श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तत्रिंश: सर्ग:
महामात्रवच: श्रुत्वा रामो दशरथं तदा ।
अभ्यभाषत वाक्यं तु विनयज्ञो विनीतवत् ।। 2.37.1 ।।
महामात्रेत्यादि । महामात्रवच: सिद्धार्थवच: । विनीतवत् विनीत इव । अभ्यभाषत सविनयमाहेत्यर्थ: ।। 2.37.1 ।।
त्यक्तभोगस्य मे राजन् वने वन्येन जीवत: ।
किं कार्यमनुयात्रेण त्यक्तसङ्गस्य सर्वत: ।। 2.37.2 ।।
त्यक्तभोगस्येति । अनुयात्रेण अनुगतबलेन । भोगत्यागेपि सङ्गो वर्त्तते लौकिकानां, सोपि नास्तीत्याह त्यक्तसङ्गस्य सर्वत इति ।। 2.37.2 ।।
यो हि दत्त्वा गजश्रेष्ठं कक्ष्यायां कुरुते मन: ।
रज्जुस्नेहेन किं तस्य त्यजत: कुञ्जरोत्तमम् ।। 2.37.3 ।।
य इति । कक्ष्यायाम् इभबन्धनरज्जौ “कक्ष्या प्रकोष्ठे हर्म्यादौ काञ्च्यां मध्येभबन्धने” इत्यमर: ।। 2.37.3 ।।
तथा मम सतां श्रेष्ठ किं ध्वजिन्या जगत्पते ।
सर्वाण्येवानुजानामि चीराण्येवानयन्तु मे ।। 2.37.4 ।।
तथेति । ध्वजिन्या सेनया । सर्वाणि त्वया मह्यं दातुमुद्युक्तानि । अनुजानामि प्रददामि । भरतायेति शेष: । सर्वाणि कार्याणि सम्यक्जानामीति वार्थ: । चीराणि वल्कलवस्त्राणि । आनयन्तु परिचारका इति शेष: ।। 2.37.4 ।।
खनित्रपिटके चोभे समानयत गच्छत ।
चतुर्दश वने वासं वर्षाणि वसतो मम ।। 2.37.5 ।।
अथ चीराणि कैकेयी स्वयमाहृत्य राघवम् ।
उवाच परिधत्स्वेति जनौघे निरपत्रपा ।। 2.37.6 ।।
खनित्रपिटकेति । खनित्रपिटके खनित्रम् अवदारणम्, पिटकम् अल्पार्थे कन्प्रत्यय: । फलमूलाद्याहरणयोग्याल्पकण्डोल: । “कण्ठोलपिटौ” इत्यमर: । वासं वसत: वासं कुर्वत इत्यर्थ: ।। 2.37.56 ।।
स चीरे पुरुषव्याघ्र: कैकेय्या: प्रतिगृह्य ते ।
सूक्ष्मवस्त्रमवक्षिप्य मुनिवस्त्राण्यवस्तह ।। 2.37.7 ।।
लक्ष्मणश्चापि तत्रैव विहाय वसने शुभे ।
तापसाच्छादने चैव जग्राह पितुरग्रत: ।। 2.37.8 ।।
स इति । स राम: कैकेय्यास्सकाशात् मुनिवस्त्राणि परिगृह्य तेषु द्वे चीरे उत्तरीयान्तरीयरूपे । सूक्ष्मवस्त्रमवक्षिप्य अवस्तह, आदीधरदित्यर्थ: ।। 2.37.78 ।।
अथात्मपरिधानार्थं सीता कौशेयवासिनी ।
समीक्ष्य चीरं सन्त्रस्ता पृषती वागुरामिव ।। 2.37.9 ।।
अथेति । सन्त्रस्ता, अभवदिति शेष: । पृषती मृगी । वागुरां मृगबन्धनीम् “वागुरा मृगबन्धनी” इत्यमर: ।। 2.37.9 ।।
सा व्यपत्रपमाणेव प्रगृह्य च सुदुर्मना: ।
कैकेयीकुशचीरे ते जानकी शुभलक्षणा ।। 2.37.10 ।।
अश्रुसम्पूर्णनेत्रा च धर्मज्ञा धर्मदर्शिनी ।
गन्धर्वराजप्रतिमं भर्त्तारमिदमब्रवीत् ।। 2.37.11 ।।
सेति । व्यपत्रपमाणा विशेषेण लज्जमाना । कैकेयीकुशचीरे कैकेयीसम्बन्धिनी कुशचीरे । धर्मज्ञा पातिव्रत्यधर्मज्ञा । धर्मदार्शिनी स्वानुष्ठानेन पातिव्रत्यधर्मप्रदर्शिनी । बध्नन्तीतीदमब्रवीदिति सम्बन्ध: ।। 2.37.1011 ।।
कथं नु चीरं बध्नन्ति मुनयो वनवासिन: ।
इति ह्यकुशला सीता सा मुमोह मुहुर्मुहु: ।। 2.37.12 ।।
कथमिति । मुमोह स्तब्धा बभूवेत्यर्थ: ।। 2.37.12 ।।
कृत्वा कण्ठे च सा चीरमेकमादाय पाणिना ।
तस्थौ ह्यकुशला तत्र व्रीडिता जनकात्मजा ।। 2.37.13 ।।
तस्यास्तत् क्षिप्रमागम्य रामो धर्मभृतां वर: ।
चीरं बबन्ध सीताया: कौशेयस्योपरि स्वयम् ।। 2.37.14 ।।
रामं प्रेक्ष्य तु सीताया बध्नन्तं चीरमुत्तमम् ।
अन्त:पुरगता नार्यो मुमुचुर्वारि नेत्रजम् ।। 2.37.15 ।।
तदेव विवृणोति–कृत्वेति ।। 2.37.1315 ।।
ऊचुश्च परमायस्ता रामं ज्वलिततेजसम् ।
वत्स नैवं नियुक्तेयं वनवासे मनस्विनी ।। 2.37.16 ।।
ऊचुरिति । एवं त्वमिव इयं सीता वनवासे न नियुक्तेति, पित्रेति यावत् ।। 2.37.16 ।।
पितुर्वाक्यानुरोधेन गतस्य विजनं वनम् ।
तावद्दर्शनमस्यां न: सफलं भवतु प्रभो ।। 2.37.17 ।।
लक्ष्मणेन सहायेन वनं गच्छस्व पुत्रक ।
नेयमर्हति कल्याणी वस्तुं तापसवद्वने ।। 2.37.18 ।।
कुरु नो याचनां पुत्र सीता तिष्ठतु भामिनी ।
धर्मनित्य: स्वयं स्थातुं न हीदानीं त्वमिच्छसि ।। 2.37.19 ।।
पितुरिति । तावत् तवागमनपर्यन्तम् । पितुर्वाक्यानुरोधेन विजनं वनं गतस्य तव दर्शनम् । अस्यां सफलं भवतु, त्वामिवैनां द्रक्ष्याम इति भाव: ।। 2.37.1719 ।।
तासामेवंविधा वाच: शृण्वन् दशरथात्मज: ।
बबन्धैव तदा चीरं सीतया तुल्यशीलया ।। 2.37.20 ।।
चीरे गृहीते तु तया समीक्ष्य नृपतेर्गुरु: ।
निवार्य सीतां कैकेयीं वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत् ।। 2.37.21 ।।
तासामिति । सीतयेति षष्ठ्यर्थे तृतीया । बबन्धैवेति कैकेय्यनुज्ञाभावादिति भाव: ।। 2.37.2021 ।।
अतिप्रवृत्ते दुर्मेधे कैकेयि कुलपांसनि ।
वञ्चयित्वा च राजानं न प्रमाणे ऽवतिष्ठसे ।। 2.37.22 ।।
अतीति । अतिप्रवृत्ते अतिक्रम्य प्रवर्त्तमाने प्रमाणे मर्यादायाम् । “प्रमाणं हेतुमर्यादाशास्त्रयत्नप्रमातृषु” इत्यमर: ।। 2.37.22 ।।
न गन्तव्यं वनं देव्या सीतया शीलवर्जिते ।
अनुष्ठास्यति रामस्य सीता प्रकृतमासनम् ।। 2.37.23 ।।
न गन्तव्यमिति । प्रकृतं प्रस्तुतम् । आसनं सिंहासनम् । अनुष्ठास्यति अधिष्ठास्यति ।। 2.37.23 ।।
आत्मा हि दारा: सर्वेषां दारसङ्ग्रहवर्तिनाम् ।
आत्मेयमिति रामस्य पालयिष्यति मेदिनीम् ।। 2.37.24 ।।
अथ यास्यति वैदेही वनं रामेण सङ्गता ।
वयमप्यनुयास्याम: पुरं चेदं गमिष्यति ।। 2.37.25 ।।
आत्मेति । दारसङ्ग्रहवर्त्तिनां गृहस्थानाम् । आत्मेयमिति “अर्द्धो वा एष आत्मनो यत्पत्नी” इति श्रुतेरिति भाव: ।। 2.37.2425 ।।
अन्तपालाश्च यास्यन्ति सदारो यत्र राघव: ।
सहोपजीव्यं राष्ट्रं च पुरं च सपरिच्छदम् ।। 2.37.26 ।।
भरतश्च सशत्रुघ्न: चीरवासा वनेचर: ।
वने वसन्तं काकुत्स्थमनुवत्स्यति पूर्वजम् ।। 2.37.27 ।।
तत: शून्यां गतजनां वसुधां पादपै: सह ।
त्वमेका शाधि दुर्वृत्ता प्रजानामहिते स्थिता ।। 2.37.28 ।।
न हि तद्भविता राष्ट्रं यत्र रामो न भूपति: ।
तद्वनं भविता राष्ट्रं यत्र रामो निवत्स्यति ।। 2.37.29 ।।
अन्तपाला इति । अन्तपाला: राष्ट्रान्तपरिपालका: दण्डनायका: । सहोपजीव्यं जीवाजीवरूपधनसहितम् । सपरिच्छदं दासदासीशकटादिपरिकरयुक्तम् ।। 2.37.2629 ।।
न ह्यदत्तां महीं पित्रा भरत: शास्तुमर्हति ।
त्वयि वा पुत्रवद्वस्तुं यदि जातो महीपते: ।। 2.37.30 ।।
यद्यपि त्वं क्षितितलाद्गगनं चोत्पतिष्यसि ।
पितृवंशचरित्रज्ञ: सो ऽन्यथा न करिष्यति ।। 2.37.31 ।।
अदत्तां प्रीतिपूर्वकमदत्ताम् ।। 2.37.3031 ।।
तत्त्वया पुत्रगर्द्धिन्या पुत्रस्य कृतमप्रियम् ।
लोके हि न स विद्येत यो न राममनुव्रत: ।। 2.37.32 ।।
तदिति । पुत्रगर्द्धिन्या पुत्रविषयस्नेहयुक्तया ।। 2.37.32 ।।
द्रक्ष्यस्यद्यैव कैकेयि पशुव्यालमृगद्विजान् ।
गच्छत: सह रामेण पादपांश्च तदुन्मुखान् ।। 2.37.33 ।।
द्रक्ष्यसीति । पादपांश्च तदुन्मुखानिति वृक्षाणां तदुन्मुखत्वं नाम रामविषयस्नेहासक्तत्वम् । तथोपरिष्टात् स्पष्टी भविष्यति “अपिवृक्षा: परिम्लाना: सपुष्पाङ्कुरकोरका: ।” इति ।। 2.37.33 ।।
अथोत्तमान्याभरणानि देवि देहि स्नुषायै व्यपनीय चीरम् ।
न चीरमस्या: प्रविधीयतेति न्यवारयत्तद्वसनं वसिष्ठ: ।। 2.37.34 ।।
एवं वसिष्ठो भाव्यर्थमुक्त्वा प्रकृतमाह–अथेत्यादि । व्यपनीय निरस्य । प्रविधीयत इतीति वक्तव्ये प्रविधीयतेति सन्धिरार्ष: ।। 2.37.34 ।।
एकस्य रामस्य वने निवासस्त्वया वृत: केकयराजपुत्रि ।
विभूषितेयं प्रतिकर्मनित्या वसत्वरण्ये सह राघवेण ।। 2.37.35 ।।
न प्रविधीयत इत्येतदुपपादयति–एकस्येति । प्रतिकर्मनित्या अलङ्कारनियता । नित्यमलङ्करणयोग्येत्यर्थ: ।। 2.37.35 ।।
यानैश्च मुख्यै: परिचारकैश्च सुसंवृता गच्छतु राजपुत्री ।
वस्त्रैश्च सर्वै: सहितैर्विधानैर्नेयं वृता ते वरसम्प्रदाने ।। 2.37.36 ।।
यानैरिति । विधानै: भृङ्गाराद्युपकरणै: ।। 2.37.36 ।।
तस्मिंस्तथा जल्पति विप्रमुख्ये गुरौ नृपस्याप्रतिमप्रभावे ।
नैव स्म सीता विनिवृत्तभावा प्रियस्य भर्तु: प्रतिकारकामा ।। 2.37.37 ।।
तस्मिन्निति । प्रतिकारकामा प्रतिकारं सदृशकरणं कामयमाना, भर्तृसदृशतया वनवासकरणमिच्छन्तीत्यर्थ: । विनिवृत्तभावा चीरपरिधानाद्विनिवृत्तभावा न बभूवेति ।। 2.37.37 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तत्रिंश: सर्ग: ।। 37 ।।
इति श्रीगोविन्दीराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने सप्तत्रिंश: सर्ग: ।। 37 ।।
