பகவத்ராமாநுஜவிரசிதம்

ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யம்

பஞ்சமோऽத்யாய:

சதுர்தேऽத்யாயே கர்மயோகஸ்ய ஜ்ஞாநாகாரதாபூர்வகஸ்வரூபபேதோ ஜ்ஞாநாம்ஶஸ்ய ச ப்ராதாந்யமுக்தம் ஜ்ஞாநயோகாதிகாரிணோ-ऽபி கர்மயோகஸ்யாந்தர்கதாத்மஜ்ஞாநத்வாதப்ரமாதத்வாத்ஸுகரத்வாந்நிரபேக்ஷத்வாச்ச ஜ்யாயஸ்த்வம் த்ருதீய ஏவோக்தம் । இதாநீம் கர்மயோகஸ்யாத்மப்ராப்திஸாதநத்வே ஜ்ஞாநநிஷ்டாயாஶ்ஶைக்ர்யம் கர்மயோகாந்தர்கதாகர்த்ருத்வாநுஸந்தாந-ப்ரகாரம் ச ப்ரதிபாத்ய தந்மூலம் ஜ்ஞாநம் ச விஶோத்யதே ।।

அர்ஜுந உவாச

ஸம்ந்யாஸம் கர்மணாம் க்ருஷ்ண புநர்யோகம் ச ஶம்ஸஸி  ।

யச்ச்ரேய ஏதயோரேகம் தந்மே ப்ரூஹி ஸுநிஶ்சிதம்    ।। ௧ ।।

கர்மணாம் ஸம்ந்யாஸம் ஜ்ஞாநயோகம் புந: கர்மயோகம் ச ஶம்ஸஸி । ஏததுக்தம் பவதி  த்விதீயேऽத்யாயே முமுக்ஷோ: ப்ரதமம் கர்மயோக ஏவ கார்ய:, கர்மயோகேந ம்ருதிதாந்த:கரணகஷாயஸ்ய ஜ்ஞாநயோகேநாத்மதர்ஶநம் கார்யமிதி ப்ரதிபாத்ய புநஸ்த்ருதீயசதுர்தயோ: ஜ்ஞாநயோகாதிகாரதஶாபந்நஸ்யாபி கர்மநிஷ்டைவ ஜ்யாயஸீ, ஸைவ ஜ்ஞாநநிஷ்டாநிரபேக்ஷா ஆத்மப்ராப்தௌ ஸாதநமிதி கர்மநிஷ்டாம் ப்ரஶம்ஶஸி இதி । தத்ரைதயோர்ஜ்ஞாநயோககர்மயோகயோராத்மப்ராப்திஸாதநபாவே யதேகம் ஸௌகார்யச்சைக்ர்யாச்ச ஶ்ரேய: ஶ்ரேஷ்டமிதி ஸுநிஶ்சிதம், தந்மே ப்ரூஹி ।। ௧ ।।

ஶ்ரீபகவாநுவாச

ஸம்ந்யாஸ: கர்மயோகஶ்ச நிஶ்ஶ்ரேயஸகராவுபௌ  ।

தயோஸ்து கர்மஸம்ந்யாஸாத்கர்மயோகோ விஶிஷ்யதே  ।। ௨ ।।

ஸம்ந்யாஸ: ஜ்ஞாநயோக:, கர்மயோகஶ்ச ஜ்ஞாநயோகஶக்தஸ்யாப்யுபௌ நிரபேக்ஷௌ நிஶ்ஶ்ரேயஸகரௌ । தயோஸ்து கர்மஸம்ந்யாஸாஜ்ஜ்ஞாநயோகாத்கர்மயோக ஏவ விஶிஷ்யதே ।। ௨ ।।

குத இத்யத்ராஹ –

ஜ்ஞேய: ஸ நித்யஸம்ந்யாஸீ யோ ந த்வேஷ்டி ந காங்க்ஷதி ।

நிர்த்வந்த்வோ ஹி மஹாபாஹோ ஸுகம் பந்தாத்ப்ரமுச்யதே             ।। ௩ ।।

ய: கர்மயோகீ ததந்தர்கதாத்மாநுபவத்ருப்தஸ்தத்வ்யதிரிக்தம் கிமபி ந காங்க்ஷதி, தத ஏவ கிமபி ந த்வேஷ்டி, தத ஏவ த்வந்த்வஸஹஶ்ச ஸ நித்யஸம்ந்யாஸீ நித்யஜ்ஞாநநிஷ்ட இதி ஜ்ஞேய: । ஸ ஹி ஸுகரகர்மயோகநிஷ்டதயா ஸுகம் பந்தாத்ப்ரமுச்யதே ।। ௩ ।।

ஜ்ஞாநயோககர்மயோகயோராத்மப்ராப்திஸாதநபாவேऽந்யோந்யநைரபேக்ஷ்யமாஹ –

ஸாம்க்யயோகௌ ப்ருதக்பாலா: ப்ரவதந்தி ந பண்டிதா:  ।

ஏகமப்யாஸ்திதஸ்ஸம்யகுபயோர்விந்தந்தே பலம்         ।। ௪ ।।

ஜ்ஞாநயோககர்மயோகௌ பலபேதாத்ப்ருதக்பூதௌ யே ப்ரவதந்தி, தே பாலா: அநிஷ்பந்நஜ்ஞாநா: ந பண்டிதா: அக்ருத்ஸ்நவித: । கர்மயோகோ ஜ்ஞாநயோகமேவ ஸாதயதி ஜ்ஞாநயோகஸ்த்வேக ஆத்மாவலோகநம் ஸாதயதீதி தயோ: பலபேதேந ப்ருதக்த்வம் வதந்தோ ந பண்டிதா இத்யர்த: । உபயோராத்மாவலோகநைகபலயோரேகபலத்வேந ஏகமப்யாஸ்திதஸ்ததேவ பலம் லபதே ।। ௪ ।।

ஏததேவ விவ்ருணோதி –

யத்ஸாம்க்யை: ப்ராப்யதே ஸ்தாநம் தத்யோகைரபி கம்யதே  ।

கம் ஸாம்க்யம் ச யோகம் ச ய: பஶ்யதி ஸ பஶ்யதி             ।। ௫ ।।

ஸாம்க்யை: ஜ்ஞாநநிஷ்டை: । யதத்மாவலோகநரூபம் பலம் ப்ராப்யதே, ததேவ கர்மயோகநிஷ்டைரபி ப்ராப்யதே । ஏவமேகபலத்வேநைகம் வைகல்பிகம் ஸாம்க்யம் யோகம் ச ய: பஶ்யதி, ஸ பஶ்யதி ஸ ஏவ பண்டித இத்யர்த: ।।௫।।

இயாந் விஶேஷ இத்யாஹ –

ஸம்ந்யாஸஸ்து மஹாபாஹோ து:கமாப்துமயோகத:  ।

யோகயுக்தோ முநிர்ப்ரஹ்ம ந சிரேணாதிகச்சதி         ।। ௬ ।।

ஸம்ந்யாஸ: ஜ்ஞாநயோகஸ்து அயோகத: கர்மயோகாத்­தே ப்ராப்துமஶக்ய: யோகயுக்த: கர்மயோகயுக்த: ஸ்வயமேவ முநி: ஆத்மமநநஶீல: ஸுகேந கர்மயோகம் ஸாதயித்வா ந சிரேண அல்பேநைவ காலேந ப்ரஹ்மாதிகச்சதி ஆத்மாநம் ப்ராப்நோதி । ஜ்ஞாநயோகயுக்தஸ்து மஹதா து:கேந ஜ்ஞாநயோகம் ஸாதயதி து:கஸாத்யத்வாதாத்மாநம் சிரேண ப்ராப்நோதீத்யர்த: ।। ௬ ।।

யோகயுக்தோ விஶுத்தாத்மா விஜிதாத்மா ஜிதேந்த்ரிய:  ।

ஸர்வபூதாத்மபூதாத்மா குர்வந்நபி ந லிப்யதே          ।। ௭ ।।

கர்மயோகயுக்தஸ்து ஶாஸ்த்ரீயே பரமபுருஷாராதநரூபே விஶுத்தே கர்மணி வர்தமாந: தேந விஶுத்தமநா: விஜிதாத்மா ஸ்வாப்யஸ்தே தே கர்மணி வ்யாப்ருதமநஸ்த்வேந ஸுகேந விஜிதமநா: , தத ஏவ ஜிதேந்திய: கர்துராத்மநோ யாதாத்ம்யாநுஸந்தாந-நிஷ்டதயா ஸர்வபூதாத்மபூதாத்மா ஸர்வேஷாம் தேவாதிபூதாநாமாத்மபூத ஆத்மா யஸ்யாஸௌ ஸர்வபூதாத்மபூதாத்மா । ஆத்மயாதாத்ம்ய-மநுஸந்தாநஸ்ய ஹி தேவாதீநாம் ஸ்வஸ்ய சைகாகார ஆத்மா தேவாதிபேதாநாம் ப்ரக்ருதிபரிணாமவிஶேஷரூபதயா-த்மாகாரத்வாஸம்பவாத் । ப்ரக்ருதிவியுக்த: ஸர்வத்ர தேவாதிதேஹேஷு ஜ்ஞாநைகாகாரதயா ஸமாநாகார இதி ‘நிர்தோஷம் ஹி ஸமம் ப்ரஹ்ம‘ இதி அநந்தரமேவ வக்ஷ்யதே । ஸ ஏவம்பூத: கர்ம குர்வந்நபி அநாத்மந்யாத்மாபிமாநேந ந லிப்யதே  ந ஸம்பத்யதே । அதோऽசிரேணாத்மாநம் ப்ராப்நோதீத்யர்த: ।।௭ ।।

யத: ஸௌகர்யாச்சைக்ர்யாச்ச கர்மயோக ஏவ ஶ்ரேயாந், அதஸ்ததபேக்ஷிதம் ஶ்ருணு –

நைஷ கிஞ்சித்கரோமீதி யுக்தோ மந்யேத தத்த்வவித் ।

பஶ்யந் ஶ்ருண்வந் ஸ்ப்ருஶந் ஜிக்ரநஶ்நந் கச்சந் ஸ்வபந் ஶ்வஸந் ।। ௮ ।।

ப்ரலபந் விஸ்ருஜந் க்ருஹ்ணநுந்மிஷந்நிமிஷந்நபி  ।

இந்த்ரியாணீந்த்ரியார்தேஷு வர்தந்த இதி தாரயந்          ।। ௯ ।।

ஏவமாத்மதத்த்வவிச்ஶ்ரோத்ராதீநி ஜ்ஞாநேந்த்ரியாணி, வாகாதீநி ச கர்மேந்த்ரியாணி, ப்ரணாஶ்ச ஸ்வவிஷயேஷு வர்தந்த இதி தாரயநநுஸந்தாந: நாஹம் கிம்சித்கரோமீதி மந்யேத  ஜ்ஞாநைகஸ்வபாவஸ்ய மம கர்மமூலேந்த்ரியப்ராணஸம்பந்தக்ருதமீத்ருஶம் கர்த்ருத்வம் ந ஸ்வரூபப்ரயுக்தமிதி மந்யேதேத்யர்த: ।। ௮ – ௯।।

ப்ரஹ்மண்யாதாய கர்மாணி ஸங்கம் த்யக்த்வா கரோதி ய:  ।

லிப்யதே ந ஸ பாபேந பத்மபத்ரமிவாம்பஸா          ।। ௧௦ ।।

ப்ரஹ்மஶப்தேந ப்ரக்ருதிரிஹோச்யதே । மம யோநிர்மஹத்ப்ரஹ்ம (ப.கீ.௧௪.௩) இதி ஹி வக்ஷ்யதே । இந்த்ரியாணாம் ப்ரக்ருதிபரிணாமவிஶேஷரூபத்வேந இந்த்ரியாகாரேணாவஸ்திதாயாம் ப்ரக்ருதௌ பஶ்யஞ்ச்ருண்வந் இத்யாத்யுக்தப்ரகாரேண கர்மாண்யாதாய, பலஸங்கம் த்யக்த்வா, நைவ கிம்சித்கரோமீதி ய: கர்மாணி கரோதி, ஸ ப்ரக்ருதிஸம்ஸ்ருஷ்டதயா வர்தமாநோऽபி ப்ரக்ருத்யாத்மாபிமாநரூபேண பந்தஹேதுநா பாபேந ந லிப்யதே । பத்மபத்ரமிவாம்பஸா  யதா பத்மபத்ரமம்பஸா ஸம்ஸ்ருஷ்டமபி ந லிப்யதே, ததா ந லிப்யத இத்யர்த: ।।  ।।

காயேந மநஸா புத்த்யா கேவலைரிந்த்ரியைரபி  ।

யோகிந: கர்ம குர்வந்தி ஸங்கம் த்யக்த்வாத்மஶுத்தயே           ।। ௧௧ ।।

காயமநோபுத்தீந்த்ரியஸாத்யம் கர்ம ஸ்வர்காதிபலஸங்கம் த்யக்த்வா யோகிந ஆத்மவிஶுத்தயே குரந்தி ஆத்மகதப்ராசீநகர்மபந்தவிநாஶாய குர்வந்தீத்யர்த: ।। ௧௧ ।।

யுக்த: கர்மபலம் த்யக்த்வா ஶாந்திமாப்நோதி நைஷ்டிகீம் ।

அயுக்த: காமகாரேண பலே ஸக்தோ நிபத்யதே         ।।௧௨।।

யுக்த:  ஆத்மவ்யதிரிக்தபலேஷ்வசபல: ஆத்மைகப்ரவண:, கர்மபலம் த்யக்த்வா கேவலமாத்மஶுத்தயே கர்மாநுஷ்டாய நைஷ்டிகீம் ஶாந்திமாப்நோதி  ஸ்திராமாத்மாநுபவரூபாம் நிர்வ்ருதிமாப்நோதி । அயுக்த:  ஆத்மவ்யதிரிக்தபலேஷு சபல: ஆத்மாவலோகநவிமுக: காமகாரேண பலே ஸக்த: கர்மாணி குர்வந்நித்யம் கர்மபிர்பத்யதே  நித்யஸம்ஸாரீ பவதி । அத: பலஸங்கரஹித: இந்த்ரியாகாரேண பரிணதாயாம் ப்ரக்ருதௌ கர்மாணி ஸம்ந்யஸ்ய ஆத்மநோ பந்தமோசநாயைவ கர்மாணி குர்வீதேத்யுக்தம் பவதி ।। ௧௨ ।।

அத தேஹாகாரேண பரிணதாயாம் ப்ரக்ருதௌ கர்த்ருத்வஸம்ந்யாஸ உச்யதே –

ஸர்வகர்மாணி மநஸா ஸம்ந்யஸ்யாஸ்தே ஸுகம் வஶீ ।

நவத்வாரே புரே தேஹீ நைவ குர்வந்ந காரயந்            ।। ௧௩ ।।

ஆத்மந: ப்ராசீநகர்மமூலதேஹஸம்பந்தப்ரயுக்தமிதம் கர்மணாம் கர்த்ருத்வம் ந ஸ்வரூபப்ரயுக்தமிதி விவேகவிஷயேண மநஸா ஸர்வாணி கர்மாணி நவத்வாரே புரே ஸம்ந்யஸ்ய தேஹீ ஸ்வயம் வஶீ தேஹாதிஷ்டாநப்ரயத்நமகுர்வந் தேஹம் ச நைவ காரயந் ஸுகமாஸ்தே ।।௧௩।। ஸாக்ஷாதாத்மந: ஸ்வாபாவிகம் ரூபமாஹ –

ந கர்த்ருத்வம் ந கர்மாணி லோகஸ்ய ஸ்ருஜதி ப்ரபு:  ।

ந கர்மபலஸம்யோகம் ஸ்வபாவஸ்து ப்ரவர்ததே             ।। ௧௪ ।।

அஸ்ய தேவதிர்யங்மநுஷ்யஸ்தாவராத்மநா ப்ரக்ருதிஸம்ஸர்கேண வர்தமாநஸ்ய லோகஸ்ய தேவாத்யஸாதாரணம் கர்த்ருத்வம் தத்ததஸாதாரணாநி கர்மாணி தத்தத்கர்மஜந்யதேவாதிபலஸம்யோகம் ச, அயம் ப்ரபு: அகர்மவஶ்ய: ஸ்வாபாவிகஸ்வரூபேணாவஸ்தித ஆத்மா ந ஸ்ருஜதி நோத்பாதயதி । கஸ்தர்ஹி? ஸ்வபாவஸ்து ப்ரவர்ததே । ஸ்வபாவ: ப்ரக்ருதிவாஸநா । அநாதிகாலப்ரவ்ருத்த-பூர்வபூர்வகர்மஜநிததேவாத்யாகாரப்ரக்ருதிஸம்ஸர்கக்ருததத்ததாத்மாபிமாந-       ஜநிதவாஸநாக்ருதமீத்ருஶம் கர்த்ருத்வாதிகம் ஸர்வம் ந ஸ்வரூபப்ரயுக்தமித்யர்த: ।। ௧௪ ।।

நாதத்தே கஸ்யசித்பாபம் ந சைவ ஸுக்ருதம் விபு:  ।

அஜ்ஞாநேநாவ்ருதம் ஜ்ஞாநம் தேந முஹ்யந்தி ஜந்தவ:  ।। ௧௫ ।।

கஸ்யசித்ஸ்வஸம்பந்திதயாபிமதஸ்ய புத்ராதே: பாபம் து:கம் நாதத்தே நாபநுததி । கஸ்யசித் ப்ரதிகூலதயாபிமதஸ்ய ஸுக்ருதம் ஸுகம் ச நாதத்தே நாபநுததி । யதோऽயம் விபு: ந க்வாசித்க:, ந தேவாதி-தேஹாத்யஸாதாரணதேஶ:, அத ஏவ ந கஸ்யசித்ஸம்பந்தீ, ந கஸ்யசித்ப்ரதிகூலஶ்ச । ஸர்வமிதம் வாஸநாக்ருதம்। ஏவம்ஸ்வபாவஸ்ய கதமியம் விபரீதவாஸநா உத்பத்யதே? அஜ்ஞாநேநாவ்ருதம் ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞாநவிரோதிநா பூர்வபூர்வகர்மணா ஸ்வபலாநுபவயோக்யத்வாய அஸ்ய ஜ்ஞாநமாவ்ருதம் ஸம்குசிதம் । தேந ஜ்ஞாநாவரணரூபேண கர்மணா தேவாதிதேஹஸம்யோகஸ்தத்ததாத்மாபிமாநரூபமோஹஶ்ச ஜாயதே । ததஶ்ச ததாவிதாத்மாபிமாந வாஸநா, ததுசிதகர்மவாஸநா ச வாஸநாதோ விபரீதாத்மாபிமாந:, கர்மாரம்பஶ்சோபபத்யதே ।। ௧௫ ।।

ஸர்வம் ஜ்ஞாநப்லவேநைவ வ்ருஜிநம் ஸம்தரிஷ்யதி (ப.கீ.௪.௩௬), ஜ்ஞாநாக்நி: ஸர்வகர்மாணி பஸ்மஸாத்குருதே ததா (ப.கீ.௪.௩௭), ந ஹி ஜ்ஞாநேந ஸத்ருஶம் பவித்ரம் (ப.கீ.௪.௩௮) இதி பூர்வோக்தம் ஸ்வகாலே  ஸம்கமயதி –

ஜ்ஞாநேந து ததஜ்ஞாநம் யேஷாம் நாஶிதமாத்மந:  ।

தேஷாமாதித்யவஜ்ஜ்ஞாநம் ப்ரகாஶயதி தத்பரம்     ।। ௧௬ ।।

ஏவம் வர்தமாநேஷு ஸர்வேஷ்வாத்மஸு யேஷாமாத்மநாமுக்தலக்ஷணேந ஆத்மயாதாத்ம்யோபதேஶஜநிதேந ஆத்மவிஷயேண அஹரஹரப்யாஸாதேயாதிஶயேந நிரதிஶயபவித்ரேண ஜ்ஞாநேந தத் ஜ்ஞாநாவரணமநாதிகாலப்ரவ்ருத்தாநந்தகர்மஸம்சய-ரூபமஜ்ஞாநம் நாஶிதம், தேஷாம் தத்ஸ்வாபாவிகம் பரம் ஜ்ஞாநமபரிமிதமஸம்குசிதமாதித்யவத்ஸர்வம் யதாவஸ்திதம் ப்ரகாஶயதி । தேஷாமிதி விநஷ்டாஜ்ஞாநாநாம் பஹுத்வாபிமாநாதாத்மஸ்வரூபபஹுத்வம், ந த்வேவாஹம் ஜாது நாஸம்  (ப.கீ.௨.௧௨) இத்யுபக்ரமாவகதமத்ர ஸ்பஷ்டதரமுக்தம் । ந சேதம் பஹுத்வமுபாதிக்ருதம் விநஷ்டாஜ்ஞாநாநாமுபாதிகந்தாபாவாத் । தேஷாமாதித்யவஜ்ஜ்ஞாநம் இதி வ்யதிரேகநிர்தேஶாஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய ஸ்வரூபாநுபந்திதர்மத்வமுக்தம் । ஆதித்யத்ருஷ்டாந்தேந ச ஜ்ஞாத்ருஜ்ஞாநயோ: ப்ரபாப்ரபாவதோரிவாவஸ்தாநம் ச । தத ஏவ ஸம்ஸாரதஶாயாம் ஜ்ஞாநஸ்ய கர்மணா ஸம்கோசோ மோக்ஷதஶாயாம் விகாஸஶ்சோபபந்ந: ।। ௧௬ ।।

தத்புத்தயஸ்ததாத்மநஸ்தந்நிஷ்டாஸ்தத்பராயணா:  ।

கச்சந்த்யபுநராவ்ருத்திம் ஜ்ஞாநநிர்தூதகல்மஷா:      ।। ௧௭ ।।

தத்புத்தய: ததாவிதாத்மதர்ஶநாத்யவஸாயா:, ததாத்மாந: தத்விஷயமநஸ:, தந்நிஷ்டா: ததப்யாஸநிரதா:, தத்பராயணா: ததேவ பரமப்ரயோஜநமிதி மந்வாநா:, ஏவமப்யஸ்யமாநேந ஜ்ஞாநேந நிர்தூதப்ராசீநகல்மஷா: ததாவிதமாத்மநமபுநராவ்ருத்திம் கச்சந்தி । யதவஸ்தாதாத்மந: புநராவ்ருத்திர்ந வித்யதே, ஸ ஆத்மா அபுநராவ்ருத்தி:। ஸ்வேந ரூபேணாவஸ்திதமாத்மாநம் கச்சந்தீத்யர்த: ।। ௧௭ ।।

வித்யாவிநயஸம்பந்நே ப்ராஹ்மணே கவி ஹஸ்திநி  ।

ஶுநி சைவ ஶ்வபாகே ச பண்டிதா: ஸமதர்ஶிந:  ।। ௧௮ ।।

வித்யாவிநயஸம்பந்நே, கேவலப்ராஹ்மணே, கோஹஸ்திஶ்வஶ்வபசாதிஷு அத்யந்தவிஷமாகாரதயா ப்ரதீயமாநேஷு ஆத்மஸு பண்டிதா: ஆத்மயாதாத்ம்யவித:, ஜ்ஞாநைகாகாரதயா ஸர்வத்ர ஸமதர்ஶிந:  விஷமாகாரஸ்து ப்ரக்ருதே:, நாத்மந: ஆத்மா து ஸர்வத்ர ஜ்ஞாநைகாகாரதயா ஸம இதி பஶ்யந்தீத்யர்த: ।। ௧௮ ।।

இஹைவ தைர்ஜிதஸ்ஸ்வர்கோ யேஷாம் ஸாம்யே ஸ்திதம் மந: ।

நிர்தோஷம் ஹி ஸமம் ப்ரஹ்ம தஸ்மாத்ப்ரஹ்மணி தே ஸ்திதா:    ।। ௧௯ ।।

இஹைவ  ஸாதநாநுஷ்டாநதஶாயாமேவ தை: ஸர்கோ ஜித: ஸம்ஸாரோ ஜித: யேஷாமுக்தரீத்யா ஸர்வேஷ்வாத்மஸு ஸாம்யே ஸ்திதம் மந: । நிர்தோஷம் ஹி ஸமம் ப்ரஹ்ம । ப்ரக்ருதிஸம்ஸர்கதோஷவியுக்ததயா ஸமமாத்மவஸ்து ஹி ப்ரம்ஹ । ஆத்மஸாம்யே ஸ்திதாஶ்சேத்ப்ரஹ்மணி ஸ்திதா ஏவ தே ப்ரஹ்மணி ஸ்திதிரேவ ஹி ஸம்ஸாரஜய: । ஆத்மஸு ஜ்ஞாநைகாகாரதயா ஸாம்யமேவாநுஸந்தாநா முக்தா ஏவேத்யர்த: ।। ௧௯ ।।

யேந ப்ரகாரேணாவதிதஸ்ய கர்மயோகிந: ஸமதர்ஶநரூபோ ஜ்ஞநவிபாகோ பவதி, தம் ப்ரகாரமுபதிஶதி –

ந ப்ரஹ்ருஷ்யேத்ப்ரியம் ப்ராப்ய நோத்விஜேத்ப்ராப்ய சாப்ரியம்  ।

ஸ்திரபுத்திரஸம்மூடோ ப்ரஹ்மவித்ப்ரஹ்மணி ஸ்தித:              ।। ௨௦ ।।

யாத்ருஶதேஹஸ்தஸ்ய யதவஸ்தஸ்ய ப்ராசீநகர்மவாஸநயா யத்ப்ரியம் பவதி, யச்சாப்ரியம், ததுபயம் ப்ராப்ய ஹர்ஷோத்வேகௌ ந குர்யாத் । கதம்? ஸ்திரபுத்தி:  ஸ்திரே ஆத்மநி புத்திர்யஸ்ய ஸ: ஸ்திரபுத்தி:, அஸம்மூடோ அஸ்திஏண ஶரீரேண ஸ்திரமாத்மாநமேகீக்ருத்ய மோஹ: ஸம்மோஹ: தத்ரஹித: । தச்ச கதம்? ப்ரஹ்மவித்ப்ரஹ்மணி ஸ்தித: । உபதேஶேந ப்ரஹ்மவித்ஸந் தஸ்மிந் ப்ரஹ்மண்யப்யாஸயுக்த: । ஏததுக்தம் பவதி  தத்த்வவிதாமுபதேஶேந ஆத்மயாதாத்ம்யவித்பூத்வா தத்ரைவ யதமாநோ தேஹாத்மாபிமாநம் பரித்யஜ்ய ஸ்திரரூபாத்மாவலோகநப்ரியாநுபவே வ்யவஸ்தித: அஸ்திரே ப்ராக்ருதே ப்ரியாப்ரியே ப்ராப்ய ஹர்ஷோதேவேகௌ ந குர்யாதிதி ।। ௨௦ ।।

பாஹ்யஸ்பர்ஶேஷ்வஸக்தாத்மா விந்தத்யாத்மநி ய: ஸுகம்  ।

ஸ ப்ரஹ்மயோகயுக்தாத்மா ஸுகமக்ஷயமஶ்நுதே     ।। ௨௧ ।।

ஏவமுக்தேந ப்ரகாரேண பாஹ்யஸ்பர்ஶேஷு ஆத்மவ்யதிரிக்தவிஷயாநுபவேஷு, அஸக்தாத்மா அஸக்தமநா: அந்தராத்மந்யேவ ய: ஸுகம் விந்ததி லபதே, ஸ ப்ரக்ருத்யப்யாஸம் விஹாய ப்ரஹ்மயோகயுக்தாத்மா  ப்ரஹ்மாப்யாஸயுக்தமநா: ப்ரஹ்மாநுபவரூபமக்ஷயம் ஸுகம் ப்ராப்நோதி ।। ௨௧ ।।

ப்ராக்ருதஸ்ய போகஸ்ய ஸுத்யஜதாமாஹ –

யே ஹி ஸம்ஸ்பர்ஶஜா போகா து:கயோநய ஏவ தே  ।

ஆத்யந்தவந்த: கௌந்தேய ந தேஷு ரமதே புத:  ।। ௨௨ ।।

விஷயேந்த்ரியஸ்பர்ஶஜா: யே போகா: து:கயோநயஸ்தே  து:கோதர்கா: । ஆத்யந்தவந்த: அல்பகாலவர்திநோ ஹி உபலப்யந்தே । ந தேஷு தத்யாதாத்ம்யவித்ரமதே ।। ௨௨ ।।

ஶக்நோதீஹைவ ய: ஸோடும் ப்ராக்ஶரீரவிமோக்ஷணாத் ।

காமக்ரோதோத்பவம் வேகம் ஸ யுக்த: ஸ ஸுகீ நர:        ।। ௨௩ ।।

ஶரீரவிமோக்ஷணாத்ப்ராகிஹஅஏவ ஸாதநாநுஷ்டாநதஶாயமேவ ஆத்மாநுபவப்ரீத்யா காமக்ரோதோத்பவம் வேகம் ஸோடும் நிரோத்தும் ய: ஶக்நோதி, ஸ யுக்த: ஆத்மாநுபவாயார்ஹா: । ஸ ஏவ ஶரீரவிமோக்ஷோத்தரகாலமாத்மாநுபவைக-ஸுகஸ்ஸம்பத்ஸ்யதே ।। ௨௩ ।।

யோऽந்தஸ்ஸுகோऽந்தராராமஸ்ததாந்தர்ஜ்யோதிரேவ ய:  ।

ஸ யோகீ ப்ரஹ்ம நிர்வாணம் ப்ரஹ்மபூதோऽதிகச்சதி       ।। ௨௪ ।।

யோ பாஹ்யவிஷயாநுபவம் ஸர்வம் விஹாய அந்தஸ்ஸுக: ஆத்மாநுபவைகஸுக:, அந்தராராம: ஆத்மைகோத்யாந: ஸ்வகுணைராத்மைவ ஸுகவர்தகோ யஸ்ய ஸ ததோக்த:, ததாந்தர்ஜ்யோதி: ஆத்மைகஜ்ஞாநோ யோ வர்ததே, ஸ ப்ரஹ்மபூதோ யோகீ ப்ரஹ்மநிர்வாணமாத்மாநுபவஸுகம் ப்ராப்நோதி ।। ௨௪ ।।

லபந்தே ப்ரஹ்மநிர்வாணம்ருஷய: க்ஷீணகல்மஷா:  ।

சிந்நத்வைதா யதாத்மாநஸ்ஸர்வபூதஹிதே ரதா:    ।। ௨௫ ।।

ச்சிந்நத்வைதா: ஶீதோஷ்ணாதித்வந்த்வைர்விமுக்தா:, யதாத்மாந: ஆத்மந்யேவ நியமிதமநஸ:, ஸர்வபூதஹிதே ரதா: ஆத்மவத்ஸர்வேஷாம் பூதாநாம் ஹிதேஷ்வேவ நிரதா:, ருஷய: த்ரஷ்டார: ஆத்மாவலோகநபரா:, ய ஏவம்பூதாஸ்தே க்ஷீணாஶேஷாத்மப்ராப்திவிரோதிகல்மஷா: ப்ரஹ்மநிர்வாணம் லபந்தே ।। ௨௫ ।।

உக்தலக்ஷணாநாம் ப்ரஹ்ம அத்யந்தஸுலபமித்யாஹ –

காமக்ரோதவியுக்தாநாம் யதீநாம் யதசேதஸாம்  ।

அபிதோ ப்ரஹ்மநிர்வாணம் வர்ததே விஜிதாத்மநாம்        ।। ௨௬ ।।

காமக்ரோத்வியுக்தாநாம் யதீநாம் யதநஶீலாநாம் யதசேதஸாம் நியமிதமநஸாம் விஜிதாத்மநாம் விஜிதமநஸாம், ப்ரஹ்மநிர்வாணமபிதோ வர்ததே । ஏவம்பூதாநாம் ஹஸ்தஸ்தம் ப்ரஹ்மநிர்வாணமித்யர்த: ।। ௨௬ ।।

உக்தம் கர்மயோகம் ஸ்வலக்ஷ்யபூதயோகஶிரஸ்கமுபஸம்ஹரதி –

ஸ்பர்ஶாந் க்ருத்வா பஹிர்பாஹ்யாம்ஶ்சக்ஷுஶ்சைவாந்தரே ப்ருவோ:  ।

ப்ராணாபாநௌ ஸமௌ க்ருத்வா நாஸாப்யந்தரசாரிணௌ        ।। ௨௭ ।।

யதேந்த்ரியமநோபுத்திர்முநிர்மோக்ஷபராயண:  ।

விகதேச்சாபயக்ரோதோ ய: ஸதா முக்த ஏவ ஸ:        ।। ௨௮ ।।

பாஹ்யாந் விஷயஸ்பர்ஶாந் பஹி: க்ருத்வா பாஹ்யேந்த்ரியவ்யாபாரம் ஸர்வமுபஸம்ஹ்ருத்ய, யோகயோக்யாஸநே ருஜுகாய உபவிஶ்ய சக்ஷுஷீ ப்ருவோரந்தரே நாஸாக்ரே விந்யஸ்ய நாஸாப்யந்தரசாரிணௌ ப்ராணாபாநௌ ஸமௌ க்ருத்வா உச்ச்வாஸநிஶ்வாஸௌ ஸமகதீ க்ருத்வா ஆத்மாவலோகநாதந்யத்ர ப்ரவ்ருத்த்யநர்ஹோந்த்ரியமநோபுத்தி:, தத ஏவ விகதேச்சாபயக்ரோத:, மோக்ஷபராயண: மோக்ஷைகப்ரயோஜந:, முநி: ஆத்மாவலோகநஶீல: ய:, ஸ: ஸதா முக்த ஏவ ஸாத்யதஶாயாமிவ ஸாதநதஶாயாமபி முக்த ஏவேத்யர்த: ।। ௨௭ – ௨௮।।

உக்தஸ்ய நித்யநைமித்திககர்மேதிகர்தவ்யதாகஸ்ய கர்மயோகஸ்ய யோகஶிரஸ்கஸ்ய ஸுஶகதாமாஹ –

போக்தாரம் யஜ்ஞதபஸாம் ஸர்வலோகமஹேஶ்வரம்  ।

ஸுஹ்ருதம் ஸர்வபூதாநாம் ஜ்ஞாத்வா மாம் ஶாந்திம்ருச்சதி        ।। ௨௯ ।।

யஜ்ஞதபஸாம் போக்தாரம் ஸர்வலோகமஹேஶ்வரம் ஸர்வபூதாநாம் ஸுஹ்ருதம் மாம் ஜ்ஞாத்வா ஶாந்திம்ருச்சதி, கர்மயோககரண ஏவ ஸுகம்ருச்சதி । ஸர்வலோகமஹேஶ்வரம் ஸர்வேஷாம் லோகேஶ்வராணாமபீஶ்வரம் । தமீஶ்வராணாம் பரமம் மஹேஶ்வரம் (ஶ்வே.௬.௭) இதி ஹி ஶ்ரூயதே । மாம் ஸர்வலோகமஹேஶ்வரம் ஸர்வஸுஹ்ருதம் ஜ்ஞாத்வா மதாராதநரூப: கர்மயோக இதி ஸுகேந தத்ர ப்ரவர்தத இத்யர்த: ஸுஹ்ருத ஆராதநாய ஹி ஸர்வே ப்ரவர்தந்தே ।। ௨௯ ।।

।। இதி ஶ்ரீபகவத்ராமாநுஜவிரசிதே ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யே பஞ்சமோऽத்யாய:।। ௫।।