[highlight_content]

45 Sarga किष्किन्धाकाण्डः

श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे पञ्चचत्वारिंशः सर्गः

सर्वांश्चाहूय सुग्रीवः प्लवगान् प्लवगर्षभः ।

समस्तानब्रवीद्भूयो रामकार्यार्थसिद्धये ।

एवमेतद्विचेतव्यं यन्मया परिकीर्तितम् ।। 4.45.1 ।।

अथ प्रेषितानां वानराणां सन्नाह उच्यते पञ्चचत्वारिंशे सर्वांश्चेत्यादि । सर्वानाहूय ततः समस्तान् सङ्घीभूतान् प्लवगान् अब्रवीत् । यद्वा सम इतिच्छेदः । समः सर्वत्र पक्षपातरहितः । एतत्पूर्वोक्तं एवम् अस्मदुक्तप्रकारेण इत्यब्रवीदिति सम्बन्धः ।। 4.45.1 ।।

तदुग्रशासनं भर्तुर्विज्ञाय हरिपुङ्गवाः ।

शलभा इव सञ्छाद्य मेदिनीं सम्प्रतस्थिरे ।। 4.45.2 ।।

तदिति । शलभा इति बहुत्वामात्रे दृष्टान्तः ।। 4.45.2 ।।

रामः प्रस्रवणे तस्मिन् न्यवसत्सहलक्ष्मणः ।

प्रतीक्षमाणस्तं मासं यः सीताधिगमे कृतः ।। 4.45.3 ।।

सीताधिगमे सीताधिगमनिमित्तम् । कृतः कृतसङ्केतः ।। 4.45.3 ।।

उत्तरां तु दिशं रम्यां गिरिराजसमावृताम् ।

प्रतस्थे सहसा वीरो हरिः शतवलिस्तदा ।। 4.45.4 ।।

पूर्वां दिशं प्रति ययौ विनतो हरियूथपः ।

ताराङ्गदादिसहितः प्लवगो मारुतात्मजः ।। 4.45.5 ।।

अगस्त्यचरितामाशां दक्षिणां हरियूपथः ।

पश्चिमां तु भृशं घोरां सुषेणः प्लवगेश्वरः ।

प्रतस्थे हरिशार्दूलो दिशं वरुणपालिताम् ।। 4.45.6 ।।

प्रतस्थे प्रस्थातुमुद्यक्तः । सर्गान्ते सुग्रीवसन्निधौ सन्नाहकथनात् ।। 4.45.46 ।।

ततः सर्वा दिशो राजा चोदयित्वा यथा तथम् ।

कपिसेनापतीन् मुख्यान् मुमोद सुखितः सुखम् ।। 4.45.7 ।।

तत इति । मुमोद सुखितः सुखमिति । पूर्वं राज्यलाभेन सुखितो राजा सुखं यथा भवति तथा मुमोद उत्तरोत्तरं सुखं प्रापेत्यर्थः ।। 4.45.7 ।।

एवं सम्बोधिताः सर्वे राज्ञा वानरयूथपाः ।

स्वां स्वां दिशमभिप्रेत्य त्वरिताः सम्प्रतस्थिरे ।। 4.45.8 ।।

आनयिष्यामहे सीतां हनिष्यामश्च रावणम् ।

नदन्तश्चोन्नदन्तश्च गर्जन्तश्च प्लवङ्गमाः ।

क्ष्वेलन्तो धावमानाश्च विनदन्तो महाबलाः ।। 4.45.9 ।।

एवमित्यादि । स्वां स्वां दिशं स्वांशभूमण्डलम् । आनयिष्यामह इत्यत्र इतिकरणं द्रष्टव्यं । आनयिष्यामह इति नदन्त इत्यन्वयः । नदन्तः शब्दं कुर्वन्तः । उन्नदन्तः पुनः सन्तोषातिशयेन उच्चैर्नदन्तः । गर्जन्तः आत्मश्लाघां कुर्वन्तः । क्ष्वेलन्तः सिंहनादं कुर्वन्तः । विनदन्तः विविधान् विकृतान्वा नादान्कुर्वन्तः । सम्प्रतस्थिर इति पूर्वेणान्वयः ।। 4.45.8,9 ।।

अहमेको हनिष्यामि प्राप्तं रावणमाहवे ।

ततश्चोन्मथ्य सहसा हरिष्ये जनकात्मजाम् ।। 4.45.10 ।।

वेपमानां श्रमेणाद्य भवद्भिः स्थीयतामिह ।

एक एवाहरिष्यामि पातालादपि जानकीम् ।। 4.45.11 ।।

विमथिष्याम्यहं वृक्षान् पातयिष्याम्यहं गिरीन् ।

धरणीं दारयिष्यामि क्षोभयिष्यामि सागरान् ।। 4.45.12 ।।

अहं योजनसङ्ख्यायाः प्लविता नात्र संशयः ।

शतं योजनसङ्ख्यायाः शतं समधिकं ह्यहम् ।। 4.45.13 ।।

भूतले सागरे वापि शैलेषु च वनेषु च ।

पातालस्यापि वा मध्ये न ममाच्छिद्यते गतिः ।। 4.45.14 ।।

इत्येकैकं तदा तत्र वानरा बलदर्पिताः ।

ऊचुश्च वचनं तत्र हरिराजस्य सन्निधौ ।। 4.45.15 ।।