श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे अष्टपञ्चाशः सर्गः
इत्युक्तः करुणं वाक्यं वानरैस्त्यक्तजीवितैः ।
सबाष्पो वानरान् गृध्रः प्रत्युवाच महास्वनः ।। 4.58.1 ।।
अथ सम्पातिना सीतास्थानकथनमष्टपञ्चाशे इत्युक्त इत्यादि ।। 4.58.1 ।।
यवीयान् मम स भ्राता जटायुर्नाम वानराः ।
यमाख्यात हतं युद्धे रावणेन बलीयसा ।। 4.58.2 ।।
वृद्धभावादपक्षत्वाच्छृण्वंस्तदपि मर्षये ।
नहि मे शक्तिरस्त्यद्य भ्रातुर्वैरविमोक्षणे ।। 4.58.3 ।।
यवीयानिति । आख्यात भूते लोट् ।। 4.58.2,3 ।।
पुरा वृत्रवधे वृत्ते परस्परजयैषिणौ ।
आदित्यमुपयातौ स्वो ज्वलन्तं रश्मिमालिनम् ।। 4.58.4 ।।
पुरेति, परस्परवेगातिशयख्यापनपरावित्यर्थः । आदित्यमुपयातौ सूर्यसमीपं गतौ स्वः ।। 4.58.4 ।।
आवृत्त्याकाशमार्गे तु जवेन स्म गतौ भृशम् ।
मध्यं प्राप्ते दिनकरे जटायुरवसीदति ।। 4.58.5 ।।
आवृत्त्या मण्डलगत्या । स्मशब्दस्य अवसीदतीत्यनेन सम्बन्धः ।। 4.58.5 ।।
तमहं भ्रातरं दृष्ट्वा सूर्यरश्मिभिरार्दितम् ।
पक्षाभ्यां छादयामास स्नेहात्परमविह्विलः ।। 4.58.6 ।।
निर्दग्धपक्षः पतितो विन्ध्ये ऽहं वानरर्षभाः ।
अहमस्मिन्वसन्भ्रातुः प्रवृत्तिं नोपलक्षये ।। 4.58.7 ।।
जटायुषस्त्वेवमुक्तो भ्रात्रा सम्पातिना तदा ।
युवराजो महाप्राज्ञः प्रत्युवाचाङ्गदस्तदा ।। 4.58.8 ।।
जटायुषो यदि भ्राता श्रुतं ते गदितं मया ।
आख्याहि यदि जानासि निलयं तस्य रक्षसः ।। 4.58.9 ।।
छादयामास आच्छादयम् ।। 4.58.69 ।।
अदीर्घदर्शनं तं वै रावणं राक्षसाधिपम् ।
अन्तिके यदि वा दूरे यदि जानासि शंस नः ।। 4.58.10 ।।
ततो ऽब्रवीन्महातेजा ज्येष्ठो भ्राता जटायुषः ।
आत्मानुरूपं वचनं वानरान् सम्प्रहर्षयन् ।। 4.58.11 ।।
निर्दग्धपक्षो गृध्रो ऽहं हीनवीर्यः प्लवङ्गमाः ।
वाङ्मात्रेण तु रामस्य करिष्ये साह्यमुत्तमम् ।। 4.58.12 ।।
अदीर्घदर्शनम् आगाम्यनर्थानवेक्षकम् ।। 4.58.1012 ।।
जानामि वारुणान् लोकान् विष्णोस्त्रैविक्रमानपि ।
महासुरविमर्दान्वाप्यमृतस्य च मन्थनम् ।। 4.58.13 ।।
रामस्य यदिदं कार्यं कर्तव्यं प्रथमं मया ।
जरया च हृतं तेजः प्राणाश्च शिथिला मम ।। 4.58.14 ।।
तरुणी रूपसम्पन्ना सर्वाभरणभूषिता ।
ह्रियमाणा मया दृष्टा रावणेन दुरात्मना ।। 4.58.15 ।।
वारुणान् लोकान् अतलवितलादिलोकान् । त्रैविक्रमान् त्रिविक्रममितानुपरितनलोकानित्यर्थः । महासुरविमर्दान् देवासुरसङ्ग्रामान् ।। 4.58.1315 ।।
क्रोशन्ती राम रामेति लक्ष्मणेति च भामिनी ।
भूषणान्यपविध्यन्ती ग्रात्राणि च विधून्वती ।। 4.58.16 ।।
सूर्यप्रभेव शैलाग्रे तस्याः कौशेयमुत्तमम् ।
असिते राक्षसे भाति यथा वा तडिदम्बुदे ।। 4.58.17 ।।
तां तु सीतामहं मन्ये रामस्य परिकीर्तनात् ।
श्रूयतां मे कथयतो निलयं तस्य रक्षसः ।। 4.58.18 ।।
अपविध्यन्ती छेदयन्ती ।। 4.58.1618 ।।
पुत्रो विश्रवसः साक्षाद् भ्राता वैश्रवणस्य च ।
अध्यास्ते नगरीं लङ्कां रावणो नाम राक्षसः ।। 4.58.19 ।।
इतो द्वीपः समुद्रस्य सम्पूर्णे शतयोजने ।
तस्मिन् लङ्का पुरी रम्या निर्मिता विश्वकर्मणा ।। 4.58.20 ।।
जाम्बूनदमयैर्द्वारैश्चित्रैः काञ्चनवेदिकैः ।
प्राकारेणार्कवर्णेन महता सुसमावृता ।। 4.58.21 ।।
तस्यां वसति वैदेही दीना कौशेयवासिनी ।
रावणान्तःपुरे रुद्धा राक्षसीभिः सुरक्षिता ।। 4.58.22 ।।
जनकस्यात्मजां राज्ञस्तत्र द्रक्ष्यथ मैथिलीम् ।
लङ्कायामथ गुप्तायां सागरेण समन्ततः ।। 4.58.23 ।।
सम्प्राप्य सागरस्यान्तं सम्पूर्णं शतयोजनम् ।
आसाद्य दक्षिणं तीरं ततो द्रक्ष्यथ रावणम् ।। 4.58.24 ।।
पुत्र इति । अध्यास्ते । “अधिशीङ्स्थासां कर्म” इति नगर्याः कर्मत्वम् ।। 4.58.1924 ।।
तत्रैव त्वरिताः क्षिप्रं विक्रमध्वं प्लवङ्गमाः ।
ज्ञानेन खलु पश्यामि दृष्ट्वा प्रत्यागमिष्यथ ।। 4.58.25 ।।
तत्रैवेति । विक्रमध्वम् “वेः पादविहरणे” इत्यात्मनेपदम् । ज्ञानेन दिव्यज्ञानेन ।। 4.58.25 ।।
आद्यः पन्थाः कुलिङ्गानां ये चान्ये धान्यजीविनः ।
द्वीतीयो बलिभोजानां ये च वृक्षफलाशिनः ।। 4.58.26 ।।
दूरस्थदर्शनं भवतः कुतो जातम्? तत्राह आद्य इत्यादिना । कुलिङ्गानां भूमिप्रत्यासन्नगगनचारिणम् । धान्यजीविनः पक्षिविशेषाः कुलिङ्गाः । “ये चान्ये धान्यजीविनः” इति वचनात् । बलिभोजानां काकानाम् ।। 4.58.26 ।।
भासास्तृतीयं गच्छन्ति क्रौञ्चाश्च कुररैः सह ।
श्येनाश्चतुर्थं गच्छन्ति गृध्रा गच्छन्ति पञ्चमम् ।। 4.58.27 ।।
भासा इति । भासाः जलवायसाः । “भासस्तु जलवायसः” इति निघण्टुः ।
श्येनविशेषा इत्यप्याहुः ।। 4.58.27 ।।
बलवीर्योपपन्नानां रूपयौवनशालिनाम् ।
षष्ठस्तु पन्था हंसानां वैनतेयगतिः परा ।
वैनतेयाच्च नो जन्म सर्वेषां वानरर्षभाः ।। 4.58.28 ।।
बलेत्यदि । वैनतेयात् गरुडात् नः अस्माकं जन्म उत्पत्तिः । तेन तस्य या सप्तमी गतिः सैवास्माकमपीत्यर्थः । नन्वारण्यकाण्डे “द्वौ पुत्रौ विनतायास्तु गरुडो ऽरुण एव च । तस्माज्जातो ऽहमरुणात्सम्पातिस्तु ममाग्रजः ।।” इति वचनेन जटायुषोक्तेनेदं विरुद्धमिति चेत्? न “वैनतेयात्” इत्यस्य विनतापुत्रादरुणादित्यर्थ इत्यदोषात्। वैनतेयगतिरित्यत्र वैनतेययोररुणगरुडयोर्गतिरित्यर्थः। अनेन दिव्यज्ञानहेतुर्जन्मोत्कर्ष उक्तः ।। 4.58.28 ।।
इहस्थो ऽहं प्रपश्यामि रावणं जानकीं तथा ।
अस्माकमपि सौवर्णं दिव्यं चक्षुर्बलं तथा ।। 4.58.29 ।।
तस्मादाहारवीर्येण निसर्गेण च वानराः ।
आयोजनशतत्साग्राद्वयं पश्याम नित्यशः ।। 4.58.30 ।।
न केवलं दिव्यज्ञानम्, दिव्यचक्षुरप्यस्तीत्याह इहस्थ इति । अपिशब्दो भिन्नक्रमः चक्षुरित्यनेन सम्बध्यते । सौवर्णमित्यनेन विशेषणेनातिदूरदर्शित्वमुक्तम् । आहारवीर्येण चक्षुष्याहारबलेनेत्यर्थः । निसर्गेण सौवर्णत्वनिबन्धनस्वभावेन ।। 4.58.29,30 ।।
अस्माकं विहिता वृत्तिर्निसर्गेण च दूरतः ।
विहिता पादमूले तु वृत्तिश्चरणयोधिनाम् ।। 4.58.31 ।।
वृत्तिः भक्ष्यग्रहणम् । चरणयोधिनां कुक्कुटानाम् । पादमूले पादविकीर्णप्रदेशे । वृत्तिः जीवनम् ।। 4.58.31 ।।
गर्हितं तु कृतं कर्म येन स्म पिशिताशिना ।
प्रतीकार्यं च मे तस्य वैरं भ्रातुः कृतं भवेत् ।। 4.58.32 ।।
गर्हितमिति । येन पिशिताशिना गर्हितं कर्म सीतापहरणरूपं कृतम् । मे भ्रातुर्हेतोः प्रतीकार्यं तस्य वैरं कृतं प्रतिकृतं भवेत् । भवद्भिरिति शेषः । अयं श्लोकः चरणयोधिनामित्यनन्तरं निवेशनीय इत्याहुः ।। 4.58.32 ।।
उपायो दृश्यतां कश्चिल्लङ्घने लवाणाम्भसः ।
अभिगम्य तु वैदेहीं समृद्धार्था गमिष्यथ ।। 4.58.33 ।।
एवं प्रासङ्गिकं परिसमाप्य प्रकृतमाह उपाय इति । गमिष्यथेत्यत्र किष्किन्धामिति शेषः ।। 4.58.33 ।।
समुद्रं नेतुमिच्छामि भवद्भिर्वरुणालयम् ।
प्रदास्याम्युदकं भ्रातुः स्वर्गतस्य महात्मनः ।। 4.58.34 ।।
समुद्रमिति । नेतुमिच्छामि, मामिति शेषः । भवद्भिरिति करणे तृतीया ।। 4.58.34 ।।
ततो नीत्वा तु तं देशं तीरं नदनदीपतेः ।
निर्दग्धपक्षं सम्पातिं वानराः सुमहौजसः ।। 4.58.35 ।।
पुनः प्रत्यानयित्वा च तं देशं पतगेश्वरम् ।
बभूवुर्वानरा हृष्टाः प्रवृत्तिमुपलभ्य ते ।। 4.58.36 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमत्किष्किन्धाकाण्डे अष्टपञ्चाशः सर्गः ।। 58 ।।
तीरं देशम्, तीरप्रदेशमित्यर्थः । तं देशं सम्पात्यावासभूतं देशं पुनः प्रत्यानयित्वा प्रवृत्तिं वृत्तान्तम् उपलभ्य ते वानराः हृष्टाः बभूवुः ।। 4.58.35,36 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मुक्ताहाराख्याने किष्किन्धाकाण्डव्याख्याने अष्टपञ्चाशः सर्गः ।। 58 ।।
