శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత:
శ్రీవేదాన్తసార:
ప్రథమాధ్యాయే ప్రథమ: పాద:
సమస్తచిదచిద్వస్తుశరీరాయాఖిలాత్మనే ।
శ్రీమతే నిర్మలానన్దోదన్వతే విష్ణవే నమ: ।।
పరమపురుషప్రసాదాత్ వేదాన్తసార ఉద్ధ్రియతే –
౧-౧-౧
౧। అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా – అత్రాయమథశబ్ద ఆనన్తర్యే వర్తతే, అతశ్శబ్దశిరస్కత్వాత్। అతశ్శబ్దశ్చ పూర్వవృత్తస్య హేతుభావే। పూర్వవృత్తం చ కర్మజ్ఞానమితి విజ్ఞాయతే, ఆరిప్సితస్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య వేదార్థవిచారైకదేశత్వాత్। అధీతవేదస్య హి పురుషస్య కర్మప్రతిపాదనోపక్రమత్వాద్వేదానాం కర్మవిచార: ప్రథమం కార్యం ఇతి అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా ఇత్యుక్తమ్। కర్మణాం చ ప్రకృతివికృతిరూపాణాం ధర్మార్థకామరూప- పురుషార్థసాధనతానిశ్చయ: ప్రభుత్వాదార్త్విజ్యమ్ ఇత్యన్తేన సూత్రకలాపేన సంకర్షేణేన కృత:। ఏవం వేదస్యార్థ- పరత్వే కర్మణాం చ తదర్థత్వే తేషాం చ కేవలానాం త్రివర్గఫలత్వే నిశ్చితే సతి, వేదైకదేశభూతవేదాన్తభాగే కేవలకర్మణామల్పాస్థిరఫలత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య చానన్తస్థిరఫలత్వమాపాతతో దృష్ట్వా, అనన్తరం ముముక్షోరవధారితపరినిష్పన్నవస్తుబోధజననశబ్దశక్తే: పురుషస్య బ్రహ్మబుభుత్సా జాయత ఇతి అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ఇతి కర్మవిచారానన్తరం తత ఏవ హేతోర్బ్రహ్మవిచార: కర్తవ్య ఇత్యుక్తం భవతి। తదిదమాహ శ్రుతి: – పరీక్ష్య లోకాన్ కర్మచితాన్ బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృత: కృతేన, తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేత్ సమిత్పాణిశ్శ్రోత్రియం బ్రహ్మనిష్ఠమ్, తస్మై స విద్వానుపసన్నాయ సమ్యక్ప్రశాన్తచిత్తాయ శమాన్వితాయ, యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్త్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్ ఇతి। బ్రాహ్మణ: – వేదాభ్యాసరత:। కర్మచితాన్ – కర్మణా సంపాదితాన్, లోకాన్ – ఆరాధ్యక్షయిష్ణుత్వేన క్షయస్వభావాన్, కర్మమీమాంసయా పరీక్ష్య, అకృత: – నిత్య: పరమపురుష:, కృతేన – కర్మణా న సంపాద్య ఇతి, యో నిర్వేదమాయాత్, స: తద్విజ్ఞానార్థం గురుమేవాభిగచ్ఛేత్, సమిత్పాణి:, శ్రోత్రియం – వేదాన్తవేదినమ్, బ్రహ్మనిష్ఠం – సాక్షాత్కృతపరమపురుష స్వరూపమ్। స: – గురు: సమ్యగుపసన్నాయ తస్మై యేన – విద్యావిశేషేణ అక్షరం – సత్యమ్ పరమపురుషం, వేద – విద్యాత్, తాం బ్రహ్మవిద్యాం ప్రోవాచ – ప్రబ్రూయాత్ ఇత్యర్థ:। స గురుమేవ అభిగచ్ఛేత్। తస్మై స విద్వాన్ ప్రోవాచ ఇత్యన్వయాత్ అప్రాప్తత్వాచ్చ, విధావపి లిటో విధానాత్ – ఛన్దసి లుఙ్ లఙ్ లిట: ఇతి।।౧।। ఇతి జిజ్ఞాసాధికరణమ్ ।। ౧।।
౧-౧-౨
౨। జన్మాద్యస్య యత: – అస్య విచిత్రచిదచిన్మిశ్రస్య వ్యవస్థితసుఖదు:ఖోపభోగస్య జగత:, జన్మస్థితిలయా: యత:, తత్ బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదయతి శ్రుతిరిత్యర్థ:, యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే యేన జాతాని జీవన్తి। యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి తద్విజిజ్ఞాసస్వ తద్బ్రహ్మ ఇతి। సూత్రే యత ఇతి హేతౌ పఞ్చమీ, జనిస్థితిలయానాం సాధారణత్వాత్। జనిహేతుత్వం చ నిమిత్తోపాదానరూపం వివక్షితమ్। యత: ఇతి హి శ్రుతి:, ఇహోభయవిషయా కథమితి చేత్, యతో వా ఇమాని ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశాత్, ప్రసిద్ధేశ్చ ఉభయవిషయత్వాత్। సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్। తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి। తత్తేజోऽసృజత ఇత్యత్ర సదేవేదమగ్ర ఏకమేవాసీదితి ఉపాదానతాం ప్రతిపాద్య, అద్వితీయమితి అధిష్ఠాత్రన్తరనివారణాత్ సచ్ఛబ్దవాచ్యం బ్రహ్మైవ నిమిత్తముపాదానం చేతి విజ్ఞాయతే। తథా తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యాత్మన ఏవ విచిత్రస్థిరత్రసరూపేణ బహుభవనం సంకల్ప్య తథైవ సృష్టివచనాచ్చ। అతశ్శ్రుతావపి యత: ఇతి హేతౌ పఞ్చమీ। అత్రైవ బ్రహ్మణో జగన్నిమిత్తత్వముపాదానత్వం చ ప్రతిపాదితమ్, అర్థవిరోధాత్, అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్ ఇత్యాది విశేషశ్రుత్యా చాక్షిప్య, ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్, అభిధ్యోపదేశాచ్చ, సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్, ఆత్మకృతే: ఇత్యాదిభి: సూత్రై: పరిహరిష్యతే।।౨।।
నను చ సర్వజ్ఞం, సర్వశక్తి, సత్యసంకల్పం, నిరవద్యతయా నిరస్తసమస్తాపురుషార్థగన్ధం, బ్రహ్మైవాత్మానం విచిత్రచిదచిన్మిశ్రం జగద్రూపమిదం సర్వమసృజతేతి కథముపపద్యతే? తదేతత్ సూత్రకార: స్వయమేవ పరిచోద్య పరిహరిష్యతి। అపీతౌ తద్వత్ప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమ్, ఇతరవ్యపదేశాద్ధితాకరణాదిదోషప్రసక్తి: ఇతి చోద్యమ్। పరిహారస్తు న తు దృష్టాన్తభావాత్్, అధికం తు భేదనిర్దేశాత్, ఇతి చ। క్షరం త్వవిద్యా హ్యమృతం తు విద్యా విద్యావిద్యే ఈశతే యస్తు సోऽన్య:, సకారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిజ్జనితా న చాధిప:, క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరం హర: క్షరాత్మానావీశతే దేవఏక:, అచిద్వర్గం స్వాత్మనో భోగ్యత్వేన హరతీతి భోక్తా హర ఇత్యుచ్యతే।
ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ । క్షరస్సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే ।।
ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహృత: । యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వర: ।।
యస్మాత్ క్షరమతీతోऽహమక్షరాదపి చోత్తమ: । అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ: ।। ఇత్యాది శ్రుతిస్మృతిగణై: ప్రత్యగాత్మనో బ్రహ్మణ: భేదేన నిర్దేశాత్, పరమపురుషార్థభాగిన: ప్రత్యగాత్మనోऽధికమర్థాన్తరభూతం బ్రహ్మ। తచ్చ ప్రత్యగాత్మశరీరకతయా తదాత్మభూతమ్। ప్రత్యగాత్మనస్తచ్ఛరీరత్వం బ్రహ్మణస్తదాత్మత్వఞ్చ య ఆత్మని తిష్ఠన్, యస్యాత్మా శరీరమ్, ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మా, అపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: ఇత్యాదిశ్రుతిశతసమధిగతమ్। సశరీరస్యాత్మన: కార్యావస్థాప్రాప్తావపి గుణదోషవ్యవస్థితేర్దృష్టాన్తభావాత్ బ్రహ్మణి న దోషప్రసక్తి:, ఇతి నాసామఞ్జస్యం వేదాన్తవాక్యస్యేతి న తు దృష్టాన్తభావాత్ ఇత్యుక్తమ్। దృష్టాన్తశ్చ దేవమనుష్యాదిశబ్దవాచ్యస్య సశరీరస్యాత్మన: మనుష్యో బాలో యువా స్థవిర: ఇతి నానావస్థా- ప్రాప్తావపి బాలత్వయువత్వస్థవిరత్వాదయ: శరీరగతా దోషా నాత్మానం స్పృశన్తి, ఆత్మగతాశ్చ జ్ఞానసుఖాదయ: న శరీరమితి। అత: కార్యావస్థం కారణావస్థం చ బ్రహ్మ ప్రత్యగాత్మశరీరతయా తదాత్మభూతమితి ప్రత్యగాత్మవాచినా శబ్దేన బ్రహ్మాభిధానే తచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యే చ హేతుం వక్తుమ్, నిరసనీయం మతద్వయమ్ ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేః లిఙ్గమాశ్మరథ్య:, ఉత్క్రమిష్యత ఏవం భావాదిత్యౌడులోమి: ఇత్యుపన్యస్య అవస్థితేరితి కాశకృత్స్న: ఇతి హేతురుక్త:।
తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ తదనుప్రవిశ్య సచ్చ త్యచ్చాభవత్ ఇత్యాదినా ప్రత్యగాత్మన ఆత్మతయా అవస్థానాత్ బ్రహ్మణస్తచ్ఛబ్దేనాభిధానం, తత్సామానాధికరణ్యేన వ్యపదేశాచ్చేత్యుక్తమ్। తథా వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్, న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాదుపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ఇతి దేవమనుష్యాది విషమసృష్టేర్జీవకర్మనిమిత్తత్వం జీవానాం తత్తత్కర్మప్రవాహాణాం చానాదిత్వం చ ప్రతిపాద్య, తదనాదిత్వం చ నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామ్, జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వౌ ఇత్యాది శ్రుతిషూపలభ్యత ఇత్యుక్త్వా, తదనాదిత్వేऽపి ప్రలయకాలే చిదచిద్వస్తునోర్భోక్తృభోగ్యయోర్నామరూపవిభాగాభావాత్, ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్। నాన్యత్ కిఞ్చన మిషత్ ఇత్యాదావేకత్వావధారణముపపద్యత ఇతి సూత్రకారేణ స్వయమేవోక్తమ్। తథా చ నాత్మా శ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్య: ఇతి ప్రత్యగాత్మనో నిత్యత్వాదనుత్పత్తిముక్త్వా జ్ఞోऽత ఏవ ఇతి తస్య జ్ఞాతృత్వమేవ స్వరూపమిత్యుక్తమ్। ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతీనామ్ ఇత్యాదినాऽణుత్వం చోక్తమ్। తద్గుణసారత్వాత్తు తద్వ్యపదేశ: ప్రాజ్ఞవత్, యావదాత్మభావిత్వాచ్చ న దోషస్తద్దర్శనాత్ ఇతి జ్ఞాతురేవాత్మనో జ్ఞానశబ్దేన వ్యపదేశో జ్ఞానగుణసారత్వాత్ జ్ఞానైకనిరూపణీయస్వభావత్వాచ్చేత్యుక్తమ్। నిత్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గోऽన్యతరనియమో వాన్యథా ఇతి జ్ఞానమాత్రస్వరూపాత్మవాదే హేత్వన్తరాయత్తజ్ఞానవాదే, సర్వగతాత్మవాదే చ దోష ఉక్త:। కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్, ఉపాదానాద్విహారోపదేశాచ్చ, వ్యపదేశాచ్చ క్రియాయాం న చేన్నిర్దేశవిపర్యయ:, ఉపలబ్ధివదనియమ:, శక్తివిపర్యయాత్, సమాధ్యభావాచ్చ। యథా చ తక్షోऽభయథా ఇత్యాత్మన ఏవ శుభాశుభేషు కర్మసు కర్తృత్వమ్, ప్రకృతేరకర్తృత్వమ్, ప్రకృతేశ్చ కర్తృత్వే తస్యాస్సాధారణత్వేన సర్వేషాం ఫలానుభవప్రసఙ్గాది చ ప్రతిపాదితమ్। పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే:। కృతప్రయత్నాపేక్షస్తు విహితప్రతిషిద్ధావైయర్థ్యాదిభ్య: ఇత్యాత్మన ఏవ కర్తృత్వం పరమపురుషానుమతిసహకృతమిత్యుక్తమ్।
అంశో నానావ్యపదేశాత్, అన్యథా చాపి దాశకితవాదిత్వమధీయత ఏకే, మన్త్రవర్ణాత్, అపి స్మర్యతే, ప్రకాశాదివత్తు నైవం పర:, స్మరన్తి చ ఇతి, అనీశయా శోచతి ముహ్యమాన:। జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోక:, క్షరం త్వవిద్యా హ్యమృతం తు విద్యా విద్యావిద్యే ఈశతే యస్తు సోऽన్య:, ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిష్వక్తో న బాహ్యం కించన వేదనాన్తరమ్, తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి, జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశనీశౌ, పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి, యదా పశ్య: పశ్యతే రుక్మవర్ణం కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్, తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి, స కారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిజ్జనితా న చాధిప:, యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్, పరాऽస్యశక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ, నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్, నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్, పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్ ఇత్యాదిషు ప్రత్యగాత్మన: పరమాత్మనశ్చ కర్మవశ్యత్వేన శోచితృత్వేనాసర్వజ్ఞత్వేన ఉపాసనాయత్తముక్తిత్వేన, నిరవద్యత్వేన సర్వజ్ఞత్వేన సత్యసంకల్పత్వేన సర్వేశ్వరత్వేన సమస్తకల్యాణగుణాకరత్వాదినా చ స్వరూపస్య స్వభావస్య నానాత్వవ్యపదేశాత్। తయోరేవ తత్వమసి, అయమాత్మా బ్రహ్మ, యోऽసౌ సోऽహం యోऽహం సోऽసౌ, అథ యోऽన్యాం దేవతాముపాస్తేऽన్యోऽసావన్యోऽహమస్మీతి న సవేద, అకృత్స్నో హ్యేష:, ఆత్మేత్యేవోపాసీత, బ్రహ్మదాశా బ్రహ్మదాసా బ్రహ్మేమే కితవా: ఇతి చ సర్వజీవాత్మవ్యాపిత్వేనాభేదవ్యపదేశాచ్చ। ఉభయవ్యపదేశావిరోధేన పరమాత్మాంశోజీవాత్మేత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్।
న కేవలం న్యాయసిద్ధమిదమ్, శ్రుతిస్మృతిభ్యాం చాంశత్వముక్తం జీవాత్మన: – పాదోऽస్య విశ్వాభూతాని, మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూతస్సనాతన: ఇతి। అంశత్వం నామ ఏకవస్త్వేకదేశత్వమ్। తథా సత్యుభయోరేకవస్తుత్వేనావిరోధో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రకాశాదివత్తు నైవం పర ఇతి పరిహరతి, అన్యవిశేషణతైకస్వభావప్రకాశజాతిగుణశరీరవిశిష్టానగ్నివ్యక్తిగుణ్యాత్మన: ప్రతి ప్రకాశజాతిగుణ-శరీరాణాం యథా అంశత్వమ్, ఏవం పరమాత్మానం ప్రత్యగాత్మశరీరకం ప్రతి ప్రత్యగాత్మనోऽశంత్వమ్। ఏవమంశత్వే యత్స్వభావ: అంశభూతో జీవ:, నైవమంశీ పరమాత్మా, సర్వత్ర విశేషణవిశేష్యయోస్స్వరూపస్వభావభేదాత్। ఏవఞ్చ కర్తా శాస్త్రార్థవత్వాత్, పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే: ఇత్యనన్తరోక్తం చ న విరుధ్యతే।
ఏవం ప్రకాశశరీరవజ్జీవాత్మనామంశత్వం పరాశరాదయ: స్మరన్తి చ।
ఏకదేశస్థితస్యాగ్నేర్జ్యోత్స్నా విస్తారిణీ యథా ।
పరస్య బ్రహ్మణ: శక్తిస్తథేయమఖిలం జగత్ ।।
యత్కించిత్సృజ్యతే యేన సత్త్వజాతేన వై ద్విజ ।
తస్య సృజ్యస్య సంభూతౌ తత్సర్వం వై హరేస్తను: ।।
తే సర్వే సర్వభూతస్య విష్ణోరంశసముద్భవా: ఇతి।
అన్యథా, పారమార్థికాపారమార్థికోపాధిసమాశ్రయణేన ప్రత్యగాత్మనోऽశంత్వే బ్రహ్మణ ఏవ వేదాన్తనివర్త్యాః సర్వే దోషా భవేయురితి ఆభాసా ఏవ చ ఇత్యాదిసూత్రైరుక్తమ్। అతస్సర్వదా చిదచిద్వస్తుశరీరకతయా తదాత్మభూతమేవ బ్రహ్మ, కదాచిదవిభక్తనామరూపచిదచిద్వస్తుశరీరం తత్కారణావస్థమ్; కదాచిచ్చ విభక్తనామరూపచిదచిద్వస్తుశరీరం తత్కార్యావస్థం బ్రహ్మ। సర్వదా చిదచిద్వస్తుశరీరకతయా తద్విశిష్టత్వేద్మపి బ్రహ్మణ: పరిణామిత్వాపురుషార్థాశ్రయత్వే శరీరభూతచేతనాచేతనవస్తుగతే, ఆత్మభూతం బ్రహ్మ సర్వదా నిరస్తనిఖిల- దోషగన్ధానవధికాతిశయాసంఖ్యేయజ్ఞానానన్దాద్యపరిమితోదారగుణసాగరమవతిష్ఠత ఇతి బ్రహ్మైవ జగన్నిమిత్తముపాదానం చేతి యతో వా ఇమాని ఇత్యాదివాక్యం ప్రతిపాదయత్యేవేతి జన్మాద్యస్య యత: తత్ బ్రహ్మేతి సుష్ఠూక్తమ్।
సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్, తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యస్య చాయమర్థ: – యస్యాత్మా శరీరం, యస్యాక్షరం శరీరం, యస్య పృథివీ శరీరం యస్యావ్యక్తం శరీరం, ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మా అపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: ఇత్యాదిశ్రుతే: బ్రహ్మణ: సర్వదా చిదచిద్వస్తుశరీరకత్వాత్ సదేవేదమిదానీం స్థూలచిదచిద్వస్తుశరీరకత్వేన విభక్తనామరూపమ్, అగ్రే – ప్రలయకాలే, సూక్ష్మదశాపన్నచిదచిద్వస్తుశరీరకతయా నామరూపవిభాగానర్హామేవాసీత్। స్వయమేవ బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి నిమిత్తాన్తరానపేక్షమద్వితీయం చాతిష్ఠత్।
తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి తన్నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరకతయా ఏకమేవావస్థితం నామరూపవిభాగార్హాస్థూలదశాపత్త్యా బహుప్రకారం స్యామితి ఐక్షత। స్యామ్ ప్రజాయేయ ఇతి వ్యష్టిసమష్టివ్యపదేశ:। చిదచితో: పరస్య చ ప్రలయకాలేऽపి వ్యవహారానర్హాసూక్ష్మభేద: సర్వైర్వేదాన్తిభిరభ్యుపగత:, అవిద్యాకృతభేదస్య ఉపాధికృతభేదస్య చ అనాదిత్వాభ్యుపగమాత్। ఇయాంస్తు విశేష: – బ్రహ్మైవాజ్ఞముపాధిసంబద్ధం చేతి సర్వశ్రుతిస్మృతిన్యాయవిరోధోऽన్యేషామ్। తదభావాదవిరోధశ్చ అస్మాకమ్ ఇతి ।।౨।। ఇతి జన్మాద్యధికరణమ్।।౨।।
౧-౧-౩
౩। శాస్త్రయోనిత్వాత్ – ఏవం చిదచిద్వస్తుశరీరతయా తద్విశిష్టస్య బ్రహ్మణ ఏవ జగదుపాదానత్వం నిమితత్వం చ నానుమానగమ్యమితి శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాత్తస్య యతో వా ఇమాని భూతాని ఇత్యాది వాక్యం నిఖిలజగదేకకారణం బ్రహ్మ బోధయత్యేవేతి సిద్ధమ్।।౩।। ఇతి శాస్త్రయోనిత్వాధికరమమ్।।
౧-౧-౪
౪। తత్తు సమన్వయాత్ – పురుషార్థతయాऽన్వయ: సమన్వయ:, శాస్త్రాఖ్యప్రమాణస్య పురుషార్థ-పర్యవసాయిత్వేऽపి, బ్రహ్మ స్వస్య పరస్య చానుభవితు: అవిశేషేణ స్వరూపేణ గుణై: విభూత్యా చ అనుభూయమానమనవధికాతిశయానన్దరూపమితి పురుషార్థత్వేనాభిధేయతయాऽన్వయాత్ బ్రహ్మణశ్శాస్త్ర-ప్రమాణకత్వముపపన్నతరమితి నిరవద్యం నిఖిలజగదేకకారణం బ్రహ్మ వేదాన్తా: ప్రతిపాదయన్తీత్యుక్తమ్। తస్యైకస్యైకదైవ కృత్స్నజగన్నిమిత్తత్వం తస్యైవోపాదానతయా జగాదాత్మకత్వం చ నానుమానాదిగమ్యమితి శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాత్, తస్య చానవధికాతిశయానన్దరూపతయా పరమపురుషార్థత్వాద్వేదాన్తా: ప్రతిపాదయన్త్యేవ ఇతి స్థిరీకృతమ్।।౪।। ఇతి సమన్వయాధికరణమ్ ।। ౪ ।।
అత: పరం పాదశేషేణ జగత్కారణతయా ప్రధానపురుషప్రతిపాదనానర్హాతయా సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం నిరస్తావిద్యాది- సమస్తదోషగన్ధమపరిమితోదారగుణసాగరం బ్రహ్మైవ వేదాన్తా: ప్రతిపాదయన్తీత్యుచ్యతే। తత్ర తావత్ప్రధానం వేదాన్తప్రతిపాదనానర్హామిత్యాహ –
౧-౧-౫
౫। ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ – అశబ్దమ్ – ఆనుమానికం ప్రధానమ్, న తత్ వేదాన్తవేద్యమ్। కుత:? ఈక్షతే: – సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ఇతి ప్రస్తుతజగత్కారణవ్యాపారవాచిన: ఈక్షతేర్ధాతో: శ్రవణాత్ తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇతి।।౫।।
౬। గౌణశ్చేన్నాత్మశబ్దాత్ – తత్తేజ ఐక్షత ఇత్యాదిష్వచేతనేऽపి వస్తుని ఈక్షతిశ్శ్రూయతే, తత్ర గౌణ:, ఏవమత్రాపి ప్రధాన ఏవేక్షతిర్గౌణ ఇతి చేత్, నైతదుపపద్యతే, ప్రస్తుతే సచ్ఛబ్దవాచ్యే శ్రూయమాణాచ్చేతనవాచిన: ఆత్మశబ్దాత్; స ఆత్మా, తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇతి హ్యుత్తరత్ర శ్రూయతే। తేజ: ప్రభృతిష్వపి న గౌణమీక్షణమ్। తేజ: ప్రభృతిశబ్దైరపి తత్తచ్ఛరీరకం బ్రహ్మైవాభిధీయతే అనేన జీవేనాత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి ఇతి బ్రహ్మాత్మకజీవానుప్రవేశాదేవ సర్వస్య వస్తునో నామరూపభాక్త్వాత్। తత్సృష్ట్వా, తదేవానుప్రావిశత్, తదనుప్రవిశ్య, సచ్చత్యచ్చాభవత్, నిరుక్తం చానిరుక్తం చ, నిలయనం చానిలయనం చ। విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ। సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ ఇతి చేతనమచేతనం చ పృథఙ్నిర్దిశ్య తదుభయమనుప్రవిశ్య, సత్యచ్ఛబ్దవాచ్యోऽభవదితి హి సమానప్రకరణే స్పష్టమభిహితమ్।
౭। తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్ – ఇతశ్చ ప్రధానాదర్థాన్తరభూతం సచ్ఛబ్దాభిహితం జగత్కారణమ్। సచ్ఛబ్దాభిహితతత్త్వనిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్। తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సంపత్స్యే ఇతి హి తన్నిష్ఠస్య మోక్ష ఉపదిశ్యతే। ప్రధానకారణవాదినామపి హి ప్రధాననిష్ఠస్య మోక్షో నాభిమత:।
౮। హేయత్వావచనాచ్చ – యది ప్రధానమత్ర వివక్షితమ్, తదా తస్య హేయత్వాత్ అధ్యేయత్వముచ్యేత న తదుచ్యతే। మోక్షసాధనతయా ధ్యేయత్వమేవాత్రోచ్యతే తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇత్యాదినా।
ఇతశ్చ న ప్రధానమ్ –
౯। ప్రతిజ్ఞావిరోధాత్ – ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిరోధాత్। సచ్ఛబ్దవాచ్యతత్త్వజ్ఞానేన తత్కార్యతయా చేతనాచేతనసర్వవస్తుజ్ఞానమ్ యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి ఇత్యాదినా ప్రతిజ్ఞాతమ్; తద్ధి ప్రధానకారణవాదే విరుధ్యతే, చేతనస్య ప్రధానకార్యత్వాభావాత్। ప్రధానాదర్థాన్తరభూతబ్రహ్మకారణవాదే చిదచిద్వస్తుశరీరం బ్రహైవ నామరూపవిభాగావిభాగాభ్యాం కార్యం కారణం చేతి బ్రహ్మజ్ఞానేన కృత్స్నస్య జ్ఞాతతోపపద్యతే।
ఇతశ్చ న ప్రధానమ్ –
౧౦। స్వాప్యయాత్ – స్వప్నాన్తం మే సోమ్య విజానీహి ఇతి। యత్రైతత్పురుషస్స్వపితి నామ సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి। స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనం స్వపితీత్యాచక్షతే। స్వం హ్యపీతో భవతి ఇతి జీవస్య చేతనస్య సుషుప్తస్య సతా సంపన్నస్య స్వాప్యయవచనాత్ ప్రధానాదర్థాన్తరభూతం సచ్ఛబ్దవాచ్యమితి విజ్ఞాయతే। స్వమపీతో భవతి – ఆత్మానమేవ జీవోऽపీతో భవతీత్యర్థ:। చిద్వస్తుశరీరకం తదాత్మభూతం బ్రహ్మైవ జీవశబ్దేనాభిధీయత ఇతి నామరూపవ్యాకరణశ్రుత్యుక్తమ్। తజ్జీవశబ్దాభిధేయం పరం బ్రహ్మైవ సుషుప్తికాలేऽపి ప్రలయకాల ఇవ నామరూపపరిష్వఙ్గాభావాత్ కేవలసచ్ఛబ్దాభిధేయమితి సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి ఇత్యుచ్యతే। తథా సమానప్రకరణే నామరూపపరిష్వఙ్గాభావేన ప్రాజ్ఞేనైవ పరిష్వఙ్గాత్ ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద నాన్తరమ్ ఇత్యుచ్యతే। ఆమోక్షాజ్జీవస్య నామరూపపరిష్వఙ్గాదేవ హి స్వవ్యతిరిక్తవిషయజ్ఞానోదయ:। సుషుప్తికాలే హి నామరూపే విహాయ సతా సంపరిష్వక్త: పునరపి జాగరదశాయాం నామరూపే పరిష్వజ్య తత్తన్నామరూపో భవతీతి శ్రుత్యన్తరే స్పష్టమభిధీయతే; యథా సుప్త: స్వప్నం న కథఞ్చన పశ్యతి అథాస్మిన్ప్రాణ ఏవైకధా భవతి।। ఏతస్మాదాత్మన: ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే, తథా త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సింహో వా వృకో వా వరాహో వా యద్యద్భవన్తి తథా భవన్తి ఇతి।।౧౦।।
౧౧। గతిసామాన్యాత్ – సకలోపనిషద్గతిసామాన్యాదస్యామప్యుపనిషది న ప్రధానం కారణమితి జ్ఞాయతే, ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్, నాన్యత్కిఞ్చన మిషత్ స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి, స ఇమాల్లోకానసృజత, తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత:, సకారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిజ్జనితా న చాధిప: ఇత్యాది సకలోపనిషత్సు సర్వేశ్వర ఏవ హి జగత్కారణమితి ప్రతిపాద్యతే।।౧౧।।
౧౨। శ్రుతత్వాచ్చ – శ్రుతమేవ హ్యస్యాముపనిషది; ఆత్మత: ప్రాణ:….ఆత్మన ఆకాశ: ఇత్యాదౌ ఆత్మన ఏవ సర్వోత్పత్తి:, అత: ప్రధానాదచేతనాదర్థాన్తరభూతస్సర్వజ్ఞ: పురుషోత్తమ ఏవ జగత్కారణం బ్రహ్మేతి స్థితమ్।।౧౨।। ఇతి ఈక్షత్యధికరణమ్ ।। ౫ ।।
౧-౧-౬
౧౩। ఆనన్దమయోऽభ్యాసాత్ – యద్యపి ప్రధానాదర్థాన్తరభూతస్య ప్రత్యగాత్మనశ్చేతనస్య ఈక్షణగుణయోగః సంభవతి, తథాऽపి ప్రత్యగాత్మా బద్ధో ముక్తశ్చ న జగత్కారణమ్। తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: ఇత్యారభ్య తస్మాద్వా ఏతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్, అన్యోऽన్తర ఆత్మాऽऽనన్దమయ: ఇత్యస్య ఆనన్దమయత్వప్రతిపాదనాత్ కారణతయావ్యపదిష్టోऽయమానన్దమయ: ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూత: సర్వజ్ఞ: పరమాత్మైవ। కుత: అభ్యాసాత్ – ఆనన్దమయస్య నిరతిశయదశాశిరస్కానన్దమయత్వేనాభ్యాసాత్; తే యే శతం ప్రజాపతేరానన్దా:, స ఏకో బ్రహ్మణ ఆనన్ద: యతో వాచో నివర్తన్తే, అప్రాప్య మనసా సహ, ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్, న బిభేతి కుతశ్చన ఇతి హి వేద్యత్వేనాయమానన్దమయోऽనవధికాతిశయోऽభ్యస్యతే।।౧౩।।
౧౪। వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ – స వా ఏష పురుషోऽన్నరసమయ: ఇతి వికారార్థమయట్ప్రకరణాత్ ఆనన్దమయ: ఇత్యస్యాపి వికారార్థత్వం ప్రతీయతే। అతోऽయమానన్దమయ: నావికారరూప: పరమాత్మా, ఇతి చేన్న అర్థవిరోధాత్, ప్రాచుర్యార్థ ఏవాయం మయడితి విజ్ఞాయతే, తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: ఇతి హ్యవికార ఆత్మా ప్రకృత:। ప్రకరణే చ వికారార్థత్వం ప్రాణమయ ఏవ పరిత్యక్తమ్। ఉక్తేన న్యాయేన ఆనన్దప్రాచుర్యాత్ పరమపురుష్ా ఏవాయమానన్దమయ:।౧౪।।
౧౫। తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ – ఏష హ్యేవానన్దయాతి ఇతి జీవాన్ప్రత్యానన్దహేతురయమానన్దమయో వ్యపదిశ్యతే। అతశ్చాయం న ప్రత్యగాత్మా।।౧౫।।
౧౬। మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే – సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి మన్త్రవర్ణోదితమేవ తస్మాద్వా ఏతస్మాత్ ఇత్యాదినా ఆనన్దమయ ఇతి గీయతే। అతశ్చ న ప్రత్యగాత్మా।।౧౬।।
౧౭। నేతరోऽనుపపత్తే: – ఇతర: – ప్రత్యగాత్మా, మన్త్రవర్ణోదిత ఇతి నాశఙ్కనీయమ్ సోऽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ బ్రహ్మణా విపశ్చితా ఇతి ప్రత్యగాత్మనో బద్ధస్య ముక్తస్య చ ఈదృశ విపశ్చిత్త్వానుపపత్తే:। సోऽకామయత, బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి విచిత్రస్థిరత్రసరూపబహుభవనసఙ్కల్పరూపమిదం విపశ్చిత్త్వమితి హ్యుత్తరత్ర వ్యజ్యతే। ముక్తస్య సర్వజ్ఞస్యాపి జగద్వ్యాపారాభావాదీదృశ-విపశ్చిత్త్వాసంభవ:।।౧౭।।
ఇతశ్చ –
౧౮। భేదవ్యపదేశాచ్చ – తస్మాద్వా ఏతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్, అన్యోऽన్తర ఆత్మాऽనన్దమయ: ఇతి హి విజ్ఞానమయాత్ ప్రత్యగాత్మనో భేదేనాయమానన్దమయో వ్యపదిశ్యతే। న చ విజ్ఞానమయవిషయతయా ఉదాహృతశ్లోకే విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే ఇతి వ్యపదేశాత్ విజ్ఞానమయో బుద్ధిమాత్రమిత్యాశఙ్కనీయమ్, యతస్సూత్రకార ఏవ ఇమాం ఆశఙ్కాం పరిహరిష్యతి వ్యపదేశాచ్చ క్రియాయాం న చేన్నిర్దేశవిపర్యయయ ఇతి। విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే ఇతి యజ్ఞాది క్రియాయాం జీవస్య కర్తృత్వవ్యపదేశాచ్చ జీవ: కర్తా। విజ్ఞాన శబ్దేన జీవస్యావ్యపదేశే బుద్ధిమాత్రవ్యపదేశే చ విజ్ఞానేనేతి నిర్దేశవిపర్యయస్స్యాత్, బుద్ధే: కరణత్వాదితి।।౧౮।।
ఇతశ్చ –
౧౯। కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా – సోऽకామయత, బహుస్యామ్ ఇతి స్వకామాదేవాస్య జగత్సర్గశ్శ్రూయతే, ప్రత్యగాత్మనో హి యస్య కస్యచిత్సర్గే ఆనుమానాపేక్షా దృశ్యతే। అనుమానగమ్యం ప్రధానమ్ ఆనుమానమ్।।౧౯।।
ఇతశ్చ –
౨౦। అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి – అస్మిన్ ఆనన్దమయే, అస్య ప్రత్యగాత్మన:, ఆనన్దయోగం శాస్తి రసో వై స:, రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వాऽऽనన్దీ భవతి ఇతి అత: ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూత: సర్వజ్ఞ: పురుషోత్తమ: జగత్కారణభూత: ఆనన్దమయ:।।౨౦।। ఇతి ఆనన్దమయాధికరణమ్ ।। ౬ ।।
౧-౧-౭
౨౧। అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ – అయం జగత్కారణభూత: విపశ్చిదానన్దమయ:, కశ్చిదుపచిత- పుణ్యవిశేషో జీవవిశేష: దేహయోగాద్విజ్ఞాయతే, నాయం పరమాత్మేతి నాశఙ్కనీయమ్, య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయ: పురుష ఇత్యాదౌ శ్రూయమాణ: పురుషాకార: పరమాత్మైవ। కుత:? తద్ధర్మోపదేశాత్ – స ఏష సర్వేషాం లోకానామీశ: సర్వేషాం కామానామ్, తస్యోదితి నామ స ఏష సర్వేభ్య: పాప్మభ్య ఉదిత: ఇతి నిరుపాధికసర్వలోకసర్వకామేశత్వం స్వత ఏవాకర్మవశ్యత్వం చ ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూతస్య హి పరమపురుషస్యైవ ధర్మ: వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమ్, ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ ఇత్యాదిషు త్రిగుణాత్మకప్రకృత్యనన్తర్గత- అప్రాకృతస్వాసాధారణరూపవత్త్వం చ జ్ఞానాదిగుణవత్తస్యైవ హి శ్రూయతే। జ్ఞానాదయోऽపి సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ, యస్ససర్వజ్ఞస్సర్వవిత్, పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ ఇత్యాదిషు శ్రుతత్వాత్ తస్య గుణా విజ్ఞాయన్తే। తథా, ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ ఇత్యాదిషు అప్రాకృతస్వాసాధారణరూపశ్రవణాత్ తద్వత్తా చ విజ్ఞాయతే। తదేతద్వాక్యకారశ్చాహ – హిరణ్మయ: పురుషో దృశ్యతే ఇతి, ప్రాజ్ఞస్సర్వాన్తరస్స్యాత్ లోకకామేశోపదేశాత్ తథోదయాత్పాప్మనామ్ ఇత్యుక్త్వా, తద్రూపస్య కార్యత్వం మాయామయత్వం వేతి విచార్య, స్యాద్రూపం కృతకమనుగ్రహార్థం తచ్చేతసామైశ్వర్యాత్ ఇతి నిరసనీయం మతముపన్యస్య, రూపం వాతీన్ద్రియమ్ అన్త: కరణప్రత్యక్షనిర్దేశాత్ ఇతి। వ్యాఖ్యాతం చ ద్రమిడాచార్యై:, న వా మాయామాత్రమ్ అఞ్జసైవ విశ్వసృజో రూపమ్ తత్తు న చక్షుషా గ్రాహ్యమ్, మనసా త్వకలుషేణ సాధనాన్తరవతా గృహ్యతే। న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా, మనసా తు విశుద్ధేన ఇతి శ్రుతే:। న హ్యరూపాయా దేవతాయా రూపముపదిశ్యతే। యథాభూతవాది హి శాస్త్రమ్। యథా మాహారజనం వాస: – వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమ్, ఆదిత్యవర్ణమ్ ఇతి ప్రకరణాన్తరనిర్దేశాత్ ఇతి। సాక్షిణ ఇతి హిరణ్మయ ఇతి రూపసామాన్యాచ్చన్ద్రముఖవత్ ఇతి చ వాక్యమ్। తచ్చ వ్యాఖ్యాతం తైరేవ – న మయడత్ర వికారమాదాయ ప్రయుజ్యతే, అనారభ్యత్వాదాత్మన ఇత్యాదినా। అత: ప్రధానాత్ ప్రత్యగాత్మనశ్చార్థాన్తరభూతో నిరుపాధికవిపశ్చిదనవధికాతిశయానన్దోऽప్రాకృతస్వాసాధారణదివ్యరూప: పురుషోత్తమ: పరం బ్రహ్మ జగత్కారణమితి వేదాన్తై: ప్రతిపాద్యత ఇతి నిరవద్యమ్।।౨౧।।
౨౨। భేదవ్యపదేశాచ్చాన్య: – య ఆదిత్యే తిష్ఠన్నాదిత్యాదన్తరో యమాదిత్యో న వేద యస్యాదిత్యశ్శరీరం య ఆదిత్యమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత ఇత్యధిదైవతమ్, యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్ య ఆత్మని తిష్ఠన్ ఇత్యధ్యాత్మమ్, యస్సర్వేషు లోకేషు తిష్ఠన్నిత్యధిలోకమ్, యస్సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్నిత్యధిభూతమ్, యస్సర్వేషు వేదేషు తిష్ఠన్నిత్యధివేదమ్, యస్సర్వేషు యజ్ఞేషు తిష్ఠన్నిత్యధియజ్ఞమ్ ఇత్యన్తర్యామిబ్రాహ్మణే, సుబాలోపనిషది చ య: పృథివీమన్తరే సఞ్చరన్ ఇత్యారభ్య యోऽవ్యక్తమన్తరే సఞ్చరన్, యోऽక్షరమన్తరే సఞ్చరన్, యో మృత్యుమన్తరే సఞ్చరన్ యస్య మృత్యుశ్శరీరమ్ యం మృత్యుర్న వేద ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మా అపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: ఇతి సర్వదేవసర్వలోకసర్వభూతసర్వవేద-సర్వయజ్ఞసర్వాత్మోపరివర్తమానతయా తత్తచ్ఛరీరతయా తత్తదన్తరాత్మతయా తత్తదవేద్యతయా తత్తన్నియన్తృతయా చైభ్యస్సర్వేభ్య: భేదవ్యపదేశాచ్చాయమపహతపాప్మా నారాయణ: ప్రధానాత్ప్రత్యగాత్మనశ్చార్థాన్తరభూతో నిఖిలజగదేకకారణమితి సిద్ధమ్।।౨౨।।
౧-౧-౮,౯
౨౩,౨౪। ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్, అత ఏవ ప్రాణ: – సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్తి, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి ప్రాణమేవాభ్యుజ్జిహతే ఇత్యాదౌ। సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ ఇత్యాదినా సామాన్యేన నిర్దిష్టస్య జగత్కారణస్య భూతాకాశప్రాణసహచారిజీవవాచిశబ్దాభ్యాం విశేషనిర్ణయశఙ్కాయామ్ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దిశ్యమానాత్ జగత్కారణత్వాదిలిఙ్గాత్ భూతాకాశజీవాభ్యామర్థాన్తరభూత: పరమపురుష ఏవాత్ర ఆకాశప్రాణశబ్దనిర్దిష్ట ఇతి నిశ్చీయతే। తత్ప్రసిద్ధిస్తు – బహుభవనరూపేక్షణానవధికాతిశయానన్దజీవానన్దహేతుత్వ-విజ్ఞానమయవిలక్షణత్వ-నిఖిలభువనభయాభయహేతుత్వ-సర్వలోకసర్వకామేశత్వ-సర్వపాప్మోదయాప్రాకృత= స్వాసాధరణరూపవిశిష్టస్య రవికరవిాకసితపుణ్డరీకనయనస్య సర్వజ్ఞస్య సత్యసఙ్కల్పస్య కరణాధిపాధిపస్య పరమపురుషస్యైవ నిఖిలజగదేకకారణత్వాదితి స ఏవ ఆకాశప్రాణశబ్దాభ్యాం జగత్కారణత్వేనాభిధీయత ఇతి నిర్ణయో యుక్త ఏవ।।౨౩,౨౪।। ఆకాశాధికరణమ్, ప్రాణాధికరణమ్ చ।। ౮,౯।।
౧-౧-౧౦
౨౫। జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ – అథ యదత: పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వత: పృష్ఠేషు సర్వత: పృష్ఠేషు అనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు ఇదం వా వ తద్యదిదమస్మిన్నన్త: పురుషే జ్యోతి: ఇత్యత్ర సర్వస్మాత్పరత్వేన నిర్దిశ్యమానతయా సకలకారణభూతజ్యోతిష: కౌక్షేయజ్యోతిషైక్యాభిధానాత్, స్వవాక్యే విరోధిలిఙ్గాదర్శనాచ్చ, ప్రసిద్ధమేవ జ్యోతిర్జగత్కారణత్వేన ప్రతిపాద్యత ఇతి శఙ్కాయామ్, యద్యపి స్వవాక్యే విరోధిలిఙ్గం న దృశ్యతే। తథాऽపి పూర్వస్మిన్ వాక్యే పాదోऽస్య విశ్వాభూతాని, త్రిపాదస్యామృతం దివి ఇతి ప్రతిపాదితస్య సర్వభూతచరణస్య పరమపురుషస్యైవ ద్యుసంబన్ధితయాऽత్రాపి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ స ఏవ జ్యోతిశ్శబ్దేన సర్వస్మాత్పరత్వేన సకలకారణతయాऽభీధీయతే। అస్య చ కౌక్షేయజ్యోతిషైక్యాభిధానం ఫలాయోపదిశ్యత ఇతి న కశ్చిద్విరోధ:। అఖిలజగదేకకారణభూత: పరమపురుషోऽప్రాకృతస్వాసాధారణ- దివ్యవర్ణో దివ్యరూపస్తమస: పరస్తాద్వర్తత ఇతి తస్యైవ నిరతిశయదీప్తియోగాత్ జ్యోతిశ్శబ్దాభిధేయత్వం విశ్వత: పృష్ఠేషు సర్వత: పృష్ఠేషు అనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు వాసశ్చ యుజ్యతే।।౨౫।।
౨౬। ఛన్దోభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోऽర్పణనిగమాత్తథా హి దర్శనమ్ – పూర్వత్ర గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్ ఇతి గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్ద: ప్రస్తుతమితి నాత్ర పరమపురుషాభిధానమితి చేత్, నైతత్, పరమపురుషస్యైవ గాయత్రీసాదృశ్యస్యానుసన్ధానోపదేశత్వాత్, తస్య ఛన్దోమాత్రస్య సర్వభూతాత్మకత్వానుపపత్తేరేవేతి నిగమ్యతే। అన్యత్రాపి హ్యన్యస్య ఛన్దస్సాదృశ్యాత్ ఛన్దోనిర్దేశో దృశ్యతే తే వా ఏతే పఞ్చాన్యే ఇత్యారభ్య సైషా విరాట్ ఇత్యాదౌ ।।౨౬।।
౨౭। భూతాదిపాదవ్యపదేశోపపత్తేశ్చైవమ్ – భూతపృథివీశరీరహృదయైశ్చతుష్పదేతి వ్యపదేశశ్చ పరమపురుషే గాయత్రీశబ్దనిర్దిష్టే హ్యుపపద్యత ఇతి పూర్వోక్తప్రకార ఏవ సమఞ్జస:।।౨౭।।
౨౮। ఉపదేశభేదాన్నేతి చేన్నోభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్ – పూర్వత్ర త్రిపాదస్యామృతం దివి ఇతి పరమపురుషో వ్యపదిశ్యతే। అత్ర అథ యదత: పరో దివ: ఇతి పఞ్చమ్యా నిర్దిష్ట: ద్యుసమ్బన్ధిజ్యోతిరితి న ప్రత్యభిజ్ఞేతి చేత్, నైతత్, ఉభయస్మిన్నపి వ్యపదేశే విరోధాభావాత్, యథా వృక్షాగ్రే శ్యేన:, వృక్షాగ్రాత్పరతశ్శ్యేన: ఇతి వ్యపదేశ:। అత్ర దివ: పరత్వమేవ ఉభయత్ర వివక్షితమిత్యర్థ:।।౨౮।। ఇతి జ్యోతిరధికరణమ్ ।।౧౦।।
౧-౧-౧౧
౨౯। ప్రాణస్తథానుగమాత్ – ఆత్మనాం హితతమరూపమోక్షసాధనోపాసన కర్మతయా ప్రజ్ఞాత జీవభావస్య ఇన్ద్రస్య ప్రాణోऽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్స్వ ఇతి విధానాత్ స ఏవ జగత్కారణమ్। కారణోపాసనం హి మోక్షసాధనమ్। తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సంపత్స్యే ఇతి శ్రుతేరితి నాశఙ్కనీయమ్। ప్రాణశబ్దసమానాధికరణేన్ద్రశబ్దనిర్దిష్టో జీవాదర్థాన్తరభూత: ఉక్తలక్షణ: పరమాత్మైవ। కుత:? తథాऽనుగమాత్ – పరమాత్మాసాధారణానన్దాజరామృతాదిష్వస్య ఇన్ద్రప్రాణశబ్దనిర్దిష్టస్యానుగమో హి దృశ్యతే స ఏష ప్రాణ ఏవ ప్రజ్ఞాత్మాऽऽనన్దోऽజరోऽమృత ఇతి।।౨౯।।
౩౦। న వక్తురాత్మోపదేశాదితి చేదధ్యాత్మసంబన్ధభూమా హ్యస్మిన్ – ఉపక్రమే హి మామేవ విజానీహి ఇతి త్వాష్ట్రవధాదినా ప్రజ్ఞాతజీవభావస్య ఇన్ద్రస్యోపదేశాత్, ఉపసంహారస్తదనుగుణో వర్ణనీయ ఇతి చేత్, నైతత్ అధ్యాత్మసంబన్ధభూమా హ్యస్మిన్ । అధ్యాత్మమ్ – పరమాత్మధర్మ:। పరమాత్మధర్మసంబన్ధ- బహుత్వమస్మిన్నిన్ద్రశబ్దాభిధేయే వాక్యోపక్రమప్రభృత్యోపసంహారాద్దృశ్యతే। యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే ఇతి హితతమోపాసనం ప్రారబ్ధమ్। తచ్చ పరమాత్మధర్మ:। తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి, నాన్య: పన్థా: ఇత్యాదిశ్రుతే:। తథా ఏష ఏవ సాధు కర్మ కారయతి ఇత్యాదినా సర్వస్య కారయితృత్వమ్। ఏవమేవైతా భూతమాత్రా: ఇత్యారభ్య ప్రజ్ఞామాత్రా: ప్రాణేష్వర్పితా: ఇతి సర్వాధారత్వం, తథాऽऽనన్దాదయశ్చ; ఏష లోకాధిపతి: ఇత్యాదినా సర్వేశ్వరత్వం చ।।౩౦।।
౩౧। శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశే వామదేవవత్ – నామరూపవ్యాకరణాదిశాస్త్రాత్ సర్వశబ్దై: పరమాత్మైవాభిధీయత ఇతి దృష్ట్యా తజ్జ్ఞాపనాయాయమిన్ద్రశబ్దేనపరమాత్మోపదేశ:। శాస్త్రస్థా హి వామదేవాదయ: తథైవ వదన్తి – తద్ధైతత్పశ్యన్ ఋషిర్వామదేవ: ప్రతిపేదే అహం మనురభవం సూర్యశ్చ ఇతి।।౩౧।।
౩౨। జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేన్నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్ – త్రిశీర్షాణం త్వాష్ట్రమహనమ్, యావద్ధ్యస్మిన్ శరీరే ప్రాణో వసతి తావదాయు: ఇత్యాదిజీవలిఙ్గం ముఖ్యప్రాణలిఙ్గం చాస్మిన్ దృశ్యతే ఇతి నైవమితి చేన్న। ఉపాసాత్రైవిధ్యాత్ హేతో:, జీవశబ్దేన ప్రాణశబ్దేన చ పరమాత్మనోऽభిధానమ్। అన్యత్రాపి పరమాత్మన: స్వరూపేణోపాసనం భోక్తృశరీరకత్వేన భోగ్యభోగోపకరణశరీరకత్వేన ఇతి త్రివిధం పరమాత్మోపాసనమాశ్రితమ్। యథా సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి స్వరూపేణ, తదనుప్రవిశ్య, సచ్చత్యచ్చాభవత్ ఇత్యాది సత్యం చానృతఞ్చ సత్యమభవత్ ఇతిభోక్తృశరీరకత్వేన భోగ్యభోగోపకరణశరీరకత్వేన చ; ఇహాపి తత్సంభవాదేవముపదేశ:, జన్మాద్యస్య యత: ఇత్యాదిషు సద్బ్రహ్మాత్మేతి సామాన్యశబ్దైర్హి జగత్కారణం ప్రకృతిపురుషాభ్యామర్థాన్తరభూతమితి సాధితమ్, జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ ఇత్యస్మిన్ సూత్రే పురుషసూక్తోదితో మహాపురుషో జగత్కారణమితి విశేషతో నిర్ణీతమ్। స ఏవ ప్రజ్ఞాతజీవవాచిభిరిన్ద్రాదిశబ్దైరపి క్వచిత్క్వచిచ్ఛాస్త్ర- దృష్ట్యా తత్తచ్ఛరీరకతయా చోపాస్యత్వాయోపదిశ్యత ఇతి శాస్త్రదృష్ట్యాతూపదేశో వామదేవవత్ ఇతి ఉపాసాత్రైవిధ్యాత్ ఇతి సాధితమ్।।౩౨।। ఇతి ఇన్ద్రప్రాణాధికరణమ్ ।। ౧౧ ।।
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తసారే ప్రథమాధ్యాయే ప్రథమ: పాద: ।।
