శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత
వేదాన్తదీప:
|| ప్రథమాధ్యాయే తృతీయ: పాద: ||
౧।౩।౧
౬౬ ద్యుభ్యాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ – ఆథర్వణే యస్మిన్ ద్యౌ: పృథివీ చాన్తరిక్షమోతం మనస్సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైస్తమేవైకం జానథాత్మానమన్యా వాచో విముఞ్చథ అమృతస్యైష సేతు: ఇత్యత్ర ద్యుపృథివ్యాదీనామాయతనం కిం జీవ:, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। జీవ ఇతి పూర్వ: పక్ష:, మన: ప్రభృతీన్ద్రియాధారత్వశ్రుతే:, ఉత్తరత్ర నాడీసంబన్ధాత్, జాయమానత్వశ్రుతేశ్చ। రాద్ధాన్తస్తు నిరుపాధికాత్మత్వామృతసేతుత్వయో: పరమాత్మధర్మయో: శ్రవణాత్పరమాత్మైవాయమ్। సర్వం నియన్తృతయా ఆప్నోతీతి హ్యాత్మా। అమృతస్య ప్రాపకతయా సేతుశ్చ స ఏవ। నాడీసంబన్ధ:, బహుధాజాయమానత్వఞ్చ। సన్తతం సిరాభిస్తు లమ్బత్యాకోశసన్నిభమ్, అజాయమానో బహుధా విజాయతే ఇత్యాదిషు సర్వసమాశ్రయణీయత్వాయ అజహత్స్వభావస్యైవ పరమాత్మనోऽపి దృశ్యత ఇతి। సూత్రార్థస్తు – ద్యుపృథివ్యాదీనామాయతనం పరమాత్మా, స్వశబ్దాత్||౧||
౬౭। ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాచ్చ – తదా విద్వాన్పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి। తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్త: పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ ఇతి చ బన్ధాన్ముక్తస్య ప్రాప్యతయా వ్యపదేశాచ్చాయం పరమాత్మా||౨||
౬౮। నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ప్రాణభృచ్చ – ఆనుమానమ్ – అనుమానగమ్యం ప్రధానమ్। యథా తద్వాచిశబ్దాభావాత్ తదిహ న గృహ్యతే। తథా ప్రాణభృదపీత్యర్థ:। అతశ్చాయం పరమాత్మా। ।౩||
౬౯। భేదవ్యపదేశాత్ – అనీశయా శోచతి ముహ్యమాన:। జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమ్ ఇత్యాదినా జీవాద్భేదేన వ్యపదేశాచ్చాయం పరమాత్మా||౪||
౭౦। ప్రకరణాత్ – అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యత ఇత్యాదినా పరమాత్మన ఏవ ప్రకృతత్వాత్||౫||
౭౧। స్థిత్యదనాభ్యాం చ – తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి ఇతి కర్మఫలమనశ్నత: పరమాత్మనో దీప్యమానతయా స్థితే:, జీవస్య కర్మపరవశతయా తత్ఫలాదనాచ్చ పరమాత్మనో జీవాత్ భేదావగమాత్ అమృతసేతుర్ద్యుభ్వాద్యాయతనం న జీవ:। అదృశ్యత్వాదిగుణక ఇత్యనేన పరమాత్మత్వే స్థాపితేऽపి, నాడీసంబన్ధబహుధాజాయమానత్వలిఙ్గాత్, యాऽవాన్తరప్రకరణవిచ్ఛేదాశఙ్కా, సా నిరాకృతా- ద్యుభ్వాద్యాయతనమితి। వైశ్వానరస్య త్రైలోక్యశరీరత్వాదినా పరమాత్మత్వనిర్ణయ ఇతి మధ్యే వైశ్వానరవిద్యా నిరూపితా||౬|| ఇతి ద్యుభ్వాద్యధికరణమ్|| ౧ ||
౧-౩-౨
౭౨। భూమా సంప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ – ఛాన్దోగ్యే యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా ఇత్యత్ర భూమశబ్దనిర్దిష్టో నిరతిశయవైపుల్యవిశిష్టసుఖస్వరూప: కిం ప్రత్యగాత్మా, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ప్రత్యగాత్మేతి పూర్వ: పక్ష:। తరతి శోకమాత్మవిత్ ఇతి ప్రక్రమ్య నామాదిపరమ్పరయోత్తరోత్తరభూయస్త్వేన ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం ప్రవృత్తస్యాత్మోపదేశస్య ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టే ప్రత్యగాత్మని సమాప్తిదర్శనాత్, ప్రత్యగాత్మన ఏవ భూమసంశబ్దనమితి నిశ్చీయతే। రాద్ధాన్తస్తు – యద్యపి ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాముత్తరోత్తరభూయస్త్వవచనం ప్రాణే పర్యవస్థితమ్; తథాపి ప్రాణవేదినోऽతివాదిత్వముక్త్వా, ఏష తు వా అతివదతి యస్సత్యేనాదివదతి ఇతి తు శబ్దేనోపాసకభేదం ప్రతిపాద్య, తస్య సత్యోపాసకస్య పూర్వస్మాదాధిక్యోపదేశాత్, సత్యశబ్దాభిధేయం పరం బ్రహ్మైవ భూమవిశిష్టమితి। సూత్రార్థస్తు భూమగుణవిశిష్టం పరం బ్రహ్మైవ, సంప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ – సంప్రసాద: – ప్రత్యగాత్మా, ఏష సంప్రసాదోऽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసంపద్య ఇత్యాద్యుపనిషత్ప్రసిద్ధే:। ఏష తు వా అతివదతి ఇతి ప్రత్యగాత్మనోऽధికతయోపదేశాత్। అతివాదిత్వం హి స్వోపాస్యాధిక్య-వాదిత్వమ్||౭||
౭౩। ధర్మోపపత్తేశ్చ – స్వాభావికామృతత్వ-స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వ-సర్వాత్మత్వ-సర్వోత్పత్తిహేతుత్వా-దీనాం భూమ్ని శ్రూయమాణానాం ధర్మాణాం పరస్మిన్నేవ బ్రహ్మణ్యుపపత్తేశ్చ భూమా పరం బ్రహ్మైవ||౮|| ఇతి భూమాధికరణమ్ ||౨||
౧-౩-౩
౭౪। అక్షరమమ్బరాన్తధృతే: – వాజినాం గార్గిప్రశ్నే। స హోవాచైతద్వై తదక్షరం గార్గి బ్రాహ్మణా అభివదన్త్యస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమలోహితమస్నేహమచ్ఛాయమ్ ఇత్యత్రాక్షరశబ్దనిర్దిష్టం ప్రధానమ్? జీవో వా? ఉత పరమాత్మా? ఇతి సంశయ:। ప్రధానం, జీవో వా, న పరమాత్మేతి పూర్వ: పక్ష:। కస్మిన్ను ఖల్వాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ ఇత్యుక్తే ఆకాశాధారతయోచ్యమానమక్షరం ప్రధానమ్, జీవో వా, ప్రధానస్య వికారాధారత్వాజ్జీవస్యాచిద్వస్త్వాధారత్వాత్ న పరమాత్మేతి। రాద్ధన్తస్తు – యదూర్ధ్వం గార్గి దివ ఇత్యారభ్య, కాలత్రయవర్తిన: కృత్స్నస్యాధారతయా నిర్దిష్ట ఆకాశోऽవ్యాకృతమేవ, న వాయుమానాకాశ:। తత: పశ్చాత్ కస్మిన్ను ఖల్వాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ ఇతి పృష్టే తదాధారతయోచ్యమానమేతదక్షరం న ప్రధానం భవితుమర్హాతి। నాపి జీవ:। ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠత ఇత్యారభ్య ప్రశాసనాత్సర్వాధారత్వశ్రుతే:। సూత్రార్థస్తు – ఏతద్వై తదక్షరం గార్గి ఇతి నిర్దిష్టమక్షరం పరమాత్మా, అమ్బరాన్తధృతే: – అమ్బరం – వాయుమానాకాశ:, అమ్బరాన్త:- అమ్బరపారభూతమ్, అమ్బరకారణమితియావత్; కారణాపత్తిరేవ హి కార్యస్యాన్త:। స చామ్బరాన్త: అవ్యాకృతం ప్రధానమ్, తస్య ధృతే: – ధారణాత్। అవ్యాకృతస్యాపి ధృతేరక్షరం పరమాత్మైవేత్యర్థ:||౯||
ఏవం తర్హి జీవో భవితుమర్హాతి, తస్య ప్రధానధృత్యుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
౭౫। సా చ ప్రశాసనాత్ – సా చ అమ్బరాన్తధృతి:। ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ ఇతి ప్రశాసనాచ్ఛ్రూయతే। ప్రశాసనమ్ – ప్రకృష్టం శాసనమ్, అప్రతిహతాజ్ఞా। న చాప్రతిహతాజ్ఞయా కృత్స్నస్య చిదచిదాత్మకస్య జగతో ధృతిర్జీవే ఉపపద్యతే; అతో న జీవ:||౧౦||
౭౬। అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ – అన్యభావ: – అన్యత్వమ్। అస్యాక్షరస్య పరమపురుషాదన్యత్వం వ్యావర్తయతి వాక్యశేష:, । అదృష్టం ద్రష్టృ ఇత్యాదినా సర్వైరదృష్టమేతదక్షరం సర్వస్య ద్రష్ట్రిత్యాది ప్రధానజీవాసంభావనీయార్థప్రతిపాదనాత్||౧౧|| ఇతి అక్షరాధికరణమ్ || ౩ ||
౧-౩-౪
౭౭। ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్స: – ఆథర్వణికానాం సత్యకామప్రశ్నే య: పునరేతం త్రిమాత్రేణోమిత్య-నేనైవాక్షరేణ పరం పురుషమభిధ్యాయీత ఇత్యారభ్య। స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకం, స ఏతస్మాజ్జీవఘనాత్ పరాత్పరం పురిశయం పురుషమీక్షత ఇత్యత్ర, ధ్యాయతీక్షతికర్మతయా వ్యపదిష్ట: పరమపురుష: కిం హిరణ్యగర్భ:, ఉత పరబ్రహ్మభూత: పురుషోత్తమ ఇతి సంశయ:। హిరణ్యగర్భ ఇతి పూర్వ: పక్ష:। పూర్వత్రైకమాత్రం ప్రణవముపాసీనస్య మనుష్యలోకప్రాప్తిం ఫలం, ద్విమాత్రముపాసీనస్యాన్తరిక్షలోకప్రాప్తిం చ ఫలమభిధాయానన్తరం య: పునరేతం త్రిమాత్రేణ ఇతి త్రిమాత్రం ప్రణవముపాసీనస్య ఫలత్వేనోచ్యమానబ్రహ్మలోకస్థపురుషేక్షణకర్మభూతశ్చతుర్ముఖ ఏవేతి విజ్ఞాయతే, మనుష్యలోకాన్తరిక్షలోకసాహచర్యాత్ బ్రహ్మలోకోऽపి క్షేత్రజ్ఞలోక ఇతి నిశ్చయాత్।
రాద్ధాన్తస్తు – పరాత్పరం పురిశయం పురుషమీక్షతే ఇతీక్షతికర్మతయా నిర్దిష్టపురుషవిషయే శ్లోకే। తమోఙ్కారేణైవాయనేనాన్వేతి విద్వాన్యత్తచ్ఛాన్తమజరమమృతమభయం పరఞ్చ ఇతి నిరుపాధికశాన్తత్వామృతత్వాదివ్యపదేశాత్పరమాత్మైవాయమితి నిశ్చీయతే। ఏవం పరమాత్మత్వే నిశ్చితే బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ తత్స్థానమేవాభిదధాతి ఇత్యవగమ్యతే। తద్విషయతయోదాహృతే చ శ్లోకే యత్తత్కవయో వేదయన్తే। (తద్విష్ణో: పరమం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయ:।) ఇత్యేవమాదిభిస్సూరిభిర్దృశ్యత్వవచనం తదేవ ద్రఢయతి। సూత్రార్థస్తు – ఈక్షతికర్మ స: – పరమాత్మా, ధ్యాయతీక్షత్యోరేకవిషయత్వేన ధ్యాయతికర్మాऽపి స ఏవేత్యర్థ:, వ్యపదేశాత్ – తద్విషయకతయా శాన్తమజరమమృతమభయం పరం చేతి పరమాత్మధర్మాణాం వ్యపదేశాత్||౧౨|| ఇతి ఈక్షతికర్మాధికరణమ్||౪||
౧-౩-౫
౭౪। దహర ఉత్తరేభ్య: – ఛాన్దోగ్యే అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోऽస్మిన్ అన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్ ఇత్యత్ర హృదయపుణ్డరీకమధ్యవర్తీ దహరాకాశశ్శ్రూయమాణ: కిం భూతకాశ:, ఉత జీవ:, అథ పరమాత్మేతి సంశయ:। ప్రథమం తావద్భూతాకాశ ఇతి యుక్తమాశ్రయితుమితి పూర్వ పక్ష:, ఆకాశశబ్దస్య భూతాకాశే ప్రసిద్ధిప్రాచుర్యాత్ ఆకాశాన్తర్వర్తినోऽన్యస్య అన్వేష్టవ్యతాప్రతీతేశ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యమ్ ఇతి చోదితే యావాన్వా అయమాకాశ: ఇత్యారభ్య ఏతత్సత్యం బ్రహ్మపురమ్ ఇత్యన్తేన దహరాకాశస్యాతిమహత్త్వసర్వాశ్రయత్వాజరత్వసత్యత్వాద్యభిధాయ అస్మిన్కామాస్సమాహితా ఇత్యాకాశాన్తర్వర్తినోऽన్వేష్టవ్యా: కామా ఇతి ప్రతిపాద్య, కోऽయం దహరాకాశశబ్దనిర్దిష్ట:? కే తదాశ్రయా: కామా:? ఇత్యపేక్షాయామ్ ఏష ఆత్మాపహతపాప్మా ఇత్యారభ్య, సత్యసఙ్కల్ప: ఇత్యన్తేన ఆకాశశబ్దనిర్దిష్ట: ఆత్మా, కామాశ్చాపహతపాప్మత్వాదయస్తద్విశేషణభూతా ఇతి ప్రతిపాదయద్వాక్యం అపహతపాప్మత్వాదివిశిష్టపరమాత్మానమాహ। ఉపక్రమే చాన్వేష్టవ్యతయా ప్రతిజ్ఞాత: ఆకాశ: ఆత్మా, ఏతద్విశేషణభూతా: అపహతపాప్మత్వాదయ: కామా ఇతి వాక్యం జ్ఞాపయత్ అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్కామాన్ తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి ఇత్యుపసంహరతి। అతోऽయం దహరాకాశః అపహతపాప్మత్వాదివిశిష్ట: పరమాత్మేతి నిశ్చీయతే, న భూతాకాశాదిరితి। ఏవం తర్హ్యస్మిన్వాక్యే, అథ య ఏష సంప్రసాదోऽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ ఇతి ప్రత్యగాత్మప్రతీతే:, తస్య చోత్తరత్ర ప్రజాపతివాక్యే అపహతపాప్మత్వాదిగుణకత్వావగమాత్ ప్రత్యగాత్మైవ దహరాకాశ ఇతి పూర్వపక్షీ మన్యతే। రాద్ధాన్తీ తు ప్రత్యగాత్మా కర్మపరవశతయా జాగరితస్వప్నసుషుప్త్యాద్యవస్థాభి: తిరోహితాపహతపాప్మత్వాదిక: పరమాత్మానముపసంపన్న: తత్ప్రసాదాదావిర్భూతగుణక: ప్రజాపతివాక్యే ప్రతిపాదిత:। దహరాకాశస్త్వతిరోహితనిరుపాధికాపహతపాప్మత్వాదిక: ప్రత్యగాత్మన్యసంభావనీయజగద్విధరణ-సమస్తచిదచిద్వస్తునియమనాద్యనన్తగుణక: ప్రతిపన్న ఇతి నాయం ప్రత్యగాత్మా దహరాకాశ:, అపి తు పరమాత్మైవేతి మన్యతే। సూత్రార్థస్తు – దహరాకాశ: పరం బ్రహ్మ, ఉత్తరేభ్య: – ఉత్తరవాక్యగతేభ్యః అపహతపాప్మత్వాదిపరమాత్మాసాధారణధర్మేభ్యో హేతుభ్య:||౧౩||
౭౯। గతిశబ్దాభ్యాం తథాహి దృష్టం లిఙ్గం చ – అస్మిన్దహరాకాశే సర్వాసాం ప్రజానామజానతీనాం అహరహర్యా గతిశ్శ్రూయతే, యశ్చ దహరాకాశావమర్శరూపైతచ్ఛబ్దసమానాధికరణతయా ప్రయుక్తో బ్రహ్మలోకశబ్ద:, తాభ్యాం దహరాకాశ: పరం బ్రహ్మేత్యవగమ్యతే। తద్యథా హిరణ్యనిధిం నిహితమక్షేత్రజ్ఞా ఉపర్యుపరి సఞ్చరన్తో న విన్దేయురేవమేవేమాస్సర్వా: ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఏతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్త్యనృతేన హి ప్రత్యూఢా: ఇతి। తథా హి దృష్టమ్ – తథా హ్యన్యత్ర పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యేవం రూపం గమనం దృష్టమ్ – ఏవమేవ ఖలు సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సతి సంపద్య న విదుస్సతి సంపత్స్యామహ ఇతి। తథా బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యేవ దృష్ట: – ఏష బ్రహ్మలోకస్సమ్రాడితి హోవాచ ఇతి లిఙ్గం చ – మా భూదన్యత్ర దర్శనమ్, అస్మిన్ ప్రకరణే సర్వాసాం ప్రజానాం శ్రూయమాణమహరహర్గమనం, బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ దహరాకాశస్య పరమాత్మత్వే పర్యాప్తం లిఙ్గమ్। చ శబ్దోऽవధారణే। ఏతదేవ పర్యాప్తమిత్యర్థ:||౧౪||
౮౦। ధృతేశ్చ మహిమ్నోऽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధే: – అస్య ధృత్యాఖ్యస్య పరమాత్మనో మహిమ్నోऽస్మిన్ దహరాకాశే ఉపలబ్ధేరయం పరమాత్మా। ధృతి: – జగద్విధరణం పరమాత్మనో మహిమేత్యన్యత్రావగమ్యతే। ఏష సర్వేశ్వర ఏష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఏష సేతుర్విధరణ ఏషాం లోకానామసంభేదాయ ఇతి। సా చ అస్మిన్దహరాకాశ ఉపలభ్యతే। అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిరేషాం లోకానామసంభేదాయ ఇతి||౧౫||
౮౧। ప్రసిద్ధేశ్చ – కో హ్యేవాన్యాత్క: ప్రాణ్యాత్ యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే ఇత్యాదిష్వాకాశశబ్దస్య పరస్మిన్బ్రహ్మణి ప్రసిద్ధే: ఆకాశశబ్ద ఏవ పరమాత్మధర్మవిశేషితో భూతకాశశఙ్కాం నివర్తయతీత్యర్థ:||౧౬||
౮౨। ఇతర పరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసంభవాత్ – పరమాత్మన ఇతర: జీవ:; అథ య ఏష సంప్రసాదోऽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ ఇతి జీవస్య పరామర్శాత్స ఏవ దహరాకాశ ఇతి చేత్ తన్న, పూర్వోక్తానాం గుణానాం తస్మిన్నసంభవాత్||౧౭||
౮౩। ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు – ఉత్తరాత్ – ప్రజాపతివాక్యాత్ అపహతపాప్మత్వాదిగుణకో జీవోऽవగమ్యత ఇతి చేత్ తన్న; జాగరితాద్యవస్థాభిరనాదికాలప్రవృత్తాభి: పుణ్యపాపరూపకర్మమూలాభి: తిరోహితగుణక: పరబ్రహ్మోపాసనజనితతదుపసంపత్త్యా ఆవిర్భూతస్వరూపోऽసౌ జీవస్తత్ర ప్రజాపతివాక్యేऽపహత- పాప్మత్వాదిగుణక: కీర్తిత:। దహరాకాశస్త్వతిరోహితస్వరూపః అపహతపాప్మత్వాదిగుణక ఇత్యస్మిన్దహరాకాశే న జీవశఙ్కా||౧౮||
దహరవాక్యే జీవపరామర్శ: కిమర్థమితి చేత్, తత్రాహ-
౮౪। అన్యార్థశ్చ పరామర్శ: – అస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి పరంజ్యోతిస్స్వరూపదహరాకాశోపసంపత్త్యాऽస్య జీవస్యానృతతిరోహితస్వరూపస్య స్వరూపావిర్భావో భవతీతి దహరాకాశస్య జగద్విధరణాదివజ్జీవస్వరూపావిర్భావాపాదన-రూపసంపద్విశేషప్రతిపాదనార్థో జీవపరామర్శ:||౧౯||
౮౫। అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ – దహరోऽస్మిన్నిత్యల్పపరిమాణశ్రుతిరారాగ్రోపమితస్య జీవస్యైవోపపద్యతే, న తు సర్వస్మాజ్జ్యాయసో బ్రహ్మణ ఇతి చేత్, తత్ర యదుత్తరం వక్తవ్యమ్, తత్పూర్వమేవోక్తమ్। నిచాయ్యత్వాదిత్యనేన||౨౦||
౮౬। అనుకృతేస్తస్య చ – అనుకృతి: – అనుకార:; తస్య పరమాత్మనోऽనుకారాద్ధి జీవస్యావిర్భూత-స్వరూపస్యాపహతపాప్మత్వాదిగుణకత్వమ్। అతోऽనుకర్తు: జీవాదనుకార్య: పరబ్రహ్మభూతో దహరాకాశః అర్థాన్తరభూత ఏవ। తదనుకారశ్చ తత్సామ్యాపత్తిశ్శ్రూయతే యదా పశ్య: పశ్యతే రుక్మవర్ణం కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్। తదా విద్వాన్పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి ఇతి||౨౧||
౮౭। అపి స్మర్యతే – స్మర్యతే చ తదుపాసనాత్తత్సామ్యాపత్తిరూపానుకృతిర్జీవస్య, ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా:। సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ ఇతి||౨౨|| ఇతి దహరాధికరణమ్ ||౫||
౧-౩-౬
౮౮। శబ్దాదేవ ప్రమిత: – కఠవల్లీష్వామ్నాయతే। అఙ్గుష్ఠమాత్ర: పురుషో మధ్య ఆత్మని తిష్ఠతి। ఈశానో భూతభవ్యస్య న తతో విజుగుప్సతే। ఏతద్వైతత్। ఉత్తరత్ర చ అఙ్గుష్ఠమాత్ర: పురుషో జ్యోతిరివాధూమక:। తథోపరిష్టాత్ అఙ్గుష్ఠమాత్ర: పురుషోऽన్తరాత్మా సదా జనానాం హృదయే సన్నివిష్ట: ఇతి। అత్రాఙ్గుష్ఠప్రమితో జీవాత్మా, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। జీవాత్మేతి పూర్వ: పక్ష: – అన్యత్ర స్వీకృతస్పష్టజీవభావే పురుషే అఙ్గుష్ఠప్రమితత్వశ్రుతే: ప్రాణాధిపస్సఞ్చరతి స్వకర్మభిరఙ్గుష్ఠమాత్రో రవితుల్యరూప: ఇతి। రాద్ధాన్తస్తు – తత్ర స్వకర్మభిరితి జీవభావనిశ్చయవదత్రాపి, ఈశానో భూతభవ్యస్యేతి భూతభవ్యేశితృత్వ దర్శనాత్ పరమాత్మైవేతి। సూత్రార్థస్తు – శబ్దాదేవ ప్రమిత: – అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమాత్మైవ, ఈశానో భూతభవ్యస్య ఇతి భూతభవ్యేశితృత్వదర్శనాత్ పరమాత్మైవేతి। సూత్రార్థస్తు – శబ్దాదేవ ప్రమిత: – అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమాత్మైవ, । ఈశానో భూతభవ్యస్యేతి పరమాత్మవాచిశబ్దాత్||౨౩||
కథమనవచ్ఛిన్నస్య పరమాత్మనోऽఙ్గుష్ఠప్రమితత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
౮౯। హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ – ఉపాసనార్థముపాసకహృదయే వర్తమానత్వాత్, ఉపాసకహృదయ స్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వాత్ తదపేక్షయేదమఙ్గుష్ఠప్రమితత్వమ్। మనుష్యాణామేవోపాసకత్వసంభావనయా మనుష్యానధికృత్య ప్రవృత్తత్వాచ్ఛాస్త్రస్య మనుష్యహృదయాపేక్షయేదముక్తమ్। స్థితం తావదుత్తరత్ర సమాపయిష్యతే||౨౪|| ఇతి ప్రమితాధికరణ పూర్వభాగ:||
౧-౩-౭
౯౦। తదుపర్యపి బాదరాయణస్సంభవాత్ – మనుష్యాధికారం బ్రహ్మోపాసనశాస్త్రమిత్యుక్తమ్। తత్ప్రసఙ్గేన దేవాదీనామపి బ్రహ్మవిద్యాయామధికారోऽస్తి నవేతి చిన్త్యతే। న దేవాదీనామధికారః అస్తీతి పూర్వ: పక్ష: – పరినిష్పన్నే బ్రహ్మణి శబ్దస్య ప్రామాణ్యసంభవేऽపి దేవాదీనాం విగ్రహాదిమత్త్వే ప్రమాణాభావాత్, మన్త్రార్థవాదానామ్ (అపి) విధిశేషతయా విగ్రహాదిసద్భావపరత్వాభావాత్, విగ్రహవన్నిర్వర్త్యాహరహరనుష్ఠీయమానవివేకాదిసాధనసప్తక సంస్కృతమనోనిష్పాద్యోపాసననిర్వృత్తౌ తేషాం సామర్థ్యాభావాత్।
రాద్ధాన్తస్తు – జగత్సృష్టిప్రకరణేషు నామరూపవ్యాకరణశ్రుత్యైవ దేవాదీనాం విగ్రహాదిమత్త్వం సిధ్యతి। దేవాదీనాం దేహేన్ద్రియాదికరణమేవ హి నామరూపవ్యాకరణమ్, మన్త్రార్థవాదయోశ్చ తదుపలబ్ధే:, తయోరనుష్ఠేయ- ప్రకాశనస్తుతిపరత్వేऽపి తదుపపత్తయే తత్సద్భావే ప్రమాణత్వాద్దేవాదీనాం విగ్రహాదిమత్త్వసిద్ధి:, నహి విగ్రహాదిమత్తయా స్తుతి: ప్రకాశనం చ తదభావే సంభవతి। అతస్సామర్థ్యసంభవాదస్త్యేవాధికార:। సూత్రార్థస్తు – తదుపర్యపి తేభ్య: – మనుష్యేభ్య ఉపరి వర్తమానానాం దేవాదీనామప్యధికారోऽస్తి, యద్వా, తత్ – బ్రహ్మోపాసనమ్ ఉపరి-దేవాదిష్వపి సంభవతి, తేషామపి బ్రహ్మస్వరూపతదుపాసనప్రకారజ్ఞానతదర్థిత్వతదుపాదానసామర్థ్యసంభవాత్। పూర్వోపార్జితజ్ఞానావిస్మరణాత్ జ్ఞానసంభవ: తాపత్రయాభిహతిపూర్వకబ్రహ్మగుణజ్ఞానాచ్చార్థిత్వసంభవ:; సృష్టివాక్యమన్త్రార్థవాదేషు విగ్రహవత్త్వాదిదర్శనాత్ సామర్థ్యసంభవశ్చేతి భగవాన్ బాదరాయణో మన్యతే||౨౫||
౯౧। విరోధ: కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ – కర్మణి – యాగాదౌ, విగ్రహవత్త్వే సతి ఏకస్య యుగపదనేకయాగేషు సన్నిధానానుపపత్తేర్విరోధ: ప్రసజ్యత ఇతి చేత్; తన్న, శక్తిమతాం సౌభరిప్రభృతీనాం యుగపదనేకశరీరప్రతిపత్తిదర్శనాత్||౨౬||
౯౨। శబ్ద ఇతి చేన్నాత: ప్రభవాత్ప్రయక్షానుమానాభ్యామ్ – విరోధ ఇతి వర్తతే। మాభూత్కర్మణి విరోధ:, శబ్దే తు వైదికే విరోధ: ప్రసజ్యతే – విగ్రహవత్త్వే హి తేషాం సావయవత్వేనోత్పత్తివినాశయోగాదుత్పత్తే: ప్రాగ్వినాశాదూర్ధ్వం చ వైదికానామిన్ద్రాదిశబ్దానామర్థశూన్యత్వమనిత్యత్వం వా స్యాదితి చేత్; తన్న, అత: ప్రభవాత్ అత:- వైదికాదేవ శబ్దాత్ ఇన్ద్రాదే: ప్రభవాత్। పూర్వపూర్వేన్ద్రాదౌ వినష్టే వైదికాదిన్ద్రాద్యాకృతి-విశేషవాచిన: శబ్దాదిన్ద్రాద్యాకృతివిశేషం స్మృత్వా తదాకారమపరమిన్ద్రాదికం సృజతి ప్రజాపతిరితి వైదికస్య శబ్దస్య న కశ్చిద్విరోధ:। న హి దేవదత్తాదిశబ్దవదిన్ద్రాదిశబ్దా వ్యక్తివిశేషే సఙ్కేతపూర్వకా: ప్రవృత్తా:; అపి తు గవాదిశబ్దవదాకృతివిశేషవాచిన ఇతి తేషామపి నిత్య ఏవ వాచ్యవాచకభావ:। వైదికాదిన్ద్రాదిశబ్దాత్ తదర్థవిశేషం స్మృత్వా కులాలాదిరివ ఘటాదికం ప్రజాపతిస్సృజతీతి కుతోऽవగమ్యతే? ప్రత్యక్షానుమానాభ్యాం- శ్రుతిస్మృతిభ్యామిత్యర్థ:। శ్రుతిస్తావత్ వేదేన రూపే వ్యాకరోత్ సతాసతీ ప్రజాపతి:, తథా స భూరితి వ్యాహరత్ స భూమిమసృజత ఇత్యాదికా। స్మృతిరపి సర్వేషాం చ స నామాని కర్మాణి చ పృథక్ పృథక్। వేదశబ్దేభ్య ఏవాదౌ పృథక్సంస్థాశ్చ నిర్మమే। నామ రూపం చ భూతానాం కృత్యానాం చ ప్రపఞ్చనమ్। వేదశబ్దేభ్య ఏవాదౌ దేవాదీనాం చకార స: ఇత్యాదికా ||౨౭||
౯౩। అత ఏవ చ నిత్యత్వమ్ – యత: ప్రజాపతి: వైదికాచ్ఛబ్దాదర్థాకారం స్మృత్వా తదాకారం సర్వం సృజతి, అతశ్చ వసిష్ఠవిశ్వామిత్రాదీనాం మన్త్రసూక్తాదికృత్త్వేऽపి మన్త్రాదిమయస్య వేదస్య నిత్యత్వం తిష్ఠత్యేవ। ప్రజాపతిర్హి నైమిత్తికప్రలయానన్తరం మన్త్రకృతో వృణీతే। విశ్వామిత్రస్య సూక్తం భవతీత్యాది వేదశబ్దేభ్యోऽనధీతమన్త్రాదిదర్శనశక్తవసిష్ఠాద్యాకృతివిశేషం స్మృత్వా, వసిష్ఠత్వాదిపదప్రాప్తయే అనుష్ఠితకర్మవిశేషాంశ్చానుస్మృత్య, తదాకారవిశేషాన్ తాన్వసిష్ఠాదీన్ సృజతి; తే చానధీత్యైవ వేదైకదేశభూతమన్త్రాదీన్ స్వరతో వర్ణతశ్చాస్ఖలితాన్పఠన్తి। తదేషాం మన్త్రాదికృత్వేऽపి వేదనిత్యత్వముపపద్యతే||౨౮||
ప్రజాపతిప్రభృతిషు సర్వేషు తత్త్వేష్వవ్యాకృతపర్యన్తేషు అవ్యాకృతపరిణామరూపేషు శబ్దమయేషు వేదేషు చ వినష్టేష్వవ్యాకృతసృష్ట్యావృత్తౌ కథం వేదస్య నిత్యత్వమిత్యత్ర ఆహ-
౯౪। సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్మ్సృతేశ్చ – అవ్యాకృతసృష్ట్యావృత్తావపి సృజ్యానాం సమాననామరూపత్వాదేవ న కశ్చిద్విరోధ:। ఆదిసర్గేऽపి హి పరమపురుష: పూర్వసంస్థానం జగత్స్మరన్ తథైవ సృజతి, వేదాంశ్చ పూర్వానుపూర్వీవిశిష్టానావిష్కృత్య హిరణ్యగర్భాయ దదాతీతి। పూర్వసంస్థానమేవ జగత్సృజతీతి కథమవగమ్యతే? దర్శనాత్స్మృతేశ్చ। దర్శనం – శ్రుతి:। అహోరాత్రాణి విదధద్విశ్వస్య మిషతో వశీ, సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్, దివం చ పృథివీం చాన్తరిక్షమథో సువరితి, యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై ఇతి చ, స్మృతిరపి – యథర్తుష్వృతులిఙ్గాని నానారూపాణి పర్యయే। దృశ్యన్తే తాని తాన్యేవ తథా భావా యుగాదిషు। ఇతి। ఏతదేవ వేదస్య నిత్యత్వం యత్పూర్వపూర్వోచ్చారణక్రమవిశేషం స్మృత్వా తేనైవ క్రమేణోచ్చార్యత్వమ్। పరమపురుషోऽపి స్వరూపస్వారాధనతత్ఫలయాథాత్మ్యావబోధివేదం స్వస్వరూపవన్నిత్యమేవ పూర్వానుపూర్వీవిశిష్టం స్మృత్వా ఆవిష్కరోతి। అతో దేవాదీనాం బ్రహ్మవిద్యాధికారే న కశ్చిద్విరోధ:||౨౯|| ఇతి దేవతాధికరణమ్ || ౭||
౧-౩-౮
౯౫। మధ్వాదిష్వసంభవాదనధికారం జైమిని: – ఛాన్దోగ్యే అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు ఇత్యుపక్రమ్య। తద్యత్ప్రథమమమృతం తద్వసవ ఉపజీవన్తి ఇత్యుక్త్వా, స య ఏతదేవమమృతం వేద వసూనామేవైకో భూత్వాऽగ్నినైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి ఇత్యాదినా ఋగ్యజుస్సామాదివేదోదితకర్మ సంపాద్య రసాధారతయా మధుమయస్యాదిత్యస్య పూర్వదక్షిణపశ్చిమోత్తరోర్ధ్వాంశాన్వసురుద్రాదిత్యమరుత్సాధ్యనామ్నాం దేవగణానాం భోగ్యత్వేనాభిధాయ, తైర్భుజ్యమానాకారేణాదిత్యాంశానుపాస్యానుపదిశ్య, తానేవాదిత్యాంశాంస్తథా భూతాన్ప్రాప్యానుపదిశతి। ఏవమాదిషూపాసనేషు వస్వాదిత్యాదీనామధికారోऽస్తి, నేతి సంశయ:। నాస్త్యధికార ఇతి పూర్వ: పక్ష:, వస్వాదీనాముపాస్యాన్తర్గతత్వేన కర్మకర్తృభావవిరోధాత్, ప్రాప్యస్య వసుత్వాదే: ప్రాప్తత్వాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – బ్రహ్మణ ఏవ తదవస్థస్యోపాస్యాదీనాం సతాం స్వావస్థబ్రహ్మానుసన్ధానావిరోధాత్కల్పాన్తరే వసుత్వాదే: ప్రాప్తత్వావిరోధాచ్చ వస్వాదీనామధికార: సంభవతీతి। సూత్రార్థస్తు మధువిద్యాదిషు వస్వాదీనామనధికారం జైమినిర్మన్యతే। అసంభవాత్ – వస్వాదీనామేవ ఉపాస్యానాముపాసకత్వాసంభవాత్, వసుత్వాదే: ప్రాప్తత్వాదేవ ప్రాప్యత్వాసంభవాచ్చ||౩౦||
౯౬। జ్యోతిషి భావాచ్చ – తం దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరాయుర్హోపాసతేऽమృతమ్ ఇతి జ్యోతిషి – పరస్మిన్ బ్రహ్మణి దేవమనుష్యయోరధికారసాధారణ్యే సత్యపి, జ్యోతిషాం జ్యోతి: – పరం బ్రహ్మ దేవా ఉపాసతే ఇతి విశేషవచనం వస్వాదీనాం కర్మకర్తృభావవిరోధాత్తేషు తేషామనధికారం ద్యోతయతి। దేవా ఇతి సామాన్యవచనం చ వస్వాదివిశేషవిషయమిత్యవగమ్యతే, అన్యేషామవిరోధాత్||౩౧||
౯౭। భావం తు బాదరాయణోऽస్తి హి – తు శబ్ద: పక్షం వ్యావర్తయతి। వస్వాదీనాం మధువిద్యాదిషు అధికారసద్భావం భగవాన్బాదరాయణో మన్యతే। అస్తి హి వస్వాదీనామేవోపాస్యత్వం ప్రాప్యత్వం చ। ఇదానీం వసూనామేవ సతాం కల్పాన్తరే వసుత్వస్య ప్రాప్యత్వసంభవాత్ప్రాప్యత్వం సంభవతి। స్వాత్మనాం బ్రహ్మభావానుసన్ధానసంభవాదుపాస్యత్వం చ సంభవతి। య ఏతామేవం బ్రహ్మోపనిషదం వేద ఇతి హి కృత్స్నాయా మధువిద్యాయా: బ్రహ్మవిద్యాత్వమవగమ్యతే||౩౨|| ఇతి మధ్వధికరణమ్ || ౮ ||
౧-౩-౯
౯౮। శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి – బ్రహ్మవిద్యాయాం శూద్రస్యాప్యధికారోऽస్తి, నేతి సంశయ:। అస్తీతి పూర్వ: పక్ష:, – అర్థిత్వసామర్థ్యసంభవాత్। శూద్రస్యానగ్నివిద్యత్వేऽపి మనోవృత్తిమాత్రత్వాత్ ఉపాసనస్య సంభవతి హి సామర్థ్యమ్। బ్రహ్మస్వరూపతదుపాసనప్రకారజ్ఞానం చేతిహాసపురాణశ్రవణాదేవ నిష్పద్యతే। అస్తి హి శూద్రస్యాపీతిహాసపురాణశ్రవణానుజ్ఞా। శ్రావయేచ్చతురోవర్ణాన్కృత్వా బ్రాహ్మణమగ్రత ఇతి। తథా తత్రైవ విదురాదీనాం బ్రహ్మనిష్ఠత్వం దృశ్యతే। ఉపనిషత్స్వపి। ఆజహారేమాశ్శూద్రానేనైవ ముఖేనాలాపయిష్యథా ఇతి శూద్రశబ్దేనామన్త్ర్య బ్రహ్మవిద్యోపదేశదర్శనాచ్ఛూద్రస్యాపీహాధికారస్సూచ్యతే। రాద్ధాన్తస్తు – ఉపాసనస్య మనోవృత్తిమాత్రత్వేऽపి అనధీతవేదస్య శూద్రస్య ఉపాసనోపాయభూతజ్ఞానాసంభవాత్, న సార్మథ్యసంభవ:। కర్మవిధివత్ ఉపాసనావిధయోऽపి త్రైవర్ణికవిషయాధ్యయనగృహీతస్వాధ్యాయోత్పన్నజ్ఞానమేవ ఉపాసనోపాయతయా స్వీకుర్వతే। ఇతిహాసాదయోऽపి స్వాధ్యాయసిద్ధమేవ జ్ఞానముపబృంహయన్తీతి తతోऽపి నాస్య జ్ఞానలాభ:। శ్రవణానుజ్ఞా తు పాపక్షయాదిఫలా। విదురాదీనాం తు భవాన్తరవాసనయా జ్ఞానలాభాద్బ్రహ్మనిష్ఠత్వమ్। శూద్రేత్యామన్త్రణమపి న చతుర్థవర్ణత్వేన; అపి తు బ్రహ్మవిద్యావైకల్యాచ్ఛుగస్య సంజాతేతి। అతో న శూద్రస్యాధికార:। సూత్రార్థస్తు- బ్రహ్మవిద్యావైకల్యేన హంసోక్తానాదరవాక్యశ్రవణాత్తదైవాచార్యం ప్రత్యాద్రవణాచ్చాచార్యేణ తస్య శుశ్రూషోర్విద్యాऽలాభకృతా శుక్సూచ్యతే। హి శబ్దో హేతౌ। యస్మాదస్య శుక్సూచ్యతే, అతశ్శోచనాచ్ఛూద్ర ఇతి కృత్వా ఆచార్యో రైక్వ: జానశ్రుతిం శూద్రేత్యామన్త్రయతే; న జాతియోగేనేత్యర్థ:||౩౩||
౯౯। క్షత్రియత్వగతేశ్చ – అస్య శుశ్రూషో: క్షత్రియత్వావగతేశ్చ న జాతియోగేన శూద్రేత్యామన్త్రణమ్। ప్రకరణప్రక్రమే హి బహుదాయీ ఇత్యాదినా దానపతిత్వబహుతరపక్వాన్నదాయిత్వక్షత్తృప్రేషణబహుగ్రామాదిప్రదానైరస్య జానశ్రుతేశ్శుశ్రూషో: క్షత్రియత్వం ప్రతీతమ్||౩౪||
౧౦౦। ఉత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ – ఉపరిష్టాచ్చాస్యాం విద్యాయాం బ్రాహ్మణక్షత్రియయోరేవాన్వయో దృశ్యతే। అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ ఇత్యాదినా। అభిప్రతారీ హి చైత్రరథ: క్షత్రియ:। అభిప్రతారిణశ్చైత్రరథత్వం క్షత్రియత్వం చ కాపేయసాహచర్యాల్లిఙ్గాదవగమ్యతే। ప్రకరణాన్తరే హి కాపేయసహచారిణ: చైత్రరథత్వం క్షత్రియత్వఞ్చావగతమ్। ఏతేన వై చైత్రరథం కాపేయా అయాజయన్ ఇతి, తస్మాచ్చైత్రరథో నామైక: క్షత్రపతిరజాయతేతి చ। అతోऽస్యాం విద్యాయామన్వితో బ్రాహ్మణాదితరో జానశ్రుతిరపి క్షత్రియో భవితుమర్హాతి||౩౫||
౧౦౧। సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ – విద్యోపదేశే ఉప త్వా నేష్యే ఇత్యుపనయన- సంస్కారపరామర్శాత్ శూద్రస్య తదభావవచనాచ్చానధికార:। న శూద్రే పాతకం కిఞ్చిన్న చ సంస్కారమర్హాతి। ఇతి హి నిషిధ్యతే||౩౬||
౧౦౨। తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తే: – నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హాతి సమిధం సౌమ్యాహర ఇతి శుశ్రూషోర్జాబాలేశ్శూద్రత్వాభావనిశ్చయ ఏవోపదేశే ప్రవృత్తేర్నాధికార:||౩౭||
౧౦౩। శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్ – శూద్రస్య శ్రవణాధ్యయనాదీని హి ప్రతిషిధ్యన్తే। తస్మాచ్ఛూద్రసమీపే నాధ్యేతవ్యమ్ ఇతి। అనుపశృణ్వతోऽధ్యయనాదిర్న సంభవతి||౩౮||
౧౦౪। స్మృతేశ్చ – స్మర్యతే చ శూద్రస్య వేదశ్రవణాదౌ దణ్డ:। అథ హాస్య వేదముపశృణ్వత: త్రపుజతుభ్యాం శ్రోత్రప్రతిపూరణముదాహరణే జిహ్వాచ్ఛేదో ధారణే శరీరభేద ఇతి||౩౯|| ఇతి అపశూద్రాధికరణమ్||౯||
(ప్రమితాధికరణశేష:)
ప్రాసఙ్గికం పరిసమాప్య ప్రకృతం పరిసమాపయతి –
౧౦౫। కమ్పనాత్ – అఙ్గుష్ఠప్రమితప్రకరణమధ్యే। యదిదం కిఞ్చ జగత్సర్వం ప్రాణ ఏజతి నిస్సృతమ్। మహద్భయం వజ్రముద్యతమ్ భయాదస్యాగ్నిస్తపతి ఇత్యాదౌ ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టాఙ్గుష్ఠప్రమిత-జనితభయనిమిత్తాదగ్నివాయుసూర్యప్రభృతికృత్స్నజగత్కమ్పనాత్ శ్రూయమాణాదఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమాత్మైవేతి నిశ్చీయతే||౪౦||
౧౦౬। జ్యోతిర్దర్శనాత్ – అస్మిన్నేవ ప్రకరణే తత్సంబన్ధితయా న తత్ర సూర్యో భాతి ఇత్యారభ్య తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి ఇతి సర్వేషాం ఛాదకస్యానవధికాతిశయస్య భాశ్శబ్దాభిహితస్య బ్రహ్మభూతస్య పరస్య జ్యోతిషో దర్శనాచ్చ అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమాత్మా||౪౧|| ఇతి ప్రమితాధికరణశేష: ||
౧-౩-౧౦
౧౦౭। ఆకాశోऽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ – ఛాన్దోగ్యే ఆకాశో హ వై నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ తదమృతం స ఆత్మా ఇత్యత్రాకాశశబ్దనిర్దిష్ట: కిం ముక్తాత్మా, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ముక్త ఇతి పూర్వ: పక్షః। ధూత్వా శరీరమకృతం కృతాత్మా బ్రహ్మలోకమభిసంభవామి ఇతి ముక్తస్యానన్తరప్రకృతత్వాత్। రాద్ధాన్తస్తు – నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా ఇతి స్వయమస్పృష్ట-నామరూపతయా నామరూపయోర్నిర్వోఢృత్వేన శ్రూయమాణోऽయమాకాశో బద్ధముక్తోభయావస్థాత్ప్రత్యగాత్మనః అర్థాన్తరత్వాత్పరమాత్మైవ।
సూత్రార్థస్తు – ఆకాశ: పరమాత్మా, తస్య నామరూపయోర్నిర్వోఢృత్వతదస్పర్శలక్షణార్థాన్తరత్వ-వ్యపదేశాత్। ప్రత్యగాత్మనో హ్యర్థాన్తరభూత ఏవ నామరూపయోర్నిర్వోఢా। బద్ధావస్థస్తావన్నామరూపాభ్యాం స్పృష్టస్తత్పరవశశ్చేతి న నిర్వోఢా; ముక్తస్యాపి జగద్వ్యాపారరహితత్వాన్న నిర్వోఢృత్వమ్। ఆదిశబ్దేన నిరుపాధికబ్రహ్మత్వామృతత్వాత్మత్వాదీని గృహ్యన్తే; తాని నిరుపాధికాని ముక్తస్యాపి న సంభవన్తి||౪౨||
నను తత్త్వమస్యాదినైక్యవ్యపదేశాత్, నేహ నానాऽస్తీతి భేదప్రతిషేధాచ్చ న ప్రత్యగాత్మనః అర్థాన్తరభూత: పరమాత్మేత్యాశఙ్క్యాహ –
౧౦౮। సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన – వ్యపదేశాదితి వర్తతే। ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిష్వక్త:, ప్రాజ్ఞేనాऽత్మనాऽన్వారూఢ: ఇతి సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్లుప్తసకలవిశేషవిజ్ఞానాత్ప్రత్యగాత్మనస్తదానీమేవ సర్వజ్ఞతయా భేదవ్యపదేశాత్ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూత ఏవ పరమాత్మా||౪౩||
౧౦౯। పత్యాదిశబ్దేభ్య: – పరిష్వఞ్జకే ప్రాజ్ఞే శ్రూయమాణేభ్య: పత్యాదిశబ్దేభ్యశ్చాయం ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూత: పరమాత్మా, సర్వస్యాధిపతిస్సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశాన: ఇత్యాదౌ। ఐక్యోపదేశ-భేదప్రతిషేధౌ తు బ్రహ్మకార్యత్వనిబన్ధనావితి। తజ్జలాన్ ఇతి, సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ఇత్యాదిశ్రుతిభిరేవ వ్యక్తౌ ||౪౪|| ఇతి అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాధికరణమ్ || ౧౦ ||
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీ వేదాన్తదీపే ప్రథమస్యాధ్యాయస్య తృతీయ: పాద:||
