलं पापस्य कर्मणः ।

घोरं पर्यागते काले द्रुमाः पुष्पमिवार्तवम् ।। 3.29.8 ।।

पापस्य कर्ता जन्तुः । काले प्राप्ते अवश्यं घोरं दुःखरूपं फलं लभते । ऋतुलक्षणे काले पर्यागते प्राप्ते आर्तवं तत्तदृतुप्राप्तं पुष्पमिव ।। 3.29.8 ।।

नचिरात् प्राप्यते लोके पापानां कर्मणां फलम् ।

सविषाणामिवान्नानां भुक्तानां क्षणदाचर ।। 3.29.9 ।।

नचिरादित्येकं पदम् । अविलम्बेनेत्यर्थः । अत्र पुरुष इति शेषः । पापानाम् अत्युत्कटानामित्यर्थः ।। 3.29.9 ।।

पापमाचरतां घोरं लोकस्याप्रियमिच्छताम् ।

अहमासादितो राज्ञा प्राणान् हन्तु निशाचर ।। 3.29.10 ।।

एवं मृदुपूर्वमुक्त्वा परुषमाह पापमित्यादिना । आसादितः प्राप्तो ऽस्मि । आगमने हेतुमाह राज्ञेति ।। 3.29.10 ।।

अद्य हि त्वां मया मुक्ताः शराः काञ्चनभूषणाः ।

विदार्य निपतिष्यन्ति वल्मीकमिव पन्नगाः ।। 3.29.11 ।।

मया मुक्ताः शराः त्वां विदार्य निपतिष्यन्ति प्रवेक्ष्यन्ति । यथा पन्नगाः सर्पाः वल्मीकं प्रविशन्ति । तथा ।। 3.29.11 ।।

ये त्वया दण्डकारण्ये भक्षिता धर्मचारिणः ।

तानद्य निहतः सङ्ख्ये ससैन्यो ऽनुगमिष्यसि ।। 3.29.12 ।।

ताननुगमिष्यसीति पापिनामपि समरे हतानां स्वर्गसम्भवादिति भावः ।। 3.29.12 ।।

अद्य त्वां पतितं बाणैः पश्यन्तु परमर्षयः ।

निरयस्थं विमानस्था ये त्वया हिंसिताः पुरा ।। 3.29.13 ।।

निरयस्थं नरकसदृशं दुःखं भूमौ पतित्वानुभवन्तमित्यर्थः ।। 3.29.13 ।।

प्रहर त्वं यथाकामं कुरु यत्नं कुलाधम ।

अद्य ते पातयिष्यामि शिरस्तालफलं यथा ।। 3.29.14 ।।

एवमुक्तस्तु रामेण क्रुद्धः संरक्तलोचनः ।

प्रत्युवाच खरो रामं प्रहसन् क्रोधमूर्च्छितः ।। 3.29.15 ।।

तालफलं यथेत्यनेनानायासोक्तिः ।। 3.29.14,15 ।।

प्राकृतान् राक्षसान् हत्वा युद्धे दशरथात्मज ।

आत्मना कथमात्मानमप्रशस्यं प्रशंससि ।। 3.29.16 ।।

आत्मना स्वयमेव ।। 3.29.16 ।।

विक्रान्ता बलवन्तो वा ये भवन्ति नरर्षभाः ।

कथयन्ति न ते किञ्चित्तेजसा स्वेन गर्विताः ।। 3.29.17 ।।

तेजसा प्रतापेन ।। 3.29.17 ।।

प्राकृतास्त्वकृतात्मानो लोके क्षत्ित्रयपांसनाः ।

निरर्थकं विकत्थन्ते यथा राम विकत्थसे ।। 3.29.18 ।।

प्राकृताः क्षुद्राः । अकृतात्मानः अप्रतिष्ठितधृतयः । क्षत्ित्रयपांसनाः क्षत्ित्रयाधमाः । निरर्थकं निष्प्रयोजनं यथा तथा विकत्थन्ते श्लाघन्ते ।। 3.29.18 ।।

कुलं व्यपदिशन् वीरः समरे को ऽभिधास्यति ।

मृत्युकाले हि सम्प्राप्ते स्वयमप्रस्तवे स्तवम् ।। 3.29.19 ।।

कुलं व्यपदिशन् आत्मनो महाकुलप्रसूतत्वं प्रकटयन् । को वीरः मृत्युकाले सम्प्राप्ते अप्रस्तवे अनवसरे स्वयं स्तवमभिधास्यतीत्यन्वयः ।। 3.29.19 ।।

सर्वथैव लघुत्वं ते कत्थनेन विदर्शितम् ।

सुवर्णप्रतिरूपेण तप्तेनेव कुशाग्निना ।। 3.29.20 ।।

“सर्वथैव लघुत्वं ते कत्थनेन विदर्शितम् । सुवर्णप्रतिरूपेण तप्तेनेव कुशाग्निना ।।” इति ते कत्थनेन लघुत्वमल्पत्वं सर्वथैव स्पष्टमेव विदर्शितम्। यथा तप्तेन अत एव सुवर्णसदृशेन कुशाग्निना कुशदर्भमाश्रितेनाग्निना लघुत्वं विदर्श्यते तद्वत्। यथा तृणाग्निः सुवर्णतुल्यतया भासमानोऽपि ज्वलन्नप्युत्तरकाले दाहकार्यकरो न भवति तथा कत्थनेन वीरवद्भासमानोऽपि पुरुषः उत्तरकाले लघुरेव भविष्यतीत्यर्थः। शीघ्रं ज्वलन् तृणाग्निः यथा सद्यः शान्तो न दग्धुमीष्टे तथा कत्थमानः पुरुषः स्वकत्थनानुरूपं कार्यं न करोतीति सिद्धमिति ।। 3.29.20 ।।

न तु मामिह तिष्ठन्तं पश्यसि त्वं गदाधरम् ।

धराधरमिवाकम्प्यं पर्वतं धातुभिश्चितम् ।। 3.29.21 ।।

इह तव पुरतः । तिष्ठन्तं निश्चलतया स्थितम् । गदाधरं शत्रुरक्तोक्षितगदावन्तम् । मां सर्वनिर्वाहकं पर्वतमिवाकम्प्यं न पश्यसि, त एवैवं कत्थस इति भावः ।। 3.29.21 ।।

पर्याप्तो ऽहं गदापाणिर्हन्तुं प्राणान् रणे तव ।

त्रयाणामपि लोकानां पाशहस्त इवान्तकः ।। 3.29.22 ।।

गदापाणिरहं पाशहस्तो ऽन्तक इव तव त्रयाणां लोकानामपि प्राणान् हन्तुं पर्याप्तः समर्थ इति योजना ।। 3.29.22 ।।

कामं बह्वपि वक्तव्यं त्वयि वक्ष्यामि न त्वहम् ।

अस्तं गच्छेद्धि सविता युद्धविघ्नस्ततो भवेत् ।। 3.29.23 ।।

त्वयि आत्मश्लाघिनि विषये । कामं यद्यपि बहु पारुष्यं वक्तव्यमस्ति तथापि तन्न वक्ष्यामि । कुतः? हि यस्मात् सविता अस्तं गच्छेत् । ततः अस्तमयेन युद्धविघ्नो भवेत् । यद्यपि स्वस्य रात्रिर्बलायैव तथापि रात्र्यशक्तमनुष्यवधे स्वस्य न कापि कीर्तिरिति खरहृदयम् ।। 3.29.23 ।।

चतुर्दश सहस्त्राणि राक्षसानां हतानि ते ।

त्वद्विनाशात् करोम्येष तेषामश्रुप्रमार्जनम् ।। 3.29.24 ।।

ते त्वया । एष इत्यव्यवधानोक्तिः । तेषां तद्बन्धूनामित्यर्थः । यद्वा तद्वधप्रतिक्रियां करिष्यामीत्यत्र हृदयम् ।। 3.29.24 ।।

[ततो रुधिरधाराभिस्त्वच्छरीरविमर्दनात् ।

करिष्यामि बलिं भूमौ त्वां हत्वा सर्वरक्षसाम् ।। ]

इत्युक्त्वा परमक्रुद्धस्तां गदां परमाङ्गदः ।

खरश्चिक्षेप रामाय प्रदीप्तामशनिं यथा ।। 3.29.25 ।।

परमाङ्गदः गदाप्रहारसामर्थ्यबिरुदयुक्त इत्यर्थः । अशनिं वज्रम् ।। 3.29.25 ।।

खरबाहुप्रमुक्ता सा प्रदीप्ता महती गदा ।

भस्म वृक्षांश्च गुल्मांश्च कृत्वागात्तत्समीपतः ।। 3.29.26 ।।

तामापतन्तीं ज्वलितां मृत्युपाशोपमां गदाम् ।

अन्तरिक्षगतां रामश्चिच्छेद बहुधा शरैः ।। 3.29.27 ।।