ಶ್ರೀಮದ್ವಾಲ್ಮೀಕೀಯರಾಮಾಯಣಮ್ ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡೇ
ಏಕವಿಂಶ: ಸರ್ಗ:
ರಾಮವಿವಾಸನಶ್ರವಣದುಃಖಿತಾಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಮಾಶ್ವಾಸಯಂಲ್ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ರಾಮವನಗಮನಂ ಸ್ವಸ್ಯಾನಭಿಮತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದಶರಥಂ ವಿಗರ್ಹ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ರಾಮಾನುಗಮನಂ ನಿಶ್ಚಿಕಾಯ । ಕೈಕೇಯೀವಚಸೋsಧರ್ಮ್ಯತ್ವೇನ ವನಗಮನಂ ನಿಷೇಧನ್ತೀಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ರಾಮಃ ಪಿತೃವಚಸ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಸ್ವಗಮನಮನುಮನ್ತುಂ ಪ್ರಸ್ಥಾನಮಙ್ಗಲಾನಿ ಚ ವಿಧಾತುಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತ ।
ತಥಾ ತು ವಿಲಪನ್ತೀಂ ತಾಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ರಾಮಮಾತರಮ್ ।
ಉವಾಚ ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ದೀನಸ್ತತ್ಕಾಲಸದೃಶಂ ವಚಃ ೥ 2.21.1 ೥
ಏವಮುಪಕ್ರಾನ್ತಸ್ಯ ಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನಸ್ಯ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಸ್ಮಿನ್ಸರ್ಗೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ–ತಥೇತಿ । ತತ್ಕಾಲಸದೃಶಂ ಕೌಸಲ್ಯಾದುಃಖಕಾಲೋಚಿತಮ್ ಏತೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷ್ಮಣವಚನಂ ಕೇವಲಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಶೋಕಶಾನ್ತ್ಯರ್ಥಂ ನ ತು ಸಹೃದಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ೥1೥
ನ ರೋಚತೇ ಮಮಾಪ್ಯೇತದಾರ್ಯೇ ಯದ್ರಾಘವೋ ವನಮ್ ।
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ರಾಜ್ಯಶ್ರಿಯಂ ಗಚ್ಛೇತ್ಸ್ತ್ರಿಯಾ ವಾಕ್ಯವಶಂಗತಃ ೥ 2.21.2 ೥
ನ ರೋಚತ ಇತಿ । ಮಮಾಪಿ ಮಹ್ಯಮಪಿ ಸ್ತ್ರಿಯಾಃ ಕೈಕೇಯ್ಯಾಃ ೥2೥
ವಿಪರೀತಶ್ಚ ವೃದ್ಧಶ್ಚ ವಿಷಯೈಶ್ಚ ಪ್ರಧರ್ಷಿತಃ ।
ನೃಪಃ ಕಿಮಿವ ನ ಬ್ರೂಯಾಚ್ಚೋದ್ಯಮಾನಃ ಸಮನ್ಮಥಃ ೥ 2.21.3 ೥
ನನು ನಾಹಂ ಕೈಕೇಯೀವಚನಾದ್ಗಚ್ಛಾಮಿ ಕಿನ್ತು ರಾಜವಚನಾದಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ–ವಿಪರೀತ ಇತಿ । ವಿಪರೀತಃ ವಿಪರೀತವಯೋಧರ್ಮಾ ತತ್ರ ಹೇತುಃ ವೃದ್ಧತ್ವಂ ವಿಷಯಪ್ರಧರ್ಷಿತತ್ವಂ ಚ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ । ನನು ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾಃ ಕಿಂ ಕುರ್ಯುರಿತ್ಯತ್ರಾಹ–ಸಮನ್ಮಥ ಇತಿ ಚೋದ್ಯಮಾನಃ ಕೈಕೇಯ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಇವ ಶಬ್ದೋ ವಾಕ್ಯಾಲಙ್ಕಾರೇ ೥3೥
ನಾಸ್ಯಾಪರಾಧಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ನಾಪಿ ದೋಷಂ ತಥಾವಿಧಮ್ ।
ಯೇನ ನಿರ್ವಾಸ್ಯತೇ ರಾಷ್ಟ್ರಾದ್ವನವಾಸಾಯ ರಾಘವಃ ೥ 2.21.4 ೥
ನನು ರಾಮದೋಷಾದೇವಾಸ್ತು ವಿವಾಸನಂ ತತ್ರಾಹ–ನಾಸ್ಯೇತಿ । ಅಪರಾಧಂ ರಾಜದ್ರೋಹಂ ದೋಷಂ ಮಹಾಪಾತಕಾದಿಕಂ ತಥಾವಿಧಂ ನಿರ್ವಾಸನಯೋಗ್ಯಮ್ ೥4೥
ನ ತಂ ಪಶ್ಯಾಮ್ಯಹಂ ಲೋಕೇ ಪರೋಕ್ಷಮಪಿ ಯೋ ನರ: ।
ಸ್ವಮಿತ್ರೋಪಿ ನಿರಸ್ತೋಪಿ ಯೋ ಽಸ್ಯ ದೋಷಮುದಾಹರೇತ್ ।। 2.21.5 ।।
ದೋಷಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯ ನ ತಾವಚ್ಛಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ–ನೇತಿ । ಸ್ವಮಿತ್ರೋಪಿ ಸುತರಾಂ ಶತ್ರುರಪಿ । ನಿರಸ್ತೋಪಿ ಕೇನಚಿದಪರಾಧೇನ ತಿರಸ್ಕೃತೋಪಿ । ನರ: ಅಸುರಶ್ಚೇದ್ವದೇತ್ ಪರೋಕ್ಷಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಕಾ ಕಥೇತಿ ಭಾವ: । ದೋಷಂ ಯಂ ಕಞ್ಚಿದಪಿ ಉದಾಹರೇತ್ ವದೇತ್ । ತಂ ಲೋಕೇ ಕುತ್ರಾಪಿ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ।। 2.21.5 ।।
ದೇವಕಲ್ಪಮೃಜುಂ ದಾನ್ತಂ ರಿಪೂಣಾಮಪಿ ವತ್ಸಲಮ್ ।
ಅವೇಕ್ಷಮಾಣ: ಕೋ ಧರ್ಮಂ ತ್ಯಜೇತ್ ಪುತ್ರಮಕಾರಣಾತ್ ।। 2.21.6 ।।
ನಾಪ್ಯನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೇತ್ಯಾಹ–ದೇವಕಲ್ಪಮಿತಿ । ದೇವಕಲ್ಪಮ್ “ಈಷದಸಮಾಪ್ತೌ–” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಲ್ಪಪ್ಪ್ರತ್ಯಯ: । ದೇವಸಮಾನಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಋಜುಂ ಕರಣತ್ರಯಾರ್ಜವಯುಕ್ತಮ್ ಪ್ರಜಾಚ್ಛನ್ದಾನುವರ್ತ್ತಿನಂ ವಾ । ದಾನ್ತಂ ದಮಿತಮ್, ಗುರುಭಿ: ಶಿಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ನಿಗೃಹೀತೇನ್ದ್ರಿಯಂ ವಾ । ರಿಪೂಣಾಂ ಕೈಕೇಯ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ವತ್ಸಲಮ್ । ಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ । ಪುತ್ರಂ ಕಾರಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ತ್ಯಾಗಾನರ್ಹಸಮ್ಬನ್ಧಮ್ । ಅವೇಕ್ಷಮಾಣ: ಪಶ್ಯನ್ । ಯದ್ವಾ ಧರ್ಮಮವಕ್ಷಮಾಣ: ಧಾರ್ಮಿಕ: ಅಕಾರಣಾತ್ ದೋಷಂ ವಿನಾಪಿ ತ್ಯಜೇತ್ ।। 2.21.6 ।।
ತದಿದಂ ವಚನಂ ರಾಜ್ಞ: ಪುನರ್ಬಾಲ್ಯಮುಪೇಯುಷ: ।
ಪುತ್ರ: ಕೋ ಹೃದಯೇ ಕುರ್ಯಾದ್ರಾಜವೃತ್ತಮನುಸ್ಮರನ್ ।। 2.21.7 ।।
ತದಿತಿ । ಬಾಲ್ಯಂ ಬಾಲಭಾವಮ್, ಕಾಮಪಾರವಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ರಾಜವೃತ್ತಂ ರಾಜನೀತಿಮ್ ।। 2.21.7 ।।
ಯಾವದೇವ ನ ಜಾನಾತಿ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಮಿಮಂ ನರ: ।
ತಾವದೇವ ಮಯಾ ಸಾರ್ದ್ಧಮಾತ್ಮಸ್ಥಂ ಕುರು ಶಾಸನಮ್ ।। 2.21.8 ।।
ಯಾವದಿತಿ । ಶಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಶಾಸನಂ ರಾಜ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಸ್ಥಂ ಕುರು ಸ್ವಾಧೀನಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥ: ।। 2.21.8 ।।
ಮಯಾ ಪಾರ್ಶ್ವೇ ಸಧನುಷಾ ತವ ಗುಪ್ತಸ್ಯ ರಾಘವ ।
ಕ: ಸಮರ್ಥೋ ಽಧಿಕಂ ಕರ್ತುಂ ಕೃತಾನ್ತಸ್ಯೇವ ತಿಷ್ಠತ: ।। 2.21.9 ।।
ಮಯೇತಿ । ತವಾಧಿಕಂ ಕರ್ತ್ತುಂ ತವ ಪೌರುಷಾದಧಿಕಂ ಪೌರುಷಂ ಕರ್ತ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। 2.21.9 ।।
ನಿರ್ಮನುಷ್ಯಾಮಿಮಾಂ ಸರ್ವಾಮಯೋಧ್ಯಾಂ ಮನುಜರ್ಷಭ ।
ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ಶರೈಸ್ತೀಕ್ಷ್ಣೈರ್ಯದಿ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ವಿಪ್ರಿಯೇ ।। 2.21.10 ।।
ನಿರ್ಮನುಷ್ಯಾಮಿತಿ । ವಿಪ್ರಿಯೇ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯೇ ।। 2.21.10 ।।
ಭರತಸ್ಯಾಥ ಪಕ್ಷ್ಯೋ ವಾ ಯೋ ವಾ ಽಸ್ಯ ಹಿತಮಿಚ್ಛತಿ ।
ಸರ್ವಾನೇತಾನ್ ವಧಿಷ್ಯಾಮಿ ಮೃದುರ್ಹಿ ಪರಿಭೂಯತೇ ।। 2.21.11 ।।
ಭರತಸ್ಯೇತಿ । ಪಕ್ಷ್ಯ: ಸಹಾಯಭೂತೋ ವರ್ಗ: ।। 2.21.11 ।।
ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿತೋ ಽಯಂ ಕೈಕೇಯ್ಯಾ ಸ ದುಷ್ಟೋ ಯದಿ ನ: ಪಿತಾ ।
ಅಮಿತ್ರಭೂತೋ ನಿಸ್ಸಙ್ಗಂ ವಧ್ಯತಾಂ ಬಧ್ಯತಾಮಪಿ ।। 2.21.12 ।।
ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿತ ಇತಿ । ಅಮಿತ್ರಭೂತೋ ಯದಿ ಶತ್ರುಪಕ್ಷಸಹಾಯಭೂತಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥ: ।। 2.21.12 ।।
ಗುರೋರಪ್ಯವಲಿಪ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಮಜಾನತ: ।
ಉತ್ಪಥಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತಿ ಶಾಸನಮ್ ।। 2.21.13 ।।
ಸ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥೇ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ–ಗುರೋರಿತಿ । ಅವಲಿಪ್ತಸ್ಯ ಗರ್ವಿತಸ್ಯ । ಉತ್ಪಥಮ್ ಅಮರ್ಯಾದಾಮ್ ।। 2.21.13 ।।
ಬಲಮೇಷ ಕಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಹೇತುಂ ವಾ ಪುರುಷರ್ಷಭ ।
ದಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಕೈಕೇಯ್ಯೈ ರಾಜ್ಯಂ ಸ್ಥಿತಮಿದಂ ತವ ।। 2.21.14 ।।
ತ್ವಯಾ ಚೈವ ಮಯಾ ಚೈವ ಕೃತ್ವಾ ವೈರಮನುತ್ತಮಮ್ ।
ಕಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿ: ಶ್ರಿಯಂ ದಾತುಂ ಭರತಾಯಾರಿಶಾಸನ ।। 2.21.15 ।।
ಬಲಮಿತಿ । ಬಲಂ ರಾಜತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಬಲಮ್ । ಹೇತುಂ ವರದಾನರೂಪಹೇತುಂ ವಾ ।। 2.21.1415 ।।
ಅನುರಕ್ತೋ ಽಸ್ಮಿ ಭಾವೇನ ಭ್ರಾತರಂ ದೇವಿ ತತ್ತ್ವತ: ।
ಸತ್ಯೇನ ಧನುಷಾ ಚೈವ ದತ್ತೇನೇಷ್ಟೇನ ತೇ ಶಪೇ ।। 2.21.16 ।।
ದೀಪ್ತಮಗ್ನಿಮರಣ್ಯಂ ವಾ ಯದಿ ರಾಮ: ಪ್ರವೇಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ತತ್ರ ಮಾಂ ದೇವಿ ತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮವಧಾರಯ ।। 2.21.17 ।।
ಹರಾಮಿ ವೀರ್ಯಾದ್ದು:ಖಂ ತೇ ತಮ: ಸೂರ್ಯ ಇವೋದಿತ: ।
ದೇವೀ ಪಶ್ಯತು ಮೇ ವೀರ್ಯಂ ರಾಘವಶ್ಚೈವ ಪಶ್ಯತು ।। 2.21.18 ।।
[ಹನಷ್ಯೇ ಪಿತರಂ ವೃದ್ಧಂ ಕೈಕೇಯ್ಯಾಸಕ್ತಮಾನಸಮ್ ।
ಕೃಪಣಂ ಚ ಸ್ಥಿತಂ ಬಾಲ್ಯೇ ವೃದ್ಧಭಾವೇನ ಗರ್ಹಿತಮ್ ।। ।।]
ಏತತ್ತು ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನ: ।
ಉವಾಚ ರಾಮಂ ಕೌಸಲ್ಯಾ ರುದನ್ತೀ ಶೋಕಲಾಲಸಾ ।। 2.21.19 ।।
ಅನುರಕ್ತ ಇತಿ । ದತ್ತೇನ ದಾನೇನ । ಇಷ್ಟೇನ ದೇವಾರ್ಚನಾದಿನಾ ।। 2.21.1619 ।।
ಭ್ರಾತುಸ್ತೇ ವದತ: ಪುತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ತ್ವಯಾ ।
ಯದತ್ರಾನನ್ತರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರುಷ್ವ ಯದಿ ರೋಚತೇ ।। 2.21.20 ।।
ಭ್ರಾತುರಿತಿ । ಶ್ರುತಮ್ ವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತಿ ಶೇಷ: । ಪರಮಧಾರ್ಮಿಕರಾಮಮಾತೃತ್ವಾಚ್ಚಾಪಲಂ ವಿಹಾಯ ಯದಿ ರೋಚತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತವತೀ ।। 2.21.20 ।।
ನ ಚಾಧರ್ಮ್ಯಂ ವಚ: ಶ್ರುತ್ವಾ ಸಪತ್ನ್ಯಾ ಮಮ ಭಾಷಿತಮ್ ।
ವಿಹಾಯ ಶೋಕಸನ್ತಪ್ತಾಂ ಗನ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಮಾಮಿತ: ।। 2.21.21 ।।
ಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲಕಸ್ಯ ರಾಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಮಣವಚನಮಸಹ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾಹ–ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।। 2.21.21 ।।
ಧರ್ಮಜ್ಞ ಯದಿ ಧರ್ಮಿಷ್ಠೋ ಧರ್ಮಂ ಚರಿತುಮಿಚ್ಛಸಿ ।
ಶುಶ್ರೂಷ ಮಾಮಿಹಸ್ಥಸ್ತ್ವಂ ಚರ ಧರ್ಮಮನುತ್ತಮಮ್ ।। 2.21.22 ।।
ಧರ್ಮಜ್ಞೇತಿ । “ಏಭ್ಯೋ ಮಾತಾಗರೀಯಸೀ” ಇತಿವಚನಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯಾಹ–ಶುಶ್ರೂಷ ಮಾಮಿತಿ ।। 2.21.22 ।।
ಶುಶ್ರೂಷುರ್ಜನನೀಂ ಪುತ್ರ: ಸ್ವಗೃಹೇ ನಿಯತೋ ವಸನ್ ।
ಪರೇಣ ತಪಸಾಯುಕ್ತ: ಕಾಶ್ಯಪಸ್ತ್ರಿದಿವಂ ಗತ: ।। 2.21.23 ।।
ಶುಶ್ರೂಷುರಿತಿ । ಕಶ್ಯಪಪುತ್ರೇಷ್ವೇಕ: ಸ್ವಗೃಹೇ ಮಾತೃಶುಶ್ರೂಷಾರೂಪಮಹಾತಪಸಾ ತ್ರಿದಿವಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।। 2.21.23 ।।
ಯಥೈವ ರಾಜಾ ಪೂಜ್ಯಸ್ತೇ ಗೌರವೇಣ ತಥಾ ಹ್ಯಹಮ್ ।
ತ್ವಾಂ ನಾಹಮನುಜಾನಾಮಿ ನ ಗನ್ತವ್ಯಮಿತೋ ವನಮ್ ।। 2.21.24 ।।
ತ್ವದ್ವಿಯೋಗಾನ್ನ ಮೇ ಕಾರ್ಯಂ ಜೀವಿತೇನ ಸುಖೇನ ವಾ ।
ತ್ವಯಾ ಸಹ ಮಮಶ್ರೇಯಸ್ತೃಣಾನಾಮಪಿ ಭಕ್ಷಣಮ್ ।। 2.21.25 ।।
ಯಥೇತಿ । ನಾನುಜಾನಾಮಿ ಅನುಜ್ಞಾಂ ನ ಕರೋಮಿ ।। 2.21.2425 ।।
ಯದಿ ತ್ವಂ ಯಾಸ್ಯಸಿ ವನಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಮಾಂ ಶೋಕಲಾಲಸಾಮ್ ।
ಅಹಂ ಪ್ರಾಯಮಿಹಾಸಿಷ್ಯೇ ನ ಹಿ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಜೀವಿತುಮ್ ।। 2.21.26 ।।
ಯದೀತಿ । ಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಾಪಯೋಪವೇಶನಮ್, ಅನಶನದೀಕ್ಷಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।। 2.21.26 ।।
ತತಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸೇ ಪುತ್ರ ನಿರಯಂ ಲೋಕವಿಶ್ರುತಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಮಿವಾಧರ್ಮಾತ್ ಸಮುದ್ರ: ಸರಿತಾಂ ಪತಿ: ।। 2.21.27 ।।
ವಿಲಪನ್ತೀಂ ತದಾ ದೀನಾಂ ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ಜನನೀಂ ತತ: ।
ಉವಾಚ ರಾಮೋ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ವಚನಂ ಧರ್ಮಸಂಹಿತಮ್ ।। 2.21.28 ।।
ತತ ಇತಿ । ನಿರಯಶಬ್ದೇನ ದು:ಖಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಧರ್ಮಾತ್ ಪಿಪ್ಪಲಾದವಿಷಯೇ ಕೃತಾದಪಕಾರಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಮಿವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಿಮಿತ್ತಕಾ ಹಿಂಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪಿಪ್ಪಲಾದೋತ್ಪಾದಿತಕೃತ್ಯಯಾ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದು:ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪಿಪ್ಪಲಾದೇನ ಕೃತ್ಯೋತ್ಪಾದನಂ ಚ “ಪಿಪ್ಪಲಾದಸಮುತ್ಪನ್ನೇ ಕೃತ್ಯೇ ಲೋಕಭಯಂಕರಿ । ಪಾಷಾಣಂ ತೇ ಮಯಾ ದತ್ತಮಾಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕಲ್ಪಿತಮ್ ।।” ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್। ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಮುದ್ರಕರ್ತೃಕಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಯಾ ಅಶ್ರವಣಾದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಯದ್ವಾ ಶುಶ್ರೂಷುರಿತ್ಯತ್ರ ಕಾಶ್ಯಪ: ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಮಾತೃಶುಶ್ರೂಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಫಲತ್ವೇನ ದಿವಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಚ ಗತವಾನಿತಿ ಪುರಾಣಕಥಾ। ಉತ್ತರತ್ರ ಸಮುದ್ರ: ಕಿಲ ಮಾತೃದು:ಖಜನನರೂಪಾಧರ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯನರಕವಿಶೇಷಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತಿ ಪೌರಾಣಿಕೀ ಕಥಾ ।। 2.21.2728 ।।
ನಾಸ್ತಿ ಶಕ್ತಿ: ಪಿತುರ್ವಾಕ್ಯಂ ಸಮತಿಕ್ರಮಿತುಂ ಮಮ ।
ಪ್ರಸಾದಯೇ ತ್ವಾಂ ಶಿರಸಾ ಗನ್ತುಮಿಚ್ಛಾಮ್ಯಹಂ ವನಮ್ ।। 2.21.29 ।।
ನಾಸ್ತೀತಿ । ಶಕ್ತಿ: ಉತ್ಸಾಹ: । ಪಿತೃವಚನಸ್ಯ ತ್ವದ್ವಚನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವ: ।। 2.21.29 ।।
ಋಷಿಣಾ ಚ ಪಿತುರ್ವಾಕ್ಯಂ ಕುರ್ವತಾ ವ್ರತಚಾರಿಣಾ ।
ಗೌರ್ಹತಾ ಜಾನತಾ ಧರ್ಮಂ ಕಣ್ಡುನಾಪಿ ವಿಪಶ್ಚಿತಾ ।। 2.21.30 ।।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ಚ ಕುಲೇ ಪೂರ್ವಂ ಸಗರಸ್ಯಾಜ್ಞಯಾ ಪಿತು: ।
ಖನದ್ಭಿ: ಸಾಗರೈರ್ಭೂಮಿಮವಾಪ್ತ: ಸುಮಹಾನ್ ವಧ: ।। 2.21.31 ।।
ಜಾಮದಗ್ನ್ಯೇನ ರಾಮೇಣ ರೇಣುಕಾ ಜನನೀ ಸ್ವಯಮ್ ।
ಕೃತ್ತಾ ಪರಶುನಾ ಽರಣ್ಯೇ ಪಿತುರ್ವಚನಕಾರಿಣಾ ।। 2.21.32 ।।
ಮದ್ವಿಪತ್ತಿಕರಂ ಕಥಂ ಕರಿಷ್ಯಸೀತ್ಯತ್ರಾಹ–ಋಷಿಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।। 2.21.3032 ।।
ಏತೈರನ್ಯೈಶ್ಚ ಬಹುಭಿರ್ದೇವಿ ದೇವಸಮೈ: ಕೃತಮ್ ।
ಪಿತುರ್ವಚನಮಕ್ಲೀಬಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ಪಿತುರ್ಹಿತಮ್ ।। 2.21.33 ।।
ನ ಖಲ್ವೇತನ್ಮಯೈಕೇನ ಕ್ರಿಯತೇ ಪಿತೃಶಾಸನಮ್ ।
ಏತೈರಪಿ ಕೃತಂ ದೇವಿ ಯೇ ಮಯಾ ತವ ಕೀರ್ತ್ತಿತಾ: ।। 2.21.34 ।।
ಏತೈರಿತಿ । ಅಕ್ಲೀಬಮ್ ಅಕಾತರಮ್, ಅಕ್ಲಿಷ್ಟಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।। 2.21.34 ।।
ನಾಹಂ ಧರ್ಮಮಪೂರ್ವಂ ತೇ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಪ್ರವರ್ತ್ತಯೇ ।
ಪೂರ್ವೈರಯಮಭಿಪ್ರೇತೋ ಗತೋ ಮಾರ್ಗೋ ಽನುಗಮ್ಯತೇ ।। 2.21.35 ।।
ನೇತಿ । ಅಪೂರ್ವಮ್ ಅಭಿನವಮ್ । ಅಭಿಪ್ರೇತ: ಅಙ್ಗೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಸರ್ವಸಮ್ಮತ ಇತಿವಾರ್ಥ: । ತೇನ
ಚನ್ದ್ರಕೃತತಾರಾಗಮನಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿ: । ನನು “ದೃಷ್ಟೋಧರ್ಮವ್ಯತಿಕ್ರಮ: ಸಾಹಸಂ ಚ ಪೂರ್ವೇಷಾಮ್” ಇತಿ ಮಾತೃವಧಾದಿಕಂ ಸಾಹಸತ್ವೇನ ನಿನ್ದಿತಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಸಾಹಸಸ್ಯ ಪಿತೃನಿಯುಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭಿಸ್ತದುದಾಹರಣಮಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತಮ್ । “ಪಿತು: ಶತಗುಣಂ ಮಾತಾಂ ಗೌರವೇಣಾತಿರಿಚ್ಯತೇ” ಇತಿ ತು ಶುಶ್ರೂಷಾಮಾತ್ರೇ ನ ತು ವಚನಕರಣೇ, ಪಿತುರೇವ ನಿಯನ್ತೃತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ “ಮಾತಾ ಭಸ್ತ್ರಾ ಪಿತು: ಪುತ್ರೋ ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾತ: ಸ ಏವ ಸ:” ಇತಿ ವಚನೇನಾಪ್ಯವಿರೋಧ: ।। 2.21.35 ।।
ತದೇತತ್ತು ಮಯಾ ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಭುವಿ ನಾನ್ಯಥಾ ।
ಪಿತುರ್ಹಿ ವಚನಂ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಶ್ಚಿನ್ನಾಮ ಹೀಯತೇ ।। 2.21.36 ।।
ತದಿತಿ । ತತ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಭುವಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್, ಏತತ್ ಪಿತೃವಚನಂ ಮಯಾ ತ್ವನ್ಯಥಾ ನ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧ: । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪಿತೃವಚನಂ ಕುರ್ವನ್ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಹೀಯತೇ ನಾಮ । ನಾಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ।। 2.21.36 ।।
ತಾಮೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ಜನನೀಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಪುನರಬ್ರವೀತ್ ।
ವಾಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯವಿದಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ: ಶ್ರೇಷ್ಠ: ಸರ್ವಧನುಷ್ಮತಾಮ್ ।। 2.21.37 ।।
ತವ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಜಾನಾಮಿ ಮಯಿ ಸ್ನೇಹಮನುತ್ತಮಮ್ ।
ವಿಕ್ರಮಂ ಚೈವ ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ತೇಜಶ್ಚ ಸುದುರಾಸದಮ್ ।। 2.21.38 ।।
ತಾಮಿತಿ । ಪುನ: ಅನನ್ತರಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। 2.21.3638 ।।
ಮಮ ಮಾತುರ್ಮಹದ್ದು:ಖಮತುಲಂ ಶುಭಲಕ್ಷಣ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಮವಿ(ಭಿ)ಜ್ಞಾಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಶಮಸ್ಯ ಚ ।। 2.21.39 ।।
ಮಮೇತಿ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ರಹಸ್ಯಮ್ । ಅವಿಜ್ಞಾಯ ಮಮ ಮಾತು: ಅತುಲಂ ಮಹದ್ದು:ಖಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಶೇಷ: । ಧರ್ಮರಹಸ್ಯಂ ಜಾನನ್ನಪಿ ತ್ವಂ ಕಿಮರ್ಥಮೇವಂ ವದಸೀತಿ ಭಾವ: ।। 2.21.39 ।।
ಧರ್ಮೋ ಹಿ ಪರಮೋ ಲೋಕೇ ಧರ್ಮೇ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ।
ಧರ್ಮಸಂಶ್ರಿತಮೇತಚ್ಚ ಪಿತುರ್ವಚನಮುತ್ತಮಮ್ ।। 2.21.40 ।।
ಧರ್ಮತತ್ತ್ವಮಾಹ–ಧರ್ಮೋ ಹೀತಿ । ಲೋಕೇ ಪುರುಷಾರ್ಥೇಷು ಧರ್ಮ: ಪರಮ: ಪ್ರಾಥಮಿಕ: ಪ್ರಧಾನಭೂತ: । ತತ: ಕಿಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ ಧರ್ಮೇ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ । ಧರ್ಮೈಕಪರ್ಯವಸಾಯಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಉತ್ತಮಂ ಮಾತೃವಚನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಮ್ । ಏತತ್ ಪಿತೃವಚನಂ ಚ ಧರ್ಮಸಂಶ್ರಿತಂ ಧರ್ಮೈಕಫಲಕಮ್ ।। 2.21.40 ।।
ಸಂಶ್ರುತ್ಯ ಚ ಪಿತುರ್ವಾಕ್ಯಂ ಮಾತುರ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಾ ।
ನ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ವೃಥಾ ವೀರ ಧ್ಾರ್ಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಾ ।। 2.21.41 ।।
ಏವಂ ಸತ್ಯವಚನಂ ಪಿತೃವಚನಕರಣಂ ಚ ದ್ವಯಮಪಿ ಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹ–ಸಂಶ್ರುತ್ಯೇತಿ । ಧರ್ಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಾ ಧರ್ಮರೂಫಲಮಿಚ್ಛತಾ ।। 2.21.41 ।।
ಸೋಹಂ ನ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಪಿತುರ್ನಿಯೋಗಮತಿವರ್ತಿತುಮ್ ।
ಪಿತುರ್ಹಿ ವಚನಾದ್ವೀರ ಕೈಕೇಯ್ಯಾ ಽಹಂ ಪ್ರಚೋದಿತ: ।। 2.21.42 ।।
ಪಿತೃವಚನಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹ–ಸೋಹಮಿತಿ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಾನಹಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ನಿಯೋಗಮ್ ಆಜ್ಞಾಮ್ । ಪಿತೃವಚನತ್ವಾಭಾವಂ ಪರಿಹರತಿ ಪಿತುರ್ಹೀತಿ । ಪಿತೃವಚನಕರಣಂ ಸತ್ಯಂ ಚ ಏಕೈಕಮೇವ ಧರ್ಮಮೂಲಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ಕಿಂ ಪುನರ್ಮಿಲಿತಮಿತಿ ಭಾವ: ।। 2.21.42 ।।
ತದೇನಾಂ ವಿಸೃಜಾನಾರ್ಯಾಂ ಕ್ಷತ್ರಧರ್ಮಾಶ್ರಿತಾಂ ಮತಿಮ್ ।
ಧರ್ಮಮಾಶ್ರಯ ಮಾ ತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಂ ಮದ್ಬುದ್ಧಿರನುಗಮ್ಯತಾಮ್ ।। 2.21.43 ।।
ತಮೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೌಹಾರ್ದಾದಭ್ರಾತರಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಾಗ್ರಜ: ।
ಉವಾಚ ಭೂಯ: ಕೌಸಲ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಞ್ಜಲಿ: ಶಿರಸಾ ನತ: ।। 2.21.44 ।।
ಅನುಮನ್ಯಸ್ವ ಮಾಂ ದೇವಿ ಗಮಿಷ್ಯನ್ತಮಿತೋ ವನಮ್ ।
ಶಾಪಿತಾಸಿ ಮಮ ಪ್ರಾಣೈ: ಕುರು ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಾನಿ ಮೇ ।। 2.21.45 ।।
ಏವಂ ಸತ್ಯರಹಸ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಮಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಾಹ–ತದಿತಿ । ಅನಾರ್ಯಾಂ ದುಷ್ಟಾಮ್ ಪಿತರಮಪಿ ಹತ್ವಾ ರಾಜ್ಯಂ ಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾಮ್ । ಕ್ಷತ್ತ್ರಧರ್ಮಾಶ್ರಿತಾಂ ಕೇವಲಶೂರಧರ್ಮಾಶ್ರಿತಾಮ್ । ರೌದ್ರಶಾಠ್ಯಸಹಿತಕ್ಷತ್ತ್ರಧರ್ಮಾಶ್ರಿತಾಮಿತಿವಾರ್ಥ: । ಕ್ಷತ್ರ್ರಧರ್ಮಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಮಹಾಭಾರತೇ ರಾಜಧರ್ಮೇ– “ಕ್ಷತ್ರ್ರಧರ್ಮೋ ಮಹಾರೌದ್ರ: ಶಠಕೃತ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ:” ಇತಿ । ತಾದೃಶೀಂ ಮತಿಂ ವಿಸೃಜ ಕಿನ್ತು ಧರ್ಮಮಪ್ಯಾಶ್ರಯ, ಮಾ ತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಮ್ । ಇತ:ಪರಮಪಿ ಕ್ರೌರ್ಯಂ ಮಾಶ್ರಯ । ಮದ್ಬುದ್ಧಿ: ಮಮ ಬುದ್ಧಿ: । ಅನುಗಮ್ಯತಾಮ್ ಅನುವರ್ತ್ಯತಾಮ್ । ಲೋಕಾಯತವತ್ಕೇವಲನೀತಿರ್ನಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ಕಿನ್ತು ಧರ್ಮಮಾಶ್ರಿತಾ ನೀತಿರಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಧರ್ಮಸ್ಥಾಪನಮುಚ್ಯತೇ, ಸ್ಥಾಪನಂ ಚ ಧರ್ಮಮನ್ತರೇಣ ಕೇವಲನೀತಿರೇವಾರ್ಥಸಾಧನಮಿತಿ ಲೋಕಾಯತಮತನಿರಾಸೇನ ಪ್ರವರ್ತ್ತನಮ್ । ತೇನ ತತ್ರತತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಮಣಮುಖೇನ ಲೋಕಾಯತೇ ಪ್ರವರ್ತಿತೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ರಾಮೇಣ ಧರ್ಮ: ಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ರಹಸ್ಯಮ್ ।। 2.21.4345 ।।
ತೀರ್ಣಪ್ರತಿಜ್ಞಶ್ಚ ವನಾತ್ ಪುನರೇಷ್ಯಾಮ್ಯಹಂ ಪುರೀಮ್ ।
ಯಯಾತಿರಿವ ರಾಜರ್ಷಿ: ಪುರಾ ಹಿತ್ವಾ ಪುನರ್ದಿವಮ್ ।। 2.21.46 ।।
ಶೋಕ: ಸನ್ಧಾರ್ಯತಾಂ ಮಾತರ್ಹೃದಯೇ ಸಾಧುಮಾ ಶುಚ: ।
ವನವಾಸಾದಿಹೈಷ್ಯಾಮಿ ಪುನ: ಕೃತ್ವಾ ಪಿತುರ್ವಚ: ।। 2.21.47 ।।
ಕಿಂ ತೇ ಮದ್ವಚನಂ ನ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರವೃತ್ತಪಿತೃವಚನಕರಣಾನನ್ತರಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ–ತೀರ್ಣಪ್ರತಿಜ್ಞ ಇತಿ । ಯಯಾತಿ: ಸ್ವರ್ಗಾತ್ ಭ್ರಷ್ಟ: ಪುನ: ಸ್ವರ್ಗಂ ಗತ ಇತಿ ಮಹಾಭಾರತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।। 2.21.4647 ।।
ತ್ವಯಾ ಮಯಾ ಚ ವೈದೇಹ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣೇನ ಸುಮಿತ್ರಯಾ ।
ಪಿತುರ್ನಿಯೋಗೇ ಸ್ಥಾತವ್ಯಮೇಷ ಧರ್ಮ: ಸನಾತನ: ।। 2.21.48 ।।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಮೈವಾಯಂ ಭಾರ: ಕಿನ್ತು ಯುಷ್ಮಾಕಮಪೀತ್ಯಾಹ–ತ್ವಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೇನ ।। 2.21.48 ।।
ಅಮ್ಬ ಸಂಹೃತ್ಯ ಸಮ್ಭಾರಾನ್ ದು:ಖಂ ಹೃದಿ ನಿಗೃಹ್ಯ ಚ ।
ವನವಾಸಕೃತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಮ ಧರ್ಮ್ಯಾನುವರ್ತ್ತ್ಯತಾಮ್ ।। 2.21.49 ।।
ಅಮ್ಬೇತಿ । ಸಮ್ಭಾರಾನ್ ಪೂಜಾದ್ರವ್ಯಾಣಿ ।। 2.21.49 ।।
ಏತದ್ವಚಸ್ತಸ್ಯ ನಿಶಮ್ಯ ಮಾತಾ ಸುಧರ್ಮ್ಯಮವ್ಯಗ್ರಮವಿಕ್ಲವಂ ಚ ।
ಮೃತೇವ ಸಂಜ್ಞಾಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ದೇವೀ ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ರಾಮಂ ಪುನರಿತ್ಯುವಾಚ ।। 2.21.50 ।।
ಏತದಿತಿ । ಅವ್ಯಗ್ರಮ್ ಅನಾಕುಲಮ್ । “ವ್ಯಗ್ರೋ ವ್ಯಾಸಕ್ತ ಆಕುಲ:” ಇತ್ಯಮರ: । ಅವಿಕ್ಲವಮ್ ಅವಿಹ್ವಲಮ್, ದೃಢನಿಶ್ಚಯಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಮೃತೇವ ಮೂರ್ಚ್ಛಿತೇತಿ ಯಾವತ್ ।। 2.21.50 ।।
ಯಥ್ೌವ ತೇ ಪುತ್ರ ಪಿತಾ ತಥಾಹಂ ಗುರು: ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಸುಹೃತ್ತಯಾ ಚ ।
ನ ತ್ವಾನುಜಾನಾಮಿನ ಮಾಂ ವಿಹಾಯ ಸುದು:ಖಿತಾಮರ್ಹಸಿ ಗನ್ತುಮೇವಮ್ ।। 2.21.51 ।।
ಯಥೇತಿ । ಸುಹೃತ್ತಯಾ ಸ್ನೇಹೇನ । ಏವಂ ಸುದು:ಖಿತಾಮಿತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧ: ।। 2.21.51 ।।
ಕಿಂ ಜೀವಿತೇನೇಹ ವಿನಾ ತ್ವಯಾ ಮೇ ಲೋಕೇನ ವಾ ಕಿಂ ಸ್ವಧಯಾ ಽಮೃತೇನ ।
ಶ್ರೇಯೋ ಮುಹೂರ್ತ್ತಂ ತವ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ಮಮೇಹ ಕೃತ್ಸ್ನಾದಪಿ ಜೀವಲೋಕಾತ್ ।। 2.21.52 ।।
ನನೂಕ್ತಂ ರಾಜನಿಯೋಗಸ್ತ್ವಯಾಪ್ಯನುವರ್ತನೀಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ–ಕಿಮಿತಿ । ಲೋಕೇನ ಪರಲೋಕೇನ । ಸ್ವಧಯಾ ಪಿತೃಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಯಾ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅಮೃತೇನ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇನಾಮೃತೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ? ಕೃತ್ಸ್ನಾದಪಿ ಜೀವಲೋಕಾತ್ ಆನನ್ದಹೇತುಭೂತಮಹರ್ಲೋಕಾದ್ಯುಪರಿತನಲೋಕಾನ್ತರ್ವರ್ತಿಜೀವವರ್ಗಾತ್, ಸನ್ನಿಹಿತಾದಿತಿಶ್ೋಷ: ।। 2.21.52 ।।
ನರೈರಿವೋಲ್ಕಾಭಿರಪೋಹ್ಯಮಾನೋ ಮಹಾಗಜೋ ಽಧ್ವಾನಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟ: ।
ಭೂಯ: ಪ್ರಜಜ್ವಾಲ ವಿಲಾಪಮೇನಂ ನಿಶಮ್ಯ ರಾಮ: ಕರುಣಂ ಜನನ್ಯಾ: ।। 2.21.53 ।।
ಏವಂ ಮಾತೃಕಾರುಣ್ಯೇಪಿ ಧರ್ಮ ಏವ ಸ್ಥಿರೋ ಽಭೂದಿತ್ಯಾಹ–ನರೈರಿತಿ । ನರೈರ್ಗಜಗ್ರಾಹಿಭಿ: । ಉಲ್ಕಾಭಿ: ಸಾಧನೈ: ಅಪೋಹ್ಯಮಾನ: ನಿವಾರ್ಯಮಾಣೋಪಿ । ಅಧ್ವಾನಂ ಮಾರ್ಗಮ್ । ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಮಹಾಗಜ ಇವ ಮಾತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ವಾರ್ಯಮಾಣೋಪಿ ಧರ್ಮಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ರಾಮ: ಭೂಯ: ಪ್ರಜಜ್ವಾಲ ಸಂರಬ್ಧೋ ಽಭೂತ್, ಸ್ವಮಾರ್ಗ ಏವ ಸ್ಥಿತೋಭೂದಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅತ್ರ ನರೈರಿತ್ಯುಪಮಾನಗತಬಹುವಚನೇನ ಪುನ: ಸೌಮಿತ್ರಿಣಾಪಿ ತಥೈವೋಕ್ತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಮಾತರಂ ಸೌಮಿತ್ರಿಂ ಚೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।। 2.21.53 ।।
ಸ ಮಾತರಂ ಚೈವ ವಿಸಂಜ್ಞಕಲ್ಪಾಮರ್ತ್ತಂ ಚ ಸೌಮಿತ್ರಿಮಭಿಪ್ರತಪ್ತಮ್ ।
ಧರ್ಮೇ ಸ್ಥಿತೋ ಧರ್ಮ್ಯಮುವಾಚ ವಾಕ್ಯಂ ಯಥಾ ಸ ಏವಾರ್ಹತಿ ತತ್ರ ವಕ್ತುಮ್ ।। 2.21.54 ।।
ಸ ಇತಿ । ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಧರ್ಮಸಙ್ಕಟೇ । ಅತಿಕೃಚ್ಛ್ರಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಏತಾದೃಶಧರ್ಮೈಕನಿಷ್ಣಾತಪುರುಷಾನ್ತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸ ಏವಾರ್ಹತೀತಿ ವಾಲ್ಮೀಕಿ: ಸ್ತೌತಿ ।। 2.21.54 ।।
ಅಹಂ ಹಿ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ನಿತ್ಯಮೇವ ಜಾನಾಮಿ ಭಕ್ತಿಂ ಚ ಪರಾಕ್ರಮಂ ಚ ।
ಮಮ ತ್ವಭಿಪ್ರಾಯಮಸನ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಸಹಾಭ್ಯರ್ದಸಿ ಮಾಂ ಸುದು:ಖಮ್ ।। 2.21.55 ।।
ಅಹಮಿತಿ । ಅಭ್ಯರ್ದಸಿ ವ್ಯಥಯಸಿ ।। 2.21.55 ।।
ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಾ: ಕಿಲ ತಾತ ಲೋಕೇ ಸಮೀಕ್ಷಿತಾ ಧರ್ಮಫಲೋದಯೇಷು ।
ತೇ ತತ್ರ ಸರ್ವೇ ಸ್ಯುರಸಂಶಯಂ ಮೇ ಭಾರ್ಯೇವ ವಶ್ಯಾಭಿಮತಾ ಸುಪುತ್ರಾ ।। 2.21.56 ।।
‘ಧರ್ಮೋ ಹಿ ಪರಮೋ ಲೋಕೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವಂ ಸಙ್ಗ್ರಹೇಣೋಕ್ತಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಯತಿ–ಧರ್ಮೇತಿ । ತಾತೇತಿ ಸಾನ್ತ್ವಸಮ್ಬೋಧನೇ । ಕಿಲೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ಲೋಕ ಇತಿ ಮೋಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿ: । ಧರ್ಮಫಲೋದಯೇಷು ಧರ್ಮಸ್ಯ ಫಲಭೂತಾನಾಂ ಸೌಖ್ಯಾನಾಮುದಯೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತಿಷು । ಸಮೀಕ್ಷಿತಾ: ಉಪಾಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾ: ಯೇ ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಾ: ತೇ ಸರ್ವೇ ತತ್ರ ಧರ್ಮೇ ಸ್ಯು: । ಧರ್ಮ ಏವಾನುಷ್ಠಿತೇ ಸೌಖ್ಯಾತಿ ಶಯಪ್ರದಾನಸ್ವಭಾವಾ: ಸರ್ವೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾ: ಸಿದ್ಧ್ಯನ್ತೀತಿ ಭಾವ: । ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಮೇ ಅಸಂಶಯಂ ಸಂಶಯೋ ನಾಸ್ತಿ । ಅರ್ಥಾಭಾವೇ ಽವ್ಯಯೀಭಾವ: । ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾನ್ತಮಾಹ–ಭಾರ್ಯೇತ್ಯಾದಿ । ಯಥಾ ಭಾರ್ಯಾ ವಶ್ಯಾ ಅನುಕೂಲಾ ಸತೀ ಧರ್ಮಂ ಜನಯತಿ, ಅಭಿಮತಾ ಪ್ರಿಯಾ ಕಾಮಮ್, ಸುಪುತ್ರಾ ಸತೀ ಅರ್ಥಮ್ । ಸುಲಕ್ಷಣಸುಲಗ್ನಪ್ರಭವಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ ಹಿ ಪಿತುರರ್ಥಾ: ಸಿದ್ಧ್ಯನ್ತೀತಿ ತಥಾ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಾನಾಂ ಧರ್ಮ ಏವ ನಿದಾನಮ್ । ತಥಾಹಿ ಧರ್ಮೋ ಹಿ ಧರ್ಮಹೇತುರರ್ಥಹೇತು: ಕಾಮ್ಯಮಾನಸ್ರಕ್ಚನ್ದನವನಿತಾದಿಹೇತುಶ್ಚ, ಅತೋ ಧರ್ಮ ಏವ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯ ಇತಿ ಭಾವ: । ಯದ್ವಾ ಲೋಕೇ ಧ್ಾರ್ಮಾದಯ: ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಸಮೀಕ್ಷಿತಾ: ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭಿರವಗತಾಸ್ತೇ ಸರ್ವೇ ತತ್ರ ಫಲೋದಯೇಷು ಸ್ಯು: ಸಮರ್ಥಾ: ಸ್ಯು: । ಮೇ ಅಶಂಸಯಂ ಮಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಯಥಾ ಉಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾ ಭಾರ್ಯಾ ಫಲಸಾಧನಂ ತಥೇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಅಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಕ್ಲೇಶೋ ನಾಸ್ತಿ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಾನುರೂಪ್ಯಂ ಚ ।। 2.21.56 ।।
ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸರ್ವೇ ಸ್ಯುರಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಾ ಧರ್ಮೋ ಯತ: ಸ್ಯಾತ್ತದುಪಕ್ರಮೇತ ।
ದ್ವೇಷ್ಯೋ ಭವತ್ಯರ್ಥಪರೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾಮಾತ್ಮತಾ ಖಲ್ವಪಿ ನ ಪ್ರಶಸ್ತಾ ।। 2.21.57 ।।
ಏವಂ ಧರ್ಮಾದೀನಾಂ ಫಲಸಾಧನತ್ವಂ ನಿರ್ಣೀತಮ್, ತೇಷ್ವವಿಶೇಷಾದನ್ಯತಮಸ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಹ–ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಆಶ್ರೀಯಮಾಣೇ । ಸರ್ವೇ ಅರ್ಥಾದಯಸ್ತ್ರಯ: ಅಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಾ: ನ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ, ನ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಕಿನ್ತು ಯತೋ ಧರ್ಮ: ಯಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ತದಾರಭೇತ । ಅಥವಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಾ: ಅಸಂನಿವಿಷ್ಟಾ: ಸ್ಯು: ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ಭವೇಯು: ತತ್ ಕರ್ಮ ನೋಪಕ್ರಮೇತ । ಯತ: ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣ: ಧರ್ಮ: ಸ್ಯಾತ್ ತದುಪಕ್ರಮೇತ । ಪ್ರಥಮಯೋಜನಾಯಾಮರ್ಥಕಾಮಯೋ: ಸಂನಿವೇಶೇ ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ ದ್ವೇಷ್ಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಕಾಮೌ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕೇವಲಧರ್ಮಪರೋ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥ: ।। 2.21.57 ।।
ಗುರುಶ್ಚ ರಾಜಾ ಚ ಪಿತಾ ಚ ವೃದ್ಧ: ಕ್ರೋಧಾತ್ ಪ್ರಹರ್ಷಾದ್ ಯದಿ ವಾಪಿ ಕಾಮಾತ್ ।
ಯದ್ವ್ಯಾದಿಶೇತ್ ಕಾರ್ಯಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಧರ್ಮಂ ಕಸ್ತಂ ನ ಕುರ್ಯಾದನೃಶಂಸವೃತ್ತಿ: ।। 2.21.58 ।।
ಯತೋ ಧರ್ಮ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯ: ಅತ ಆಹ–ಗುರುರಿತಿ । ಗುರು: ಧನುರ್ವೇದನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಯದಿವೇತ್ಯೇಕನಿಪಾತೋ ವಾರ್ಥೇ । ಅಪಿಚೇತಿವತ್ । ಧರ್ಮಂ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವರೂಪಮವೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ಪರಿಪಾಲನಾಯೇತ್ಯರ್ಥ: । ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ವ್ಯಾದಿಶೇತ್ ನಿಯುಞ್ಜೀತ ತತ್ಕರ್ಮ ಅನೃಶಂಸವೃತ್ತಿ: ಕೋ ನ ಕುರ್ಯಾತ್, ಯೋ ನ ಕರೋತಿ ಸ ಕೇವಲಂ ನೃಶಂಸ ಇತಿ ಭಾವ: ।। 2.21.58 ।।
ಸ ವೈ ನ ಶಕ್ನೋಮಿ ಪಿತು: ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಿಮಾಮಕರ್ತುಂ ಸಕಲಾಂ ಯಥಾವತ್ ।
ಸ ಹ್ಯಾವಯೋಸ್ತಾತ ಗುರುರ್ನಿಯೋಗೇ ದೇವ್ಯಾಶ್ಚ ಭರ್ತ್ತಾ ಸ ಗತಿ: ಸ ಧರ್ಮ: ।। 2.21.59 ।।
ಸ ಇತಿ । ಸೋಹಮ್ ಅನೃಶಂಸೋ ಽಹಂ । ಪಿತು: ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವರದಾನಹೇತುಕಭರತಾಭಿಷೇಕಮದ್ವಿವಾಸನರೂಪಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನೋಮಿ । ಅವಶ್ಯಂ ಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ ಸಹೀತಿ । ಆವಯೋ: ಮಮ ಭರತಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥ: । ನಿಯೋಗೇ ಗುರು: ಪ್ರಭುರಿತ್ಯರ್ಥ: । ದೇವ್ಯಾ: ಕೌಸಲ್ಯಾಯಾ: । ತಥಾ ಚ ದೇವ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಚನಂ ನಾತಿಕ್ರಮಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವ: । ಧರ್ಮ: ಅಲೌಕಿಕಶ್ರೇಯಸ್ಸಾಧನಮ್ ।। 2.21.59 ।।
ತಸ್ಮಿನ್ ಪುನರ್ಜೀವತಿ ಧರ್ಮರಾಜೇ ವಿಶೇಷತ: ಸ್ವೇ ಪಥಿ ವರ್ತ್ತಮಾನೇ ।
ದೇವೀ ಮಯಾ ಸಾರ್ದ್ಧಮಿತೋ ಽಪಗಚ್ಛೇತ್ ಕಥಂಸ್ವಿದನ್ಯಾ ವಿಧವೇವ ನಾರೀ ।। 2.21.60 ।।
ದೇವ್ಯಾಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯಾಶಯಮುದ್ಘಾಟಯತಿ–ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ । ಧರ್ಮರಾಜೇ ಧರ್ಮಪ್ರವರ್ತ್ತಕೇ । ವಿಶೇಷತ: ಪೂರ್ವರಾಜಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶಿಷ್ಯ । ಸ್ವೇ ಪಥಿ ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣೇ ಪಥಿ ಧರ್ಮಮಾರ್ಗೇ । ವರ್ತ್ತಮಾನೇ ಸ್ವಮರ್ಯಾದಾನತಿಲಙ್ಘಿನೀತ್ಯರ್ಥ: । ತಸ್ಮಿನ್ ಗತಿಭೂತೇ ಭರ್ತರಿ ಜೀವತಿ ದೇವೀ ಕೃತಾಭಿಷೇಕಾ ಮಹಿಷೀ, ಸಹಧರ್ಮಚಾರಿಣೀತಿ ಯಾವತ್ । ಮಯಾ ಪುತ್ರೇಣ ಸಹ । ಅನ್ಯೇವ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ ಸ್ತ್ರೀವ । ಕಥಂಸ್ವಿತ್ ಕಥಂ ವಾ ವನಮ್ ಅಪಗಚ್ಛೇತ್, ಅಭರ್ತೃಕಾಯಾ ಏವ ಪುತ್ರೇಣ ಸಹ ವನಗಮನಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವ: ।। 2.21.60 ।।
ಸಾ ಮಾ ಽನುಮನ್ಯಸ್ವ ವನಂ ವ್ರಜನ್ತಂ ಕುರುಷ್ವ ನ: ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಾನಿ ದೇವಿ ।
ಯಥಾ ಸಮಾಪ್ತೇ ಪುನರಾವ್ರಜೇಯಂ ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ಯೇವ ಪುನರ್ಯಯಾತಿ: ।। 2.21.61 ।।
ಸೇತಿ । ಸಾ ಜೀವದ್ಭರ್ತೃಕಾ ತ್ವಮ್ । ಮಾ ಮಾಮ್ । ಅನುಮನ್ಯಸ್ವ ಅನುಜಾನೀಹಿ । ಇತ:ಪೂರ್ವಂ ವನಗಮನಂ ಪ್ರತಿ ಸೀತಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯಾಪರಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ “ದೀಪ್ತಮಗ್ನಿಮರಣ್ಯಂ ವಾ ಯದಿ ರಾಮ: ಪ್ರವೇಕ್ಷ್ಯತಿ । ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ತತ್ರ ಮಾಂ ದೇವಿ ತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಪಧಾರಯ ।।” ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಚ್ಚ ನ: ಇತ್ಯೇತದಾವಯೋರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವರ್ತ್ತತೇ। “ಅಸ್ಮದೋ ದ್ವಯೋಶ್ಚ” ಇತಿದ್ವಿವಚನೇ ಬಹುವಚನಾದೇಶಾದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ “ಅನುಜ್ಞಾತಶ್ಚ ಭವತಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ಯದಸ್ಮ್ಯಹಮ್” ಇತಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷ್ಮಣವಚನಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ। ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಾನಿ ಶೋಭನಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಾರ್ಥನಾನಿ। ಸಮಾಪ್ತೇ ಚತುರ್ದಶವರ್ಷಾಚರಣೀಯೇ ವ್ರತೇ ಸಮಾಪ್ತೇ। ಯಥಾ ಪುನರಾಗಚ್ಛೇಯಂ ತಥಾ ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಾನಿ ಕುರುಷ್ವ। ಪುನರಾಗಮನೇ ನಿದರ್ಶನಮಾಹ ಯಥೇತಿ। ಸ್ವರ್ಗಾಚ್ಚ್ಯುತೋ ಯಯಾತಿ: ಯಥಾ ಸತ್ಯೇನ ಸತ್ಯವಚನೇನ। ಅಷ್ಟಕಾದಿದೌಹಿತ್ರೋಕ್ತಸತ್ಯವಚನೇನ ಪುನ: ಸ್ವರ್ಗಮಗಚ್ಛತ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥ:। ತಥೋಕ್ತಂ ಮಹಾಭಾರತೇ– “ಆತಿಷ್ಠಸ್ವ ರಥಂ ರಾಜನ್ ವಿಕ್ರಮಸ್ವ ವಿಹಾಯಸಮ್। ವಯಮಪ್ಯತ್ರ ಯಾಸ್ಯಾಮೋ ಯತ್ರ ಲೋಕೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ।।” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।। 2.21.61 ।।
ಯಶೋ ಹ್ಯಹಂ ಕೇವಲರಾಜ್ಯಕಾರಣನ್ನ ಪೃಷ್ಠತ: ಕರ್ತುಮಲಂ ಮಹೋದಯಮ್ ।
ಅದೀರ್ಘಕಾಲೇ ನ ತು ದೇವಿ ಜೀವಿತೇ ವೃಣೇ ಽವರಾಮದ್ಯ ಮಹೀಮಧರ್ಮತ: ।। 2.21.62 ।।
ಯಶ ಇತಿ । ಕೇವಲ ರಾಜ್ಯಕಾರಣಾತ್ ಧರ್ಮವಿರಹಿತರಾಜ್ಯಹೇತೋ: । ಮಹೋದಯಂ ಮಹಾಫಲಮ್ ಯಶ: ಪೃಷ್ಠತ: ಕರ್ತುಮ್ ಉಪೇಕ್ಷಿತುಮಹಂ ನಾಲಂ ನ ಸಮರ್ಥೋಸ್ಮಿ । ಕಿಞ್ಚ ಅದೀರ್ಘಕಾಲೇ ಚಞ್ಚಲೇ । ಜೀವಿತೇ ಪ್ರಾಣಧಾರಣೇ । ನಿಮಿತ್ತಸಪ್ತಮೀಯಮ್ । ತಡಿದ್ವಚ್ಚಞ್ಚಲಜೀವಿತನಿಮಿತ್ತಮ್ ಅವರಾಂ ತುಚ್ಛಪ್ರಯೋಜನಭೂತಾಂ ಮಹೀಮ್ ಅಧಮತೋ ನ ವೃಣೇನ ಸ್ವೀಕರೋಮಿ ।। 2.21.62 ।।
ಪ್ರಸಾದಯನ್ನರವೃಷಭ: ಸ್ವಮಾತರಂ ಪರಾಕ್ರಮಾಜ್ಜಿಗಮಿಷುರೇವ ದಣ್ಡಕಾನ್ ।
ಅಥಾನುಜಂ ಭೃಶಮನುಶಾಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ಚಕಾರ ತಾಂ ಹೃದಿ ಜನನೀಂ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಮ್ ।। 2.21.63 ।।
ಪ್ರಸಾದಯನ್ನಿತಿ । ಪರಾಕ್ರಮಾತ್ ‘ರಾಮ ತಸ್ಮಾದಿತ: ಶೀಘ್ರಂ ವನಂ ಗನ್ತುಂ ತ್ವಮರ್ಹಸಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಕೈಕೇಯೀಪ್ರೇರಣಾತ್ । ಅನುಜಂ ದರ್ಶನಂ ಸ್ವಮತಮ್ ಅನುಶಾಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯೇತ್ಯರ್ಥ: । ಶಾಸಿರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕ: । ಹೃದಿ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಂ ಚಕಾರ, ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಂ ಕರ್ತುಂ ಸಙ್ಕಲ್ಪಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥ: । ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ತ್ರಯ: ಪುರುಷಾರ್ಥಾ:, ತೇಷು ಸರ್ವಮೂಲತ್ವಾದಿತರಯೋ: ಸಾಪಾಯತ್ವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮ ಏವಾಶ್ರಯಣೀಯ ಇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ಭವತಿ ।। 2.21.63 ।।
ಇತ್ಯಾರ್ಷೇ ಶ್ರೀರಾಮಾಯಣೇ ಶ್ರೀಮದಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡೇ ಏಕವಿಂಶ: ಸರ್ಗ: ।। 21 ।।
ಇತಿ ಶ್ರೀಗೋವಿನ್ದರಾಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀರಾಮಾಯಣಭೂಷಣೇ ಪೀತಾಮ್ಬರಾಖ್ಯಾನೇ ಏಕವಿಂಶ: ಸರ್ಗ: ।। 21 ।।