श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तदशोत्तरशततम: सर्ग:
राघवस्त्वथ यातेषु तपस्विषु विचिन्तयन् ।
न तत्रारोचयद्वासं कारणैर्बहुभिस्तदा ।। 2.117.1 ।।
अथ रामस्यात्र्याश्रमप्रवेश: सप्तदशोत्तरशततमे–राघव इत्यादिना ।। 2.117.1 ।।
इह मे भरतो दृष्टो मातरश्च सनागरा: ।
सा च मे स्मृतिरन्वेति तान्नित्यमनुशोचत: ।। 2.117.2 ।।
बहुकारणान्येवाह–इह म इत्यादिना ।। 2.117.2 ।।
स्कन्धावारनिवेशेन तेन तस्य महात्मन: ।
हयहस्तिकरीषैश्च उपमर्द्द: कृतो भृशम् ।। 2.117.3 ।।
स्कन्धावारनिवेशेन सेनानिवेशेन । करीषैश्च उपमर्द इत्यत्र वाक्यसंहिताया अनित्यत्वान्न सन्धिकार्य्यम् । “पदेषु संहिता नित्या नित्या धातूपसर्गयो: । नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ।।” इति वचनात् ।। 2.117.3 ।।
तस्मादन्यत्र गच्छाम इति सञ्चिन्त्य राघव: ।
प्रातिष्ठत स वैदेह्या लक्ष्मणेन च सङ्गत: ।। 2.117.4 ।।
सो ऽत्रेराश्रममासाद्य तं ववन्दे महायशा: ।
तं चापि भगवानत्रि: पुत्रवत् प्रत्यपद्यत ।। 2.117.5 ।।
तस्मादिति । प्रातिष्ठत प्रस्थित: ।। 2.117.45 ।।
स्वयमातिथ्यमादिश्य सर्वमस्य सुसत्कृतम् ।
सौमित्रिं च महाभागां सीतां च समसान्त्वयत् ।। 2.117.6 ।।
आतिथ्यमादिश्य आतिथ्यं कृत्वा ।। 2.117.6 ।।
पत्नीं च समनुप्राप्तां वृद्धामामन्त्र्य सत्कृताम् ।
सान्त्वयामास धर्मज्ञ: सर्वभूतहिते रत: ।। 2.117.7 ।।
सत्कृतां सर्वै: सत्कृताम् ।। 2.117.7 ।।
अनसूयां महाभागां तापसीं धर्मचारिणीम् ।
प्रतिगृह्णीष्व वैदेहीमब्रवीदृषिसत्तम: ।
रामाय चाचचक्षे तां तापसीं धर्मचारिणीम् ।। 2.117.8 ।।
प्रतिगृह्णीष्वेत्यत्र इतिकरणं द्रष्टव्यम् ।। 2.117.8 ।।
दशवर्षाण्यनावृष्ट्या दग्धे लोके निरन्तरम् ।
यया मूलफले सृष्टे जाह्नवी च प्रवर्त्तिता ।। 2.117.9 ।।
उग्रेण तपसा युक्ता नियमैश्चाप्यलङ्कृता ।
दशवर्षसहस्राणि यया तप्तं महत्तप: ।। 2.117.10 ।।
अनसूया व्रतै: स्नाता प्रत्यूहाश्च निवर्त्तिता: ।
देवकार्यनिमित्तं च यया संत्वरमाणया ।
दशरात्रं कृता रात्रि: सेयं मातेव ते ऽनघ ।। 2.117.11 ।।
दशवर्षाणीत्यारभ्य सेयं मातेव तेनघेत्यन्तमेकं वाक्यम् । दशवर्षाण्यनावृष्ट्या लोके दग्धे सति यया स्वतपोमहिम्ना निरन्तरं मूलफले सृष्टे । जाह्नवी च प्रवर्तिता । यया दशवर्षसहस्राणि महत्तपस्तप्तं कृतम् । यया व्रतै: कृच्छ्रचान्द्रायणादिभि: प्रत्यूहास्तपोविघ्नाश्च निवर्तिता: निरस्ता: । देवकार्यनिमित्तं सन्त्वरमाणया यया दशरात्रमेकारात्रिश्च कृता दशरात्रावधिक: काल: एकरात्रत्वेन कृत इत्यर्थ: । इयं कथा पुराणेषु द्रष्टव्या । उग्रेण तपसा युक्ता नियमैश्चाप्यलङ्कृता, सेयमनसूया ते मातेव मातृवत्पूजनीयेत्यर्थ: ।। 2.117.911 ।।
तामिमां सर्वभूतानां नमस्कार्य्यां यशस्विनीम् ।
अभिगच्छतु वैदेही वृद्धामक्रोधनां सदा ।
अनसूयेति या लोके कर्मभि: ख्यातिमागता ।। 2.117.12 ।।
एवं ब्रुवाणं तमृषिं तथेत्युक्त्वा स राघव: ।
सीतामुवाच धर्मज्ञामिदं वचनमुत्तमम् ।। 2.117.13 ।।
राजपुत्रि श्रुतं त्वेतन्मुनेरस्य समीरितम् ।
श्रेयोर्थमात्मन: श्रीघ्रमभिगच्छ तपस्विनीम् ।। 2.117.14 ।।
सीता त्वेतद्वच: श्रुत्वा राघवस्य हितैषिण: ।
तामत्रिपत्नीं धर्मज्ञामभिचक्राम मैथिली ।। 2.117.15 ।।
तामित्यादि । या कर्मभिरनन्यशक्यै: परानुग्रहार्थतपोविशेषै: अनसूया असूयारहितेति लोके ख्यातिमागता । यद्वा कर्मभि: पातिव्रत्यवर्द्धकै: अन्याभि: कर्त्तुमशक्यै: पतिरक्षणादिकर्मभि: । अनसूया अस्पर्द्धनीयमाहात्म्ययुक्तत्वादसूयितुमशक्या इति लोके ख्यातिमागता तामिमां वैदेही अनुगच्छत्विति सम्बन्ध: ।। 2.117.1215 ।।
शिथिलां वलितां वृद्धां जरापाण्डरमूर्द्धजाम् ।
सततं वेपमानाङ्गी प्रवाते कदली यथा ।। 2.117.16 ।।
तां तु सीता महाभागामनसूयां पतिव्रताम् ।
अभ्यवादयदव्यग्रा स्वनाम समुदाहरत् ।। 2.117.17 ।।
शिथिलामित्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयम् । शिथिलां श्लथसन्धिबन्धावयवसन्निवेशाम् । वलितां सञ्जातवलिकाम् ।। 2.117.1617 ।।
अभिवाद्य च वैदेही तापसीं तामनिन्दिताम् ।
बद्धाञ्जलिपुटा हृष्टा पर्यपृच्छदनामयम् ।। 2.117.18 ।।
अनामयम् आरोग्यम् । “अनामयं स्यादारोग्यम्” इत्यमर: ।। 2.117.18 ।।
तत: सीतां महाभागां दृष्ट्वा तां धर्मचारिणीम् ।
सान्त्वयन्त्यब्रवीद्धृष्टा दिष्ट्या धर्ममवेक्षसे ।। 2.117.19 ।।
दिष्ट्या भाग्येन धर्ममवेक्षसे पातिव्रत्यधर्ममवधानेन समीक्षसे ।। 2.118.19 ।।
त्यक्त्वा ज्ञातिजनं सीते मानमृद्धिं च भामिनि ।
अवरुद्धं वने रामं दिष्ट्या त्वमनुगच्छसि ।। 2.117.20 ।।
नगरस्थो वनस्थो वा पापो वा यदि वा शुभ: ।
यासां स्त्रीणां प्रियो भर्ता तासां लोका महोदया: ।। 2.117.21 ।।
दु:शील: कामवृत्तो वा धनैवा परिवर्जित: ।
स्त्रीणामार्यस्वभावानां परमं दैवतं पति: ।। 2.117.22 ।।
ज्ञातिजनं बन्धुजनम् । मानम् अहङ्कारम् । वने अवरुद्धं चतुर्दशवर्षाणि वने वस्तव्यमिति पित्रा नियुक्तम् ।। 2.117.2022 ।।
नातो विशिष्टं पश्यामि बान्धवं विमृशन्त्यहम् ।
सर्वत्रयोग्यं वैदेहि तप:कृतमिवाव्ययम् ।। 2.117.23 ।।
सर्वत्रयोग्यं सर्वावस्थासु रक्षणसमर्थम् ।। 2.117.23 ।।
न त्वेनमवगच्छन्ति गुणदोषमसत्स्त्रिय: ।
कामवक्तव्यहृदया भर्तृनाथा श्चरन्ति या: ।। 2.117.24 ।।
प्राप्नुवन्त्ययशश्चैव धर्मभ्रंशं च मैथिलि ।
अकार्यवशमापन्ना: स्त्रियो या: खलु तद्विधा: ।। 2.117.25 ।।
त्वद्विधास्तु गुणैर्युक्ता दृष्टलोकपरावरा: ।
स्त्रिय: स्वग चरिष्यन्ति यथा धर्मकृतस्तथा ।। 2.117.26 ।।
कामवक्तव्यहृदया: कामविषयवक्तव्यहृदया:, कामरूपार्थाभिलाषिण्य इति यावत् । यद्वा मदनविधेयहृदया: । भर्तृनाथा: भर्तृ़णां नाथभूता:, भर्तृनियामिका इत्यर्थ: । यद्वा भर्तारं नाथन्ते याचन्त इति तथा, परपुरुषकाङ्क्षिण्य इत्यर्थ: ।। 2.117.2426 ।।
तदेवमेनं त्वमनुव्रता सती पतिव्रतानां समयानुवर्तिनी ।
भवस्व भर्त्तु: सहधर्मचारिणी यशश्च धर्मं च तत: समाप्स्यसि ।। 2.117.27 ।।
समयानुवर्त्तिनीं आचारानुवर्त्तिनी । “समया: शपथाचारकालसिद्धान्तसंविद:” इत्यमर: । भर्तु: सहधर्मचारिणी भवस्व भव । आर्षमात्मनेपदम् । तत: भर्तु: सहधर्मचारिणीत्वेन यशश्च धर्मं च कालान्तरानुभाव्यसुखसाधनमदृष्टं च समाप्स्यसि । यद्वा भर्तु: सहधर्मचारिणी एवम्भूता त्वं तत: भर्तु: सहधर्मचारिणीत्वरूपहेतो: यशश्च भवस्व प्राप्नुहीत्यर्थ: । धर्मं च समाप्स्यसि भूप्राप्तावत्मनेपदीति गणपाठात् प्राप्त्यर्थस्य भवतेरात्मनेपदम् । पातिव्रत्यधर्मेण सर्वै: श्लाघां प्राप्य कालान्तरे तज्जन्यादृष्टद्वारा निरतिशयं श्रेय: समवाप्स्यसीत्यर्थ: । इति धर्मचारिण्यनसूया सीतामब्रवीदिति सम्बन्ध: ।। 2.117.27 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तदशोत्तरशततम: सर्ग: ।। 117 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने सप्तदशोत्तरशततम: सर्ग: ।। 117 ।।
