श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे प़ञ्चषष्टितमः सर्गः
तप्यमानं तथा रामं सीताहरणकर्शितम् ।
लोकानामभवे युक्तं संवर्तकमिवानलम् ।। 3.65.1 ।।
वीक्षमाणं धनुः सज्यं निःश्वसन्तं पुनःपुनः ।
दग्धुकामं जगत्सर्वं युगान्ते तु यथा हरम् ।। 3.65.2 ।।
अदृष्टपूर्वं सङ्क्रुद्धं दृष्ट्वा रामं तु लक्ष्मणः ।
अब्रवीत् प्राञ्जलिर्वाक्यं मुखेन परिशुष्यता ।। 3.65.3 ।।
एवं जगदुपसंहारक्रोधकलुषं रामं लक्ष्मणः सन्धुक्ष(सान्त्व)यति पञ्चषष्टितमे । तप्यमानमित्यादिश्लोकत्रयमेकान्वयम् । तप्यमानं तपन्तम् । तथा तप्यमानमित्यनेन पूर्वोक्तजगदुपसंहारवाचस्तप्तत्वकृताः न तु सङ्कल्पपूर्वा इत्युच्यते । रामं दृष्ट्वा राममब्रवीदिति क्रियाभेदान्न पुनरुक्तिदोषः । अभवे विनाशे । युक्तम् उद्युक्तम् । संवर्तकं संहारकम् । अदृष्टपूर्वमिति क्रोधनक्रियाविशेषणम् । परिशुष्यता लोकविनाशभयेनेति भावः ।। 3.65.13 ।।
पुरा भूत्वा मृदुर्दान्तः सर्वभूतहिते रतः ।
न क्रोधवशमापन्नः प्रकृतिं हातुमर्हसि ।। 3.65.4 ।।
पुरेति । क्रोधवशमापन्नः सन् प्रकृतिं मृदुत्वादिनिजस्वभावं न हातुमर्हसि ।। 3.65.4 ।।
चन्द्रे लक्ष्मीः प्रभा सूर्ये गतिर्वायौ भुवि क्षमा ।
एतच्च नियतं सर्वं त्वयि चानुत्तमं यशः ।। 3.65.5 ।।
चन्द्र इति । लक्ष्म्यादिकमेकैकस्य प्रतिनियतम्, त्वयि तु एतत्सर्वं च यशश्च प्रतिनियतमित्यर्थः ।। 3.65.5 ।।
एकस्य नापराधेन लोकान् हन्तुं त्वमर्हसि ।
न तु जानामि कस्यायं भग्नः साङग्रामिको रथः ।
केन वा कस्य वा हेतोः सायुधः सपरिच्छदः ।। 3.65.6 ।।
मम दान्ततयैवैतादृशी दशा जाता अधुना ऽपि यदि क्रोधो न स्यात् को वा मम वित्रस्येत् कथं च सीताप्रातिरित्याशङ्क्याह एकस्येति । अर्धत्रयमेकान्वयम् । अयं भावः एको रथो दृश्यते एकस्यैव पदं प्रतीयते तेन एक एवापराधीति निश्चीयते एकस्य चापराधेन सर्वान् हन्तुं नार्हसि । तर्हि को वा ऽपराधीत्यत्राह नत्विति । केन प्रतिपक्षिणा कस्य प्रयोजनस्य हेतोः । “षष्ठी हेतुप्रयोगे” इति षष्ठी । प्रकृतादन्यस्माद्वा निमित्तादिति न जानामि, त़च्चिन्तनीयमित्यर्थः । सपरिच्छदः सपरिकरः ।। 3.65.6 ।।
खुरनेमिक्षतश्चायं सिक्तो रुधिरबिन्दुभिः ।
देशो निर्वृत्तसङ्ग्रामः सुघोरः पार्थिवात्मज ।। 3.65.7 ।।
अश्वानां खुरैः स्थनेमिभिः रथाङ्गैश्च क्षतः निर्वृत्तसङ्ग्रामः, दृश्यत इति शेषः ।। 3.65.7 ।।
एकस्य तु विमर्दो ऽयं न द्वयोर्वदतां वर ।
न हि वृत्तं हि पश्यामि बलस्य महतः पदम् ।। 3.65.8 ।।
विमर्दः सम्प्रहारः । तत्र हेतुमाह नहीति । वृत्तं सङ्क्रान्तम् ।। 3.65.8 ।।
नैकस्य तु कृते लोकान्विनाशयितुमर्हसि ।
युक्तदण्डा हि मृदवः प्रशान्ता वसुधाधिपाः ।। 3.65.9 ।।
वक्तव्यमुक्त्वा प्रकृतमाह नैकस्येति । युक्तदण्डा अपराधोचितशिक्षणप्रवर्तकाः ।। 3.65.9 ।।
सदा त्वं सर्वभूतानां शरण्यः परमा गतिः ।
को नु दारप्रणाशं ते साधु मन्येत राघव ।। 3.65.10 ।।
विशिष्य तवायं धर्म इत्याह सदेति । शरण्यः शरणार्हः । परमा गतिः परमप्राप्यः । देवादिकृतो ऽयमपराधो नेत्याह को न्विति ।। 3.65.10 ।।
सरितः सागराः शैला देवगन्धर्वदानवाः ।
नालं ते विप्रियं कर्तुं दीक्षितस्येव साधवः ।। 3.65.11 ।।
दीक्षितस्य उपक्रान्तयज्ञानुष्ठानस्य । साधवः ऋत्विजः ।। 3.65.11 ।।
येन राजन् हृता सीता तमन्वेषितुमर्हसि ।
मद्द्वितीयो धनुष्पाणिः सहायैः परमर्षिभिः ।। 3.65.12 ।।
परमर्षिभिः एतद्वनस्थैः ।। 3.65.12 ।।
समुद्रं च विचेष्यामः पर्वतांश्च वनानि च ।
गुहाश्च विविधा घोरा नदीः पद्मवनानि च ।। 3.65.13 ।।
समुद्रमिति । विचेष्यामः अन्वेषिष्यामहे ।। 3.65.13 ।।
देवगन्धर्वलोकांश्च विचेष्यामः समाहिताः ।
यावन्नाधिगमिष्यामस्तव भार्यापहारिणम् ।। 3.65.14 ।।
देवेति । स्पष्टम् ।। 3.65.14 ।।
न चेत्साम्ना प्रदास्यन्ति पत्नीं ते त्रिदशेश्वराः ।
कोसलेन्द्र ततः पश्चात् प्राप्तकालं करिष्यसि ।। 3.65.15 ।।
न चेदिति । प्राप्तश्चतुर्थोपायकालो यस्मिन् कर्मणि तत्तथा ।। 3.65.15 ।।
शीलेन साम्ना विनयेन सीतां नयेन न प्राप्स्यसि चेन्नरेन्द्र ।
ततः समुत्पादय हेमपुङ्खैर्महेन्द्रवज्रप्रतिमैः शरौघैः ।। 3.65.16 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदारण्यकाण्डे प़ञ्चषष्टितमः सर्गः ।। 65 ।।
एतदेव स्पष्टयति शीलेनेति । समुत्पादय, विवक्षितकार्यमिति शेषः । समुत्सादयेति पाठे लोकानिति शेषः । एवं लक्ष्मणप्रसादनेन रामकोपशान्तिप्रपञ्चनाद्रावणाराधिततत्पक्षपातिरुद्रसङ्कल्पाद्रामकोपो भग्न इति । वदन् मूर्ख इत्यवगन्तव्यः ।। 3.65.16 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे रत्नमेखलाख्याने आरण्यकाण्डव्याख्याने प़ञ्चषष्टितमः सर्गः ।। 65 ।।
