श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये युद्धकाण्डे द्वाविंशः सर्गः
रामेण सप्रतिज्ञानसागरशोषणायब्रह्मास्त्राभिमन्त्रितशरसन्धानपूर्वकंधनुराकर्षणे घोरतरोत्पातप्रादुर्भावेभीतेनसागरेण गङ्गादिभिःसह नानाभूषणभूषितनिजरूपप्रकटन पूर्वकं समुद्रमध्यादुद्गमनेन श्रीराममेत्य साञ्जलिबन्धंक्षमापणम् ॥ १ ॥ रामेण धनुस्संहित निजशरस्यामोघत्वोक्त्यालक्ष्यप्रदर्शनंचोदितेनसागरेण स्वान्तर्वर्तिमरुकान्तार -वासिपापतराभीरेषुशरमोक्षणचोदने शराग्निनातद्वध पूर्वकंतरप्रदेशस्य मरुत्व दोषनिरसनम् ॥ २ ॥ सागरेणरामंप्रति कपिकुलमध्यवर्तिनलगुणप्रशंसनपूर्वकं तत्करेणसेतुरचनाचोदनेन -पुनरन्तर्धानम् ॥ ३ ॥ नलेनरामचोदनया कपिगणाहृतनानागिरितरुभिरद्भुतसेतुरचना ॥ ४ ॥ हनुमदङ्गदांससमारूढाभ्यांराघवाभ्यां सुग्रीवादिभिस्सहसेतुमार्गेण परपारमेत्यतत्र सेनासंनिवेशनम् ॥ ५ ॥
अथोवाच रघुश्रेष्ठः सागरं दारुणं वचः ।अद्य त्वाम् शोषयिष्यामि सपातालं महार्णव ॥ १ ॥ प्रथमं वानरसेनातरणाय सागरं शरणं गत्वा तस्मिन्ननागते चापमानयेति वाचा भीषयित्वा तथाप्यनाविष्कृतनिजरूपं तं शरैः प्रक्षोभ्य तावताप्यनागतस्य तस्य भीतिमुत्पादयितुं ब्रह्मास्त्रसन्धानायोपक्रमत इत्याह —अथेत्यादिना ।। सपातालं पातालपर्यन्तमित्यर्थः ॥ १ ॥ शरनिर्दग्धतोयस्य परिशुष्कस्य सागर ।मया शोषितसत्त्वस्य पांसुरुत्पद्यते महान् ॥ २ ॥ शरनिर्दग्धतोयस्य निर्जलस्थेत्यर्थः । परिशुष्कस्य भूम्यन्तर्गतजलशून्यस्य । शोषितसत्त्वस्य दग्धसत्त्वस्येत्यर्थः । ते महान् पांसुः अतिसूक्ष्मो रेणुः । उत्पद्यते । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानप्रयोगः । महावर्षेपि पुनर्यथा जललवोपि न तिष्ठति तथा करिष्यामीतिभावः ॥ २ ॥ मत्कार्मुकनिसृष्टेन शरवर्षेण सागर ।पारं तेद्य गमिष्यन्ति पद्भिरेव प्लवङ्गमाः ॥ ३ ॥ ननु सकलजलशोषणेन पातालमात्रपरिशोषात्तत्र गमनासंभवादाकाशेन गन्तव्यं ततो वरमिदानीं तथागमनं किं कोपेनेत्यत्राह- मत्कार्मुकेति ॥ शरवर्षेण शरजालेन सेतुस्थानीयेन । न सेतुबन्धादिक्लेशो मे न भवतीतिभावः ॥ ३ ॥ विचिन्वन्नाभिजानासि पौरुषं वापि विक्रमम् ।दानवालय संतापं मत्तो नाधिगमिष्यसि ॥ ४ ॥ पौरुषं बलं । विक्रमं पराक्रमं च । विचिन्वन् विशेषेणपर्यालोचयितुं । नाभिजानासि । लक्षणहेत्वोः – इति शतृप्रत्ययः । इदमज्ञानं सहवासकृतमित्याशयेन दानवालयेति संबोधनं । मत्तो भाविनं संतापं च नाधिगमिष्यसि न ज्ञास्यसि । मत्पराक्रममजानन् मत्तो भाविब्रह्मास्त्रपीडामपि न ज्ञास्यस्येवेतिभावः ॥ ४ ॥ ब्राह्मेणास्त्रेण संयाज्य ब्रह्मदण्डनिभं शरम् ।संयोज्य धनुषि श्रेष्ठे विचकर्ष महाबलः ॥ ५ ॥ ब्रह्मदण्डः ब्रह्मशाप: । तद्वदमोघमित्यर्थः । यद्वा ब्रह्मदण्डः केतुविशेषः । तथोक्तं नारदसंहितायां – पितामहात्मजःकुरस्त्रिवर्णः शिखरान्वितः । ब्रह्मदण्डाह्वयः केतुः सर्वभूतविनाशनः इति ॥ ब्राह्मणास्रेण ब्रह्मास्त्रमन्त्रेण । संयोज्य अभिमन्त्र्य । तद्धनुर्विचकर्ष ॥ ५ ॥ तस्मिन्विकृष्टे सहसा राघवेण शरासने ।रोदसी संपफालेव पर्वताश्च चकम्पिरे ।। ६ ।।तमश्च लोकमावव्रे दिशश्च न चकाशिरे ।प्रतिचुक्षुभिरे चाशु सराम्सि सरितस्तदा ॥ ७ ॥ अथास्त्रसन्धानस्य मरुकान्तारवर्तिनां युगपद्विनाशहेतुत्वात्तत्काले तदुचितमहोत्पातान् दर्शयति – तस्मिन्नित्यादिना ॥ शरसन्धानकालिकं लोकस्यभयं दर्शयतीत्यप्याहुः । रोदसी द्यावापृथिव्यौ । संपफालेव भिन्ने इव । एकवचनमार्षं । द्यावापृथिव्यौ रोदस्यौ द्यावाभूमी च रोदसी इत्यमरः ॥ ६-७ ॥ तिर्यक्च सह नक्षत्रैः संगतौ चन्द्रभास्करौ ।भास्कराम्शुभिरादीप्तं तमसा च समावृतम् ॥ ८ ॥प्रचकाशे तदाकाशमुल्काशतविदीपितम् ।अन्तरिक्षाच्च निर्घाता निर्जग्मुरतुलस्वनाः ॥ ९ ॥ तिर्यक्चेति श्लोकद्वयमेकान्वयं ॥ चन्द्रभास्करौ नक्षत्रैः सह तिर्यग्वकं यथा भवति तथा सङ्गतौ तिर्यग्जग्मतुः । भयादिति भावः । आदीप्तं ईषद्दीप्तं । मन्दरश्मित्वात्तमसावृतत्वाच सूर्यस्येतिभावः । समावृतं सम्यगावृतं । उल्काशतविदीपितं । उत्कालक्षणमुक्तं वराहमिहिरेण उल्का शिरसि विशाला निपतन्ती वर्धते च तनुपुच्छा इति । निर्घातलक्षणं तेनैवोक्तं – पवनः पवनामिहतो गगनावनौ यदा समापतति । भवति तथा निर्घातः स च पापो दीर्घखगविरुतः इति ॥ ८–९ ।। पुस्फुरुश्च घना दिव्या दिवि मारुतपङ्क्त्यः ।। १० ।। पुस्फुरुः चेरुः । मारुतपङ्क्य: आवहोद्वहादिवातस्कन्धाः । दिव्याः श्लाघ्याः ॥ १० ॥ बभञ्ज च तदा वृक्षान् जलदानुद्वहन्नपि ।अरुजम्श्चैव शैलाग्रान्शिखराणि बभञ्जनः ।। ११ ।। उद्वहन् ऊर्ध्वंनयन् । शैलाग्रान् पर्वताग्रप्रदेशान् । शिखराणि खण्डपर्वतान् । अरुजन् अपीडयत् । बहुवचनमार्षं ॥ ११ ॥ दिविस्पृशो महामेघाः संगताः समहास्वनाः ।मुमुचुर्वैद्युतानग्नीम्स्ते महाशनयस्तदा ।। १२ ।। ते वैद्युताग्नयः । तदा महाशनयोभवन् । अशनिस्वरूपं मिहिरेणोक्तं- अशनि: स्वनेन महता युक्ता नृगजाश्वतरूपशुमुखेषु । निपतति विदारयन्ती धरातलं चक्रसंस्थाना इति ॥ १२ ॥ यानि भूतानि दृश्यानि चुक्रुशुश्चाशनेः समम् ।अदृश्यानि च भूतानि मुमुचुर्भैरवस्वनम् ।। १३ ।।शिश्यिरे चाभिभूतानि संत्रस्तान्युद्विजन्ति च ।संप्रविव्यथिरे चापि न च पस्पन्दिरे भयात् ।। १४ ।। यानीत्यादि श्लोकद्वयमेकं वाक्यं ॥ यानि भूतानि दृश्यानि मनुष्यादीनि । अदृश्यानि पिशाचादीनि । तानि सर्वाणि भूतानि संत्रस्तानि । अतएवोद्विजन्ति कम्पमानानि सन्ति । अशनेः समं अशनिस्वरसमं यथा तथा चुक्रुशुः तथा । भैरवस्वनं मुमुचुः । ततः शिशिरे सुप्तानि । सुप्तवद्भूमौ पतितानीत्यर्थः । तत्रापि संप्रविव्यथिरे चिन्तया दुःखितानि । भयान्न पस्पन्दिरे न चलितानि ॥ १३ – १४ ॥ सह भूतैः सतोयोर्मिः सनागः सहराक्षसः ।सहसाभूत्ततो वेगाद्भीमवेगो महोदधिः ।। १५ ।। अथ समुद्रराजस्योत्थानं सूचयति — सहभूतैरित्यादिना ॥ ततो वेगात् पूर्वसर्गान्तोक्तांद्रामवेगात् । सहसा शरसन्धानसमय एव । भीमवेगोऽभूत् भीमप्रवाहवेगोऽभूत् । केवलशरमोक्षकृतात्क्षोभात् ब्रह्मास्त्रमोक्षारम्भे महान्क्षोभोऽभूदित्यर्थः ॥ १५ ॥ योजनं व्यतिचक्राम वेलामन्यत्र सम्प्लवात् ।तं तथा समतिक्रान्तं नातिचक्राम राघवः ।समुद्धतममित्रघ्नो रामो नदनदीपतिम् ॥ १६ ॥ वेगफलं दर्शयति-योजनमित्यादिना ॥ सार्धश्लोक एकान्वयः । संप्लवात् वारिपूरेण । वेलामन्यत्र वेलां विनेत्यर्थः । अथवा संप्लवादन्यत्र प्रलयं विना । बेलां योजनं योजन पर्यन्तं । व्यतिचक्राम अतिक्रान्तवान् । योजनमन्तजीर्णोऽभूदित्यप्याहुः । तं समतिक्रान्तं पलायमानं नातिचक्राम । पलायमानं प्रति शस्त्रप्रयोगरूपातिक्रमं न चकार ॥ १६ ॥
ततो मध्यात्समुद्रस्य सागरः स्वयमुत्थितः ।
उदयन्हि महाशैलान्मेरोरिव दिवाकरः ।। १७ ।।
समुद्रस्य मध्यात् उन्नतात् । स्वयं सागरः समुद्राभिमानिदेवता । दिवाकर इव बभावितिशेषः ॥ १७ ॥
पन्नगैः सह दीप्तास्यैः समुद्रः प्रत्यदृश्यत ।
स्निग्धवैदूर्यसङ्काशो जाम्बूनदविभूषितः ।। १८ ।।
जाम्बूनदं जम्बूनदीप्रभवं स्वर्णं ।। १८ ।।
रक्तमाल्याम्बरधरः पद्मपत्रनिभेक्षणः ।
सर्वपुष्पमयीं दिव्यां शिरसा धारयन्स्रजम् ॥ १९ ॥
रक्तमाल्यं रक्तवैकक्ष्यमाला ॥ १९ ॥ जातरूपमयैश्चैव तपनीयविभूषितैः ।आत्मजानां च रत्नानां भूषितो भूषणोत्तमैः ॥ २० ॥ जातरूपमयैः आकरजसुवर्णप्रचुरैः । तपनीयविभूवितैः रत्नकीलनार्हद्रुतकनक -विभूषितैः । रत्नानां संबन्धिमिर्भूषणोत्तमैः ॥ २० ॥ धातुभिर्मण्डितः शैलो विविधैर्हिमवानिव ।एकावलीमध्यगतं तरलं पाण्डरप्रभम् ॥ २१ ॥ एकावली मुक्तावली । तरलं नायकरत्नं ॥ २१ ॥ विपुलेनोरसा बिभ्रत्कौस्तुभस्य सहोदरम् ।आघूर्णिततरङ्गौघःकालिकानिलसंकुलः ॥ २२ ॥[ देवतानां सुरुपाणां नानरूपाभिरीश्वरः ।गङ्गासिन्धुप्रधानाभिरापगाभिः समावृतः ।। २३ ॥ ] आघूर्णितः चलितः । कालिका मेघपङ्क्तिः । मेघजालेपि कालिका इत्यमरः । तयाऽनिलेन च संकुलः क्षुमितः । मेघानिलौ समुद्रस्य सहचराविति प्रसिद्धिः ॥ २२-२३ ॥
उद्वर्तितमहाग्राहः संभ्रान्तोरगराक्षसः ।
सागरः समुपक्रम्य पूर्वमामन्त्र्य वीर्यवान् ।
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं राघवं शरपाणिनम् ।। २४ ।।
उद्वर्तितेत्यादि सार्ध श्लोक एकान्वयः ॥ उद्वर्तितः उद्भामितः । समुपक्रम्य समुपागम्य । स्वसौजन्यं पुरस्कर्तुं पूर्वं आमन्त्र्य आहूय । प्रकृष्टो मूर्ध्नि कृतोञ्जलिः यस्यासौ प्राञ्जलिः । शरपाणिनमिति नकारान्तत्वमार्षं । स्वविरोधिनो मरुवासिनो रामेण घातयितुं स्वयं रावणभीतत्वेन तत्संहारक्षममस्य पराक्रमं परीक्षितुं च समुद्र एतावत्पर्यन्तं विलम्बितवानिति बोध्यम् ॥ २४ ॥
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च राघव ।
स्वभावे सौम्य तिष्ठन्ति शाश्वतं मार्गमाश्रिताः ।। २५ ।।
किं विभोस्तव मया कर्तव्यं किं गाधवं उत जलस्तम्भनं आहोस्वित्सेतुबन्धनानुकूल्यमित्याशंक्य न तावदाद्यः पक्ष इत्याह श्लोकद्वयेन – पृथिवीति ॥ सौम्य प्रसन्न । अनेनाञ्जलिकरणानन्तरमेव रामः प्रसन्न इति गम्यते । पृथिव्यादयः पञ्चपदार्थाः । शाश्वतं नित्यं । मार्गं मर्यादां । आश्रिताः सन्तः स्वभावे काठिन्यतिर्यग्गमनावकाशप्रदानागाधत्वोर्ध्वज्वलनादिस्वस्वभावे तिष्ठन्ति । स्वस्वभावं नातिका मन्तीत्यर्थः ॥ २५ ॥
तत्स्वभावो ममाप्येष यदगाधोऽहमप्लवः ।
विकारस्तु भवेद्राध एतत्ते प्रवदाम्यहम् ।। २६ ।।
एषु कस्ते स्वभाव इत्यत आह — तदिति ॥ तत् तस्मात् । सर्वेषां पृथिव्यादीनां स्वस्वभावानतिलङ्घित्वात् । अहं अगाधः अप्लवः अलङ्घ्यश्चेति यत् एषः ममापि स्वभावः । तस्मादेवमेव मया स्थातव्यं । गाधःप्लवविषयोहमिति यत् एषः मम विकारः अन्यथाभावः । तथा मया न स्थातुं युक्तं । एतत् उक्तस्वरूपं ते प्रवदामि प्रावदं । प्रददामीति पाठेप्ययमेवार्थः । धातूनामर्थत्वात् ॥ २६ ॥
न कामान्न च लोभाद्वा न भयात्पार्थिवात्मज ।
ग्राहनक्राकुलजलं स्तम्भयेयं कथंचन ।। २७ ।।
द्वितीयपक्षोप्यनुपपन्न इत्याह — न कामादिति ॥ कामात् अर्थेच्छया । लोभात् लब्धवस्तुत्यागासहिष्णुतया । भयात् दण्डभयात् । पार्थिवात्मजेत्यनेन सर्वमर्यादास्थापकोसीति द्योतयति । न स्तम्भयेयं पीडाकरत्वादिति भावः ।। २७ ॥
विधास्ये राम येनापि विषहिष्ये ह्यहं तथा ।
ग्राहा न प्रहरिष्यन्ति यावत्सेना तरिष्यति ।
हरीणां तरणे राम करिष्यामि यथा स्थलम् ।। २८ ।। तृतीयं तु पक्षं कक्षीकरोमीत्याह-विधास्य इत्यादिसार्धश्लोकेन ॥ येन यथाहं विषहिष्ये शक्ष्यामि । तथा विधास्ये । किं तच्छक्यमित्यपेक्षायामाह- माहेत्यादि ॥ यावत्सेना तरिष्यति तावत् ग्राहा न प्रहरिष्यन्ति । जलेपि हि केचिद्गमिष्यन्ति । हरीणां तरणे विषये । यथा स्थलं भवति यथा सेतुमार्गो भवति । तथा करिष्यामि । सेतुबन्धद्रव्यापकर्षणादिविघ्नं न करिष्यामीत्यर्थः ॥ २८ ॥ तमब्रवीत्तदा राम उद्यतो हि नदीपते ।अमोघोयं महाबाणः कस्मिन्देशे निपात्यताम् ।। २९ ।। उद्यतः कृतसंधानः ॥ २९ ॥ रामस्य वचनं श्रुत्वा तं च दृष्ट्वा महाशरम् ।महोदधिर्महातेजा राघवम् वाक्यमब्रवीत् ।। ३० ।। महातेजा: स्वामिमतलाभेन जनितकान्तिः ॥ ३० ॥ उत्तरेणावकाशोऽस्ति कश्चित्पुण्यतरो मम ।द्रुमकुल्य इति ख्यातो लोके ख्यातो यथा भवान् ।। ३१ ।। उत्तरेण समीपवर्तिन्युत्तरभागे । एनबन्यतरस्यामदूरेऽपञ्चम्या: इत्येनपू । ममावकाशः मध्यप्रदेशइत्यर्थः । पुण्यतमः चारुतमः। पुण्यं तु चार्वपि इत्यमरः । द्रुमेषु कुल्या यस्यासौ द्रुमकुल्यः । कुल्याल्पा कृत्रिमा सरित् इत्यमरः ॥ ३१ ॥ उग्रदर्शनकर्माणो बहवस्तत्र दस्यवः ।आभीरप्रमुखाः पापाः पिबन्ति सलिलं मम ।। ३२ ।। उग्रे दर्शनकर्मणी येषां ते उग्रदर्शनकर्माण: । दस्यवः शत्रवः । दस्युशात्रवशत्रवः इत्यमरः । दस्यवः चोरा वा । आभीराः महाशूद्राः ॥ ३२ ॥ तैस्तु संस्पर्शनं प्राप्तैर्न सहे पापकर्मभिः ।अमोघः क्रियताम् राम तत्र तेषु शरोत्तमः ।। ३३ ।। तत्र द्रुमकुल्ये । तेषु आभीरप्रमुखेषु ॥ ३३ ॥ तस्य तद्वचनम् श्रुत्वा सागरस्य स राघवः ।मुमोच तं शरं दीप्तं वीरः सागरदर्शनात् ।। ३४ ।। सागरदर्शनात् सागरमतेन । यद्वा अङ्गुल्या निर्दिश्य सागरेण प्रदर्शनात् ॥ ३४ ॥ तेन तं मरुकान्तारं पृथिव्याम् खलु विश्रुतम् ।निपातितः शरो यत्र वज्राशनिसमप्रभः ।। ३५ ।। तेन शरमोक्षणेन ॥ ३५ ॥ ननाद च तदा तत्र वसुधा शल्यपीडिता ।तस्माद्बाणमुखात्तोयमुत्पपात रसातलात् ।। ३६ ।। ननाद जलनिर्गमेनेति भावः । व्रणमुखात् व्रणमुखद्वारेण ॥ ३६ ।। स बभूव तदा कूपो व्रण इत्यभिविश्रुतः ।सततम् चोत्थितम् तोयम् समुद्रस्येव दृश्यते ।अवदारणशब्दश्च दारुणः समपद्यत ।। ३७ ।। सः व्रणमुखं । व्रणकूप इत्यभिविश्रुतो बभूव । सततमिति । तस्येति शेषः । अवदारणशब्द: बाणस्येति शेष: ॥ ३७ ॥ तस्मात्तद्बाणपातेन त्वपः कुक्षिष्वशोषयत् ।। ३८ ।। तस्मादित्यर्थं ॥ तद्बाणपातेन तस्य बाणस्य पातेन । कुक्षिषु अवटेषु । स्थिता अपः पूर्वं पापस्पृष्टानि जलानि । तस्मात् द्रुमकुल्यात् । अशोषयत् न्यवारयदित्यर्थः ॥ ३८ ॥ विख्यातं त्रिषु लोकेषु मरुकान्तारमेव तत् ।शोषयित्वा तु तमः कुक्षिम् रामो दशरथात्मजः ।वरं तस्मै ददौ विद्वान्मरवेऽमरविक्रमः ।। ३९ ।। पूर्वं रामबाणपातेन पृथिव्यां विश्रुतत्वमुक्तं संप्रति विरोधिनिरसनात् त्रिषु लोकेषु विख्यातत्वमाह — विख्यातमिति मरुकान्तारमेव मरुकान्तारनामैव । विख्यातं प्रसिद्धमभूदित्यर्थः । कुक्षि समुद्रमध्यप्रदेशं । मरुकान्तारं शोषयित्वा दुग्ध्वा । कथं मनुष्यत्वं भावयतो वरदानमित्यत्राह–अमरविक्रम इति । सत्येन लोकाञ्जयति इति न्यायेन वशीकृतसर्वलोकइत्यर्थः ॥ ३९ ॥ पशव्यश्चाल्परोगश्च फलमूलरसायुतः ।बहुस्नेहो बहुक्षीरः सुगन्धिर्विविधौषधः ।। ४० ।।एवमेतैर्गुणैर्युक्तो बहिभिः सततं मरुः ।रामस्य वरदानाच्च शिवः पन्था बभूव ह ।। ४१ ।।तस्मिन्दग्धे तदा कुक्षौ समुद्रः सरितां पतिः ।राघवं सर्वशास्त्रज्ञमिदं वचनमब्रवीत् ।। ४२ ।। वरं सिद्धिमुखेन दर्शयति श्लोकद्वयेन–पशव्य इत्यादि ।। पशव्यः पशुभ्यो हितः पशुपभोग्यबालतृणादिसमृद्ध इत्यर्थः । अल्परोग: आरम्भ एव विनष्टरोगः । रसः मधु । आयुतः समन्तायुक्तः । स्नेहः घृतं । औषधं ओषधिसमूहः । एवमेतैः एवंप्रकारैः । गुणैः भोग्यैः । युक्तः संयुतः । शिवः पन्थाः शोभनप्रदेश इत्यर्थः ॥ ४० – ४२ ॥
अयं सौम्य नलो नाम तनुजो विश्वकर्मणः ।
पित्रा दत्तवरः श्रीमान्प्रतिमो विश्वकर्मणा ।। ४३
एवं सेतुनिर्माणानुकूलं स्थास्यामीत्युक्तवान् संप्रति वरदानसन्तुष्टो वाक्सहायमाचरति – अयमिति ॥ दत्तवरः मत्तुल्यः पुत्रस्ते भविष्यतीति मात्रे दत्तवरः ॥ ४३ ॥
एष सेतुं महोत्साहः करोतु मयि वानरः ।
तमहं धारयिष्यामि तथा ह्येष यथा पिता ।। ४४ ।।
तं सेतुं । तथा ह्येष यथा पितेति । पितां यथा यादृशशक्तिमान् तादृशोयमित्यर्थः ॥ ४४ ॥
एवमुक्त्वोदधिर्नष्टः समुत्थाय नलस्तदा ।
अब्रवीद्वानरश्रेष्ठो वाक्यं रामं महाबलः ।।४५ ।।
उदधिः नष्टः अन्तर्हितः ॥ ४५ ॥
अहं सेतुं करिष्यामि विस्तीर्णे वरुणालये ।
पितुः सामर्थ्यमास्थाय तत्त्वमाह महोदधिः ।। ४६ ।।
पितुः सामर्थ्यं पित्रा दत्तं सामर्थ्यं ॥ ४६ ॥
दण्ड एव वरो लोके पुरुषस्येति मे मतिः ।
धिकूक्षमामकृतज्ञेषु सान्त्वं दानमथापि वा ।। ४७ ।।
अथ वानरान्प्रत्याह – दण्ड इत्यादि श्लोकद्वयेन ।। अतो राघवायेति परोक्षनिर्देश: । हिमवान्मन्दरो मेरुरित्यादिवत् । मध्ये कविवाक्यं वा । दण्ड एव परः समीचीनोपायः । क्षमां सान्त्वं साम दानं वा धिक् । क्षमादयो नोपाया इत्यर्थः ॥ ४७ ॥
अयं हि सागरो भीमः सेतुकर्मदिदृक्षया ।ददौ दण्डभयाद्गाधं राघवाय महोदधिः ॥ ४८ ॥ उक्तेर्थे हेतुमाह-अयं हीति ॥ हि यस्मात्सागर: सगरखानितः । प्रत्युपकारानभिज्ञ इत्यर्थः । दण्डभयात् सेतुकर्मदिदृक्षया गाधं ददावि त्यन्वयः । सेतुकर्मदिदृक्षा च दण्डभयादेवास्य जातेत्यर्थः ॥ ४८ ।।
मम मातुर्वरो दत्तो मन्दरे विश्वकर्मणा ।
[मया तु सदृशः पुत्रस्तव देवि भविष्यति ।]
औरसस्तस्य पुत्रोऽहं सदृशो विश्वकर्मणा ।। ५९ ।।
पूर्वोक्तस्वपितृतुल्य सामर्थ्यलाभस्य हेतुं दर्शयति—ममेति ॥ मया सदृशः पुत्रस्तव भविष्यतीत्येवंरूपो वरः । अयं चार्थः औरसस्तस्य पुत्रोहं सदृशो विश्वकर्मण इत्यनुवादात्सिद्धः ॥ ४९ ॥
स्मारितोऽस्म्यहमेतेन तत्त्वमाह महोदधिः ।
न चाप्यहमनुक्तो वै प्रब्रूयामात्मनो गुणान् ।। ५० ।।
तर्ह्येतावत्पर्यन्तं किमर्थं नोक्तवानसीत्यत्राह—स्मारित इति ॥ एतेन समुद्रेण । अनुक्तौ निमित्तान्तरमप्याह-नचेति । अनुक्तः अन्येनानुक्तः । स्वेनैवोक्तो महाकर्मारम्भे विश्वासो न भवेदिति भावः ॥ ५० ॥
समर्थश्चाप्यहं सेतुं कर्तुं वै वरुणालये ।
काममद्यैव बध्नन्तु सेतुं वानरपुङ्गवाः ।। ५१ ।।
न केवलमुक्तिमात्रं समर्थश्चापीत्याह – समर्थश्चेति ॥ बघ्नन्तु बन्धनाय शिलादिकमानयन्त्वित्यर्थः ॥ ५१ ॥
ततोतिसृष्टा रामेण सर्वतो हरियूथपाः ।
अभिपेतुर्महारण्यं हृष्टाः शतसहस्रशः ।। ५२ ।।
अतिसृष्टाः नियुक्ताः ॥ ५२ ।।
ते नगान्नगसङ्काशाः शाखामृगगणर्षभाः ।
बभञ्जुर्वानरास्तत्र प्रचकर्षुश्च सागरम् ।। ५३ ।। नगान् वृक्षान् । नगसंकाशा: गिरिसंकाशा: । वानराधिपतित्वेपि मनुष्यत्वं संभवति निषादस्थपत्यधिकरणपूर्वपक्षन्यायादत आह-वानरा इति । तत्र तदानीं । प्रचकर्षुः आनयन्ति स्म ।। ५३ ।।
ते सालैश्चाश्वकर्णैश्च धवैर्वंशैश्च वानराः ।
कुटजैरर्जुनैस्तालैस्तिलकैस्तिमिशैरपि ।। ५४ ।।
बिल्वकैः सप्तपर्णैश्च कर्णिकारैश्च पुष्पितैः ।
चूतैश्चाशोकवृक्षैश्च सागरं समपूरयन् ।। ५५ ।।
सेतुबन्धनसाह्यकृतां वृक्षाणां कृतार्थतां व्यवयितुं तान् परिगणयति — श्लोकद्वयेन ते सालैरित्यादिना ॥ ५४–५५ ॥
समूलांश्च विमूलांश्च पादपान्हरिसत्तमाः
इन्द्रकेतूनिवोद्यम्य प्रजह्रुर्हरयस्तरून् ।। ५६ ।।
अथैषामानयनशै व्यमाह – समूलानिति ॥ हरयस्तरूनित्युत्तरशेष: ॥ ५६ ॥
तालान्दाडिमगुल्माम्श्च नारिकेलविभीतकान् ।बकुलान्खदिरान्निम्बान्समाजह्रुः समन्ततः ॥ ५७ ॥ वृक्षेषून्मूलितेषु गुल्मादीनाज ह्रुरित्याह तालानिति ॥ तालान् क्षुद्रतालान् । खदिरान् अरिमेदकान् ॥ ५७ ॥ हस्तिमात्रान्महाकायाः पाषाणाम्श्च महाबलाः ।पर्वताम्श्च समुत्पाट्य यन्त्रैः परिवहन्ति च ।। ५८ ।। भूरुहेषु लुप्तेषु पाषाणपर्वतादीनाजद्दुरित्याह– हस्तीति ॥ हस्तिमात्रान् गजप्रमाणान् । प्रमाणे द्वयसचूदघ्रञ्मात्रच: इति मात्रच्प्रत्ययः । यत्रैः शकटादिभिः ॥ ५८ ॥
प्रक्षिप्यमाणैरचलैः सहसा जलमुद्धतम् ।
समुत्पतितमाकाशमुपासर्पत्ततस्ततः ।। ५९ ।।
उद्धतं उत्पतितं । आसीत् । समुत्पतितं सत् आकाशं ततस्ततः तत्र तत्र । उपासर्पत् प्रससार ॥ ५९ ॥ समुद्रम् क्षोभयामासुर्वानराश्च समन्ततः ।[आप्लवन्तः प्लवन्तश्च गर्जन्तश्च प्लवङ्गमाः ।]सूत्राण्यन्ये प्रगृह्णन्ति ह्यायतम् शतयोजनम् ।। ६० ।। सूत्राणि शतयोजनं व्यायतं आकृष्टं यथा भवति तथा । प्रगृह्णन्ति प्रागृहन् । आर्जवार्थं व्यत्ययेन लकारः ॥ ६० ॥ नलश्चक्रे महासेतुं मध्ये नदनदीपतेः ।स तदा क्रियते सेतुर्वानरैर्घोरकर्मभिः ।। ६१ ।। घोरकर्मभिः युगपदनेकपर्वतानयनकर्मभिः । तथा नलक्रियानुसारेण ॥ ६१ ॥ दण्डानन्ये प्रगृह्णन्ति विचिन्वन्ति तथापरे ।। ६२ ॥ दण्डान् सूत्रबद्धदण्डान् । वानरत्वराकरणदण्डान्वा । विचिन्वन्ति विशेषेण चयनं कुर्वन्ति । नलबद्धसेतोरुपरि शिलाश्रितवन्त इत्यर्थः ॥ ६२ ॥ वानराः शतशस्तत्र रामस्याज्ञापुरःसराः ।मेघाभैः पर्वताग्रैश्च तृणैः काष्ठैर्बबन्धरे ॥ ६३ ॥ बबन्धिरे सेतुप्रदेशानिति शेषः ॥ ६३ ॥ पुष्पिताग्रैश्च तरुभिः सेतुम् बध्नन्ति वानराः ।। ६४ ।। पुष्पितामैरिति । मार्दवार्थमुपरि बबन्धुरित्यर्थः ॥ ६४ ॥ पाषाणाम्श्च गिरिप्रख्यान् गिरीणाम् शिखराणि च ।दृश्यन्ते परिधावन्तो गृह्य वारणसन्निभाः ।। ६५ ।। अथ वानराणां पर्वतानयनं वर्णयति- पाषाणांश्चेति ॥ गृह्य गृहीत्वा ॥ ६५ ॥ शिलानां क्षिप्यमाणानां शैलानां च निपात्यताम् ।बभूव तुमुलः शब्दस्तदा तस्मिन्महोदधौ ।। ६६ ।।[सहेलं हनुमाञ्शैलं यंयं विपुलमाक्षिपत् ।तंतं कर्ण वामेन सलीलं जगृहे नलः ] ।। ६७ ।।निपात्यतां आर्षं परस्मैपदं । तुमुलः संकुलः ॥ ६६—६७ ।। कृतानि प्रथमेनाह्ना योजनानि चतुर्दश ।प्रहृष्टैर्गजसंकाशैस्त्वरमाणैः प्लवङ्गमैः ।। ६८ ।। कृतानीति । चतुर्दशयोजनपरिमितः सेतुर्बद्ध इत्यर्थ: । एवमुत्तरेष्वपि योज्यं ॥ ६८ ॥ द्वितीयेन तथा ताह्ना योजनानि तु विंशतिः ।कृतानि प्लवगैस्तूर्णम् भीमकायैर्महाबलैः ।। ६९ ।।अह्ना तृतीयेन तथा योजनानि कृतानि तु ।त्वरमाणैर्महाकयैरेकविंशतिरेव च ।। ७० ।।चतुर्थेन तथा चाह्ना द्वाविंशतिरथापि च ।योजनानि महावेगैः कृतानि त्वरितैस्तु तैः ।। ७१ ।। द्वितीयेनेति । प्रतिदिनं योजनाधिक्यमुत्साहातिरेकात् ॥ ६९–७१ ।। पञ्चमेन तथा चाह्ना प्लवगैः क्षिप्रकारिभिः ।योजनानि त्रयोविंशत्सुवेलमधिकृत्य वै ।[प्रहृष्टैर्गिरिसंकाशैस्त्वरमाणैः प्लवङ्गमैः] ।। ७२ ।। त्रयोविंशत् त्रयोविंशतिः । आर्षो व्यत्ययः । अधिकृत्य अवधिं कृत्वा ॥ ७२ ॥ स वानरवरः श्रीमान्विश्वकर्मात्मजो बली ।बबन्ध सागरे सेतुम् यथा चास्य पिता तथा ।। ७३ ।। अस्य पिता यथा यादृशशक्तिविशिष्टः । तथा तादृशशक्तिविशिष्ट इत्यर्थः ॥ ७३ ॥
स नलेन कृतः सेतुः सागरे मकरालये ।
शुशुभे सुभगः श्रीमान्स्वातीपथ इवाम्बरे ।। ७४ ।।
ततो देवाः सगन्धर्वाः सिद्धाश्च परमर्षयः ।
आगम्य गगने तस्थुर्द्रष्टुकामास्तदद्भुतम् ।। ७५ ।।
सुभगः शोभनमाहात्म्यवान् । स्वातीपथः छायापथः । स्वातीवीथिर्वा । साचाकाशे सूर्यादीनां मध्यमार्गे मध्यमावीथिः । तदुक्तं वायुपुराणे – सूर्यादीनां त्रयो मार्गा दक्षिणोत्तरमध्यमाः इति प्रक्रम्य तथा द्वे चापि फल्गुन्या मघा चैषार्षभी मता । हस्तश्चित्रा तथा स्वाती मध्यवीथ्यभिविश्रुता ॥ ज्येष्ठा विशाखानूराधा वीथीराजगवीं मता । एतास्तु वीथयस्तिस्रो मध्यमो मार्ग उच्यते इति ॥ ७४–७५ ॥
दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम् ।
ददृशुर्देवगन्धर्वा नलसेतुम् सुदुष्करम् ।। ७६ ।। नलसंबन्धी सेतुर्नलसेतुः तं ॥ ७६ ॥
आप्लवन्तः प्लवन्तश्च गर्जन्तश्च प्लवङ्गमाः ।। ७७ ।।
निर्विघ्नसेतुबन्धेन जातं वानरहर्षं दर्शयति-आप्लवन्त इति ॥ अर्धमेकं वाक्यं । आप्लवन्त: आभिमुख्येन प्लवन्तः दूरं प्लवन्तः । आसन्निति शेष: ॥ ७७ ॥
तदचिन्त्यमसह्यं च अद्भुतं लोमहर्षणम् ।
ददृशुः सर्वभूतानि सागरे सेतुबन्धनम् ।। ७८ ।।
अचिन्त्यं इतः पूर्वं मनसापि चिन्तयितुमनर्हं । असह्यं कस्यापि यत्नाविषयं । अद्भुतं आश्चर्यकरं । रोमहर्षणं पुलकावहं ॥ ७८ ॥
तानि कोटिसहस्राणि वानराणां महौजसाम् ।
बध्नन्तः सागरे सेतुं जग्मुः पारं महोदधेः ।। ७९ ।।
सेतुं बघ्नन्तः सेतुबन्धनसहकारिणः ॥ ७९ ॥
विशालः सुकृतः श्रीमान्सुभूमिः सुसमाहितः ।
अशोभत महासेतुः सीमन्त इव सागरे ।। ८० ।।
सुकृतः दृढतया कृतः सुकृतकरो वा । श्रीमान् ऋजुत्वेन कान्तिमान् । सुभूमिः निम्नोन्नतत्वरहितः । सुसमाहितः निर्विवर: ॥ ८० ॥
ततः पारे समुद्रस्य गदापाणिर्विभीषणः ।
परेषामभिघातार्थमतिष्ठत्सचिवैः सह ।। ८१ ।।
पारे दक्षिणतीरे ॥ ८१ ॥
सुग्रीवस्तु ततः प्राह रामं सत्यपराक्रमम् ।हनुमन्तम् त्वमारोह अङ्गदं चापि लक्ष्मणः ।। ८२ ।। लक्ष्मण इत्यत्र आरोहत्विति पुरुषविपरिणामः कर्तव्यः ॥ ८२ ॥ अयं हि विपुलो वीर सागरो मकरालयः ।
वैहायसौ युवामेतौ वानरौ तारयिष्यतः ।। ८३ ।।
अग्रतस्तस्य सैन्यस्य श्रीमान्रामः सलक्ष्मणः ।
जगाम धन्वी धर्मात्मा सुग्रीवेण समन्वितः ।। ८४ ।।
आरोहणहेतुमाह-अयमिति ॥ विपुलः शतयोजनसंपद्भ्यां गमने बहुकालविलम्बो भविष्यतीति भावः । वैहायसौ अपादचारिणौ । इति सुग्रीवः प्राहेति पूर्वेणान्वयः ॥ ८३-८४ ॥
अन्ये मध्येन गच्छन्ति पार्श्वतोऽन्ये प्लवङ्गमाः ।
सलिले प्रपतन्त्यन्ये मार्गमन्ये न लेभिरे ।। ८५ ।।
न लेभिरे मार्गालाभात्तीर एव कंचित्कालं स्थिता इत्यर्थः ॥ ८५ ।।
के चिद्वैहायसगताः सुपर्णा इव पुप्लुवुः ।। ८६ ।।
केचिदित्यधमेकं वाक्यं ॥ वैहायसं विहाय संबन्धि गतं गमनं येषां ते तथोक्ताः । सुपर्णा: गरुडाः ।। ८६ ।।
घोषेण महता तस्य सिन्धोर्घोषं समुच्छ्रितम्
भीममन्तर्दधे भीमा तरन्ती हरिवाहिनी ।। ८७ ।।
अन्तर्दधे तिरश्चकार ॥ ८७ ॥
वानराणां हि सा तीर्णा वाहिनी नल सेतुना ।
तीरे निविविशे राज्ञा बहुमूलफलोदके ।। ८८ ।।
वानराणां राज्ञो वाहिनीत्यन्वयः । राज्ञेति पाठे राज्ञा सुग्रीवेण सहेत्यर्थः । तीरे दक्षिणतीरे ॥ ८८ ॥
तदद्भुतं राघव कर्म दुष्करं समीक्ष्य देवाः सह सिद्धचारणैः ।
उपेत्य रामं सहिता महर्षिभिः समभ्यषिञ्चन्सुशुभैर्जलैः पृथक् ।। ८९ ।।
इत्थमकुण्ठदशकण्ठकण्ठाटवीत्रुटननिदर्शनभूतं सेतुनिर्माणनैपुण्यमालोक्य समुपजातमानन्दसन्दोहमा रावणनिबर्हणादनुद्घाटनीयमप्यन्तर्नियन्तुमशक्नुवन्तस्ता दृशहर्षप्रकर्षबलात्कारेण देवा यथोचितं राममपूजयन्नित्याह- तदित्यादिना श्लोकद्वयेन ॥ दुष्करं रामादन्यैर्मनसापि कर्तुमशक्यं पृथक्प्रत्येकं समभ्यषिञ्चन् ॥ ८९ ॥
जय स्वशत्रून्नरदेव मेदिनीं ससागरां पालय शाश्वतीः समाः ।
इतीव रामं नरदेवसत्कृतं शुभैर्वचोभिर्विविधैरपूजयन् ।। ९० ।।
जयेति च्छेदः । स्वशत्रून आश्रितशत्रूणामेवास्य शत्रुत्वादिति भावः । नरदेवसत्कृतं नरैश्च देवैश्च सत्कृतं । अपूजयन् अस्तुवन् । स्तुतिर्हि वाचिका पूजा ॥ ९० ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये युद्धकाण्डे द्वाविंशः सर्गः ।। २२ ॥
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीमद्रामायणभूषणे रत्नकिरीटाख्याने युद्धकाण्डव्याख्याने द्वाविंशः सर्गः ॥ २२ ॥
