श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे
एकादश: सर्ग:
तं मन्मथशरैर्विद्धं कामवेगवशानुगम् ।
उवाच पृथिवीपालं कैकेयी दारुणं वच: ।। 2.11.1 ।।
अथ ‘व्यवस्थाप्य महाराजं त्वमिमं वृणुया वरम्’ इति मन्थरयोपदिष्टमनुतिष्ठति–तमित्यादिना ।। 2.11.1 ।।
नास्मि विप्रकृता देव केन चिन्नावमानिता ।
अभिप्रायस्तु मे कश्चित्तमिच्छामि त्वया कृतम् ।। 2.11.2 ।।
नास्मीति । विप्रकृता रोगग्रस्ता । नार्थकामा ऽस्मीत्यपि द्रष्टव्यम् । निग्रहानुग्रहपक्षं मनसि कृत्वाह–अभिप्राय: अभिप्रेतोर्थ:, अस्तीति शेष: । त्वया कृतं त्वया प्रतिश्रुतम् । तमिच्छामीति सम्बन्ध: ।। 2.11.2 ।।
प्रतिज्ञां प्रतिज्ञानीष्व यदि त्वं कर्तुमिच्छसि ।
अथ तद्व्याहरिष्यामि यदभिप्रार्थितं मया ।। 2.11.3 ।।
प्रतिज्ञामिति । प्रतिज्ञां प्रतिजानीष्व शपथं कुर्वित्यर्थ: ।। 2.11.3 ।।
तामुवाच महातेजा: कैकेयीमीषदुत्स्मित: ।
कामी हस्तेन संगृह्य मूर्द्धजेषु शुचिस्मिताम् ।। 2.11.4 ।।
तामिति । ईषदुत्स्मित: भवदाज्ञाकारिणि मयि किं शपथेनेति किञ्चिदुद्गतस्मित: । यद्वा अभिप्रेतकरणमीषत्करमित्युत्स्मित: । यद्वा शङ्कितरोगाद्यभावात् हस्तेन मूर्द्धजेषु संगृह्येति शिरो ऽङ्के कृत्वेति भाव: । स्वाभिमुखीकरणाय वेणीमवलम्ब्येतिवार्थ: ।। 2.11.4 ।।
अवलिप्ते न जानासि त्वत्त: प्रियतमा मम ।
मनुजो मनुजव्याघ्राद्रामादन्यो न विद्यते ।। 2.11.5 ।।
अवलिप्त इति । अवलिप्ते सौभाग्यगर्विते मम त्वत्त: प्रियतमा स्त्रीणां मध्ये त्वत्त: प्रियतमा नास्ति । रामादन्यो मनुज: प्रियतमो न विद्यते इति जानासीति सम्बन्ध: ।। 2.11.5 ।।
तेनाजय्येन मुख्येन राघवेण महात्मना ।
शपे ते जीवनार्हेण ब्रूहि यन्मनसेच्छसि ।। 2.11.6 ।।
जीवनार्हेण जीवनादपि पूज्येन ।। 2.11.6 ।।
यं मुहूर्त्तमपश्यंस्तु न जीवेयमहं ध्रुवम् ।
तेन रामेण कैकेयि शपे ते वचनक्रियाम् ।। 2.11.7 ।।
अस्यैव विवरणम्–यमिति । ते वचनक्रियां तव वचनकरणं प्रतीति शेष: ।। 2.11.7 ।।
आत्मना वात्मजैश्चान्यैर्वृणेयं मनुजर्षभम् ।
तेन रामेण कैकेयि शपे ते वचनक्रियाम् ।। 2.11.8 ।।
आत्मनेति । आत्मना स्वदेहेन । आत्मजै: भरतादिभि: । अन्यैश्च प्रियबन्धुभिश्च । मूल्यभूतैरेतैर्यं रामं वृणे सर्वान् परित्यज्यापि राममेव परिगृह्णामीति भाव: ।। 2.11.8 ।।
भद्रे हृदयमप्येतदनुमृश्योद्धरस्व मे ।
एतत्समीक्ष्य कैकेयि ब्रूहि यत्साधुमन्यसे ।। 2.11.9 ।।
भद्र इति । हे भद्रे मे हृदयं एतत् एतादृशमनुमृश्य शपथवचनानुसारित्वेन निर्धार्य उद्धरस्व उज्जीवय । एतत् वाङ्मनसयोरैकरूप्यम् । समीक्ष्य सम्यगालोच्य । यत्साधु इष्टं मन्यसे तद्ब्रूहि, त्वदभीष्टकरणमेव मज्जीवनम् । अन्यथा न जीवामीत्यर्थ: ।। 2.11.9 ।।
बलमात्मनि पश्यन्ती न मां शङ्कितुमर्हसि ।
करिष्यामि तव प्रीतिं सुकृतेनापि ते शपे ।। 2.11.10 ।।
बलमिति । आत्मनि बलं त्वयि विद्यमानं दृष्टिचित्तापहारिसौभाग्यबलम् । ।। 2.11.10 ।।
सा तदर्थमना देवी तमभिप्रायमागतम् ।
निर्माध्यस्थ्याच्च हर्षाच्च बभाषे दु:सहं वच: ।। 2.11.11 ।।
सेति । तदर्थमना: मन्थरोपदिष्टरामविवासनपूर्वकभरताभिषेकरूपार्थमना: । अभिप्रायमागतं स्वाभिमतशपथं प्राप्तं निर्माध्यस्थ्यात् निर्गतमध्यस्थभावात्, पक्षपातादित्यर्थ: ।। 2.11.11 ।।
तेन वाक्येन संहृष्टा तमभिप्रायमागतम् ।
व्याजहार महाघोरमभ्यागतमिवान्तकम् ।। 2.11.12 ।।
उक्तमर्थं सविशेषमाह–तेनेति । तेन वाक्येन शपथपूर्वकं त्वदभिमतं करिष्यामीत्युक्तदशरथवचनेन ।। 2.11.12 ।।
यथा क्रमेण शपसि वरं मम ददासि च ।
तच्छृण्वन्तु त्रयस्त्रिंशद्देवा: साग्निपुरोगमा: ।। 2.11.13 ।।
दशरथवाक्यं दृढीकर्तुं नरस्य धर्माधर्मसाक्षिभूता देवता: श्रावयति–यथा क्रमेणेति । क्रमेण प्रियपुत्रसुकृतक्रमेण । यथा शपसि वरं ददासि च तथा तच्छृण्वन्त्विति सम्बन्ध: ।। 2.11.13 ।।
चन्द्रादित्यौ नभश्चैव ग्रहा रात्र्यहनी दिश: ।
जगच्च पृथिवी चैव सगन्धर्वा सराक्षसा ।। 2.11.14 ।।
निशाचराणि भूतानि गृहेषु गृहदेवता: ।
यानि चान्यानि भूतानि जानीयुर्भाषितं तव ।। 2.11.15 ।।
सत्यसन्धो महातेजा धर्मज्ञ: सुसमाहित: ।
वरं मम ददात्येष तन्मे श्रृण्वन्तु देवता: ।। 2.11.16 ।।
चन्द्रादित्याविति । ग्रहा: नवग्रहा: । जगत् लोक: । “लोको विष्टपं भुवनं जगत्” इत्यमर: । लोकश्चात्र स्वर्ग एव ।। 2.11.1416 ।।
इति देवी महेष्वासं परिगृह्याभिशस्य च ।
तत: परमुवाचेदं वरदं काममोहितम् ।। 2.11.17 ।।
इतीति । परिगृह्य धर्मपाशेन संयम्य । अभिशस्य सर्वा देवता: साक्षित्वेन श्रृण्वन्त्वित्युद्घुष्य ।। 2.11.17 ।।
स्मर राजन् पुरावृत्तं तस्मिन् दैवासुरे रणे ।
तत्र चाच्यावयच्छत्रुस्तव जीवितमन्तरा ।। 2.11.18 ।।
स्मरेति । पूर्ववृत्तमेवाह तत्रेति । तत्र रात्रियुद्धे । अन्तरा मध्ये । तव जीवितम् अच्यावयत् अचालयत् । शस्त्रप्रहारादिना मूर्च्छां प्रापितवानित्यर्थ: ।। 2.11.18 ।।
तत्र चापि मया देव यत्त्वं समभिरक्षित: ।
जाग्रत्या यतमानायास्ततो मे प्राददा वरौ ।। 2.11.19 ।।
तत्रेति । यतमानाया: सारथ्ये यत्नं कुर्वाणाया: ।। 2.11.19 ।।
तौ तु दत्तौ वरौ देव निक्षेपौ मृगयाम्यहम् ।
तवैव पृथिवीपाल सकाशे सत्यसङ्गर ।। 2.11.20 ।।
तौ त्विति । हे पृथवीपाल तव सकाशे एव निक्षेपौ निक्षेपत्वेन स्थापितौ । तौ तु वरौ तावेव वरौ । मृगयामि अन्वेषयामि, इच्छामीत्यर्थ: ।। 2.11.20 ।।
तत् प्रतिश्रुत्य धर्मेण न चेद्दास्यसि मे वरम् ।
अद्यैव हि प्रहास्यामि जीवितं त्वद्विमानिता ।। 2.11.21 ।।
तदिति । वरमिति जात्येकवचनम् ।। 2.11.21 ।।
वाङ्मात्रेण तदा राजा कैकेय्या स्ववशे कृत: ।
प्रचस्कन्द विनाशाय पाशं मृग इवात्मन: ।। 2.11.22 ।।
वाङ्मात्रेणेति । वाङ्मात्रेण पूर्वदत्तवरस्मारकवचनमात्रेण । कैकेय्या स्ववशे कृत: राजा वाङ्मात्रेण मृगशब्दानुकारिणा लुब्धककथितेन । आत्मनो विनाशाय पाशं मृग इव वागुरां मृग इव धर्मपाशं प्रचस्कन्द गतवान् । “स्कन्दिर् गतिशोषणयो:” इति धातु: । वरप्रदानमङ्गीचकारेत्यर्थ: । यद्वा वागुरां प्राप्तो मृग इव प्रचस्कन्द शोषणं प्राप्त इत्यर्थ: ।। 2.11.22 ।।
तत:परमुवाचेदं वरदं काममोहितम् । वरौ यौ मे त्वया देव तदा दत्तौ महीपते ।। 2.11.23 ।।
तत इत्यादि ।। 2.11.23 ।।
तौ तावदहमद्यैव वक्ष्यामि शृणु मे वच: ।। 2.11.24 ।।
ताविति । तौ वरौ वक्ष्यामितौ वरौ विभज्य प्रदातुं प्रकारं वक्ष्यामीत्यर्थ: ।। 2.11.24 ।।
अभिषेकसमारम्भो राघवस्योपकल्पित: ।
अनेनैवाभिषेकेण भरतो मे ऽभिषेच्यताम् ।। 2.11.25 ।।
यो द्वितीयो वरो देव दत्त: प्रीतेन मे त्वया ।
तदा दैवासुरे युद्धे तस्य कालो ऽयमागत: ।। 2.11.26 ।।
अभिषेकसमारम्भ इति । अभिषेकसमारम्भ: अभिषेकसामग्री । य इति शेष: । अभिषेकेण अभिषेकसामग्र्या ।। 2.11.2526 ।।
नव पञ्च च वर्षाणि दण्डकारण्यमाश्रित: ।
चीराजिनजटाधारी रामो भवतु तापस: ।। 2.11.27 ।।
नवेति । चीरं वल्कलम् ।। 2.11.27 ।।
भरतो भजतामद्य यौवराज्यमकण्टकम् ।
एष मे परम: कामो दत्तमेव वरं वृणे ।। 2.11.28 ।।
अद्य चैव हि पश्येयं प्रयान्तं राघवं वनम् ।। 2.11.29 ।।
विलम्बव्यावृत्त्यर्थमाह–भरत इत्यादिना । दत्तमेव, न तु नूतनं किञ्चिदर्थये ।। 2.11.2829 ।।
स राजराजो भव सत्यसङ्गर: कुलं च शीलं च हि रक्ष जन्म च ।
परत्रवासे हि वदन्त्यनुत्तमं तपोधना: सत्यवचो हितं नृणाम् ।। 2.11.30 ।।
सत्यस्यावश्यकर्त्तव्यत्वमाह–स इति । राजराज: स त्वं सत्यसङ्गर: सत्यप्रतिज्ञ: भव । तेन सत्यसङ्गरत्वेन कुलादित्रयं रक्ष । सत्यस्य रक्षकत्वमुपपादयति परत्रेति । नृणां हितं सत्यवच: । परत्रवासे स्वर्गलोकादिवासे । अनुत्तमं अत्यन्तोत्तमसाधनं वदन्ति ।। 2.11.30 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे एकादश: सर्ग: ।। 11 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने श्रीमदयोध्याकाण्डव्याख्याने एकादशस्सर्ग: ।। 11 ।।
