సర్వసిద్ధాన్త సఙ్గ్రహ

‌‌‌శఙ్కరాచార్యవిరచిత

అథ ఉపోద్గాతప్రకరణమ్ ।‌‌

వాదిభిర్దర్శనైః సర్వైర్దృశ్యతే యత్త్వనేకధా ।

వేదాన్తవేద్యం బ్రహ్మేదమేకరూపముపాస్మహే || ౧ ||

అఙ్గోపాఙ్గోపవేదాః స్యుర్వేదస్యైవోపకారకాః ।

ధర్మార్థకామమోక్షాణామాశ్రయాః స్యుశ్చతుర్దశ || ౨ ||

వేదాఙ్గాని షడేతాని శిక్షా వ్యాకరణం తథా ।

నిరుక్తం జ్యోతిషం కల్పశ్ఛన్దోవిచితిరిత్యపి || ౩ ||

మీమాంసా న్యాయశాస్త్రం చ పురాణం స్మృతిరిత్యపి ।

చత్వార్యేతాన్యుపాఙ్గాని బహిరఙ్గాని తాని వై || ౪ ||

ఆయుర్వేదోऽర్థవేదశ్చ ధనుర్వేదస్తథైవ చ ।

గాన్ధర్వవేదశ్చేత్యేవముపవేదాశ్చతుర్విధాః || ౫ ||

శిక్షా శిక్షయతి వ్యక్తం వేదోచ్చారణలక్షణమ్ ।

వక్తి వ్యాకరణం తస్య సంహితాపదలక్షణమ్ || ౬ ||

వక్తి తస్య నిరుక్తం తు పదనిర్వచన స్ఫుటమ్ ।

జ్యోతిశ్శాస్త్రం వదత్యత్ర కాలం వైదికకర్మణామ్ || ౭ ||

క్రమం కర్మప్రయోగాణాం కల్పసూత్రం ప్రభాషతే ।

మాత్రాక్షరాణాం సఙ్ఖ్యోక్తా ఛన్దోవిచితిభిస్తథా || ౮ ||

మీమాంసా సర్వవేదార్థప్రవిచారపరాయణా ।

న్యాయసూత్రం ప్రమాణాదిసర్వలక్షణతత్పరమ్ || ౯ ||

పురాణం నష్టశారవస్య వేదార్థస్యోపబృహ్మణమ్ ।

కథారూపేణ మహతా పురుషార్థప్రవర్తకమ్ || ౧౦ ||

వర్ణాశ్రమానురూపేణ ధర్మాధర్మవిభాగతః ।

ధర్మశాస్త్రమనుష్ఠేయధర్మాణాం తు నియామకమ్ || ౧౧ ||

హేతులిఙ్గౌషఘస్కన్ధైరాయురారోగ్యదర్శకః ।

ఆయుర్వేదో హ్యనుష్ఠేయః సర్వేషాం తేన బోధ్యతే || ౧౨ ||

అర్థవేదోऽన్నపానాదిప్రదానముఖతత్పరః ।

దక్షిణాజ్యపురోడాశచరుసమ్పాదనాదిభిః || ౧౩ ||

తత్పాలనాచ్చతుర్వర్గపురుషార్థప్రసాధకః ।

ధనుర్వేదో భవత్యత్ర పరిపన్థినిరాసకః || ౧౪ ||

సప్తస్వరప్రయోగో హి సామగాన్ధర్వవేదయోః ।

సమేతో లౌకికో యోగో వైదికస్యోపకారకః || ౧౫ ||

అఙ్గోపాఙ్గోపవేదానామేవ వేదైకశేషతా ।

చతుర్దశసు విద్యాసు మీమాంసైవ గరీయసీ || ౧౬ ||

వింశత్యధ్యాయయుక్తా సా ప్రతిపాద్యార్థతో ద్విధా ।

కర్మార్థా పూర్వమీమాంసా ద్వాదశాధ్యాయవిస్తృతా || ౧౭ ||

అస్యాం సూత్ర జైమినీయ శాబర భాష్యమస్య తు ।

మీమాంసావార్త్తికం భాట్టం భట్టాచార్యకృతం హి తత్ || ౧౮ ||

తచ్ఛిష్యోऽప్యల్పభేదేన శబరస్య మతాన్తరమ్ ।

ప్రభాకరగురుశ్చక్రే తద్ధి ప్రాభాకరం మతమ్ || ౧౯ ||

భవత్యుత్తరమీమాంసా త్వష్టాధ్యాయీ ద్విధా చ సా ।

దేవతాజ్ఞానకాణ్డాభ్యాం వ్యాససూత్రం ద్వయోస్సమమ్ || ౨౦ ||

పూర్వాధ్యాయచతుష్కేణ మన్త్రవాచ్యాత్ర దేవతా।

సఙ్కర్షణోదితా తద్ధి దేవతాకాణ్డముచ్యతే || ౨౧ ||

భాష్యం చతుర్భిరధ్యాయైర్భగవత్పాదనిర్మితమ్ ।

చక్రే వివరణం తస్య తద్వేదాన్తం ప్రచక్షతే || ౨౨ ||

అక్షపాదః కణాదశ్చ కపిలో జైమినిస్తథా ।

వ్యాసః పతఞ్జలిశ్చైతే వైదికాః సూత్రకారకాః || ౨౩ ||

బృహస్పత్యార్హతౌ బుద్ధో వేదమార్గవిరోధినః ।

ఏతేऽధికారితాం వీక్ష్య సర్వే శాస్త్రప్రవర్తకాః || ౨౪ ||

వేదాప్రామాణ్యసిద్ధాన్తా బౌద్ధలోకాయతార్హతాః ।

యుక్త్యా నిరసనీయాస్తే వేదప్రామాణ్యవాదిభిః || ౨౫ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే ప్రథమముపోద్ఘాతప్రకరణమ్ ||

 

అథ లోకాయతికపక్షప్రకరణమ్ .

లోకాయతికపక్షే తు తత్త్వం భూతచతుష్టయమ్ ।

పృథివ్యాపస్తథా తేజో వాయురిత్యేవ నాపరమ్ || ౧ ||

ప్రత్యక్షగమ్యమేవాస్తి నాస్త్యదృష్టమదృష్టతః ।

అదృష్టవాదిభిశ్చాపి నాదృష్టం దృష్టముచ్యతే || ౨ ||

క్వాపి దృష్టమదృష్టం చేదదృష్టం బ్రువతే కథమ్ ।

నిత్యాదృష్టం కథం సత్స్యాత్ శశశృఙ్గాదిభిస్సమమ్ || ౩||

న కల్ప్యౌ సుఖదుఃఖాభ్యాం ధర్మాధర్మౌ పరైరిహ ।

స్వభావేన సుఖీ దుఃఖీ జనోऽన్యన్నైవ కారణమ్ || ౪ ||

శిఖినశ్చిత్రయేత్ కో వా కోకిలాన్ కః ప్రకూజయేత్ ।

స్వభావవ్యతిరేకేణ విద్యతే నాత్ర కారణమ్ || ౫ ||

స్థూలోऽహం తరుణో వృద్ధో యువేత్యాదివిశేషణైః. ।

విశిష్టో దేహ ఏవాత్మా న తతోऽన్యో విలక్షణః || ౬ ||

జడభూతవికారేషు చైతన్యం యత్త దృశ్యతే ।

తామ్బూలపూగచూర్ణానాం యోగాద్రాగ ఇవోత్థితమ్ || ౭ ||

ఇహలోకాత్పరో నాన్యః స్వర్గోऽస్తి నరకా న చ ।

శివలోకాదయో మూఢైః కల్ప్యన్తేऽన్యైః ప్రతారకైః || ౮ ||

స్వర్గానుభూతిర్మృష్టాష్టిర్ద్వ్యష్టవర్షవధూగమః ।

సూక్ష్మవస్త్రసుగన్ధస్రక్చన్దనాదినిషేవణమ్ || ౯||

నరకానుభవో వైరిశస్త్రవ్యాధ్యాద్యుపద్రవః ।

మోక్షస్తు మరణం తచ్చ ప్రాణవాయునివర్తనమ్ || ౧౦ ||

అతస్తదర్థం నాయాసం కర్తుమర్హతి పణ్డితః ।

తపోభిరుపవాసాద్యైర్మూఢ ఏవ ప్రశుష్యతి || ౧౧ ||

పాతివ్రత్యాదిసఙ్కేతో బుద్ధిమద్దుర్బలైః కృతః ।

సువర్ణభూమిదానాది మృష్టామన్త్రణభోజనమ్ || ౧౨ ||

క్షుత్క్షామకుక్షిభిర్లోకైర్దరిద్రైరుపకల్పితమ్ ।

దేవాలయప్రపాసత్రకూపారామాదికర్మణామ్ || ౧౩ ||

ప్రశంసాం కుర్వతే నిత్యం పాన్థా ఏవ న చాపరే ।

అగ్నిహోత్రం త్రయో వేదాస్త్రిదణ్డం భస్మ’గుణ్ఠనమ్ || ౧౪ ||

బుద్ధిపౌరుషహీనానాం జీవికేతి బృహస్పతి ।

కృషిగోరక్ష వాణిజ్య దణ్డనీత్యాదిభిర్బుధః ||

దృష్టైరేవ సదోపాయైర్భాగాననుభవేద్భువి || ౧౫ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే లోకాయతికపక్షో నామ ద్వితీయం ప్రకరణమ్ ||

 

అథ ఆర్హతపక్షప్రకరణమ్

లోకాయతికపక్షోऽయమాక్షేప్యస్సర్వవాదినామ్ ।

స్వపక్షేణ క్షిపత్యేష తత్పక్షం క్షపణోऽధునా || ౧ ||

అగ్నేరౌష్ణ్యమపాం శైత్యం కోకిలే మధురః స్వరః ।

ఇత్యాద్యేకప్రకారః స్యాత్ స్వభావో నాపరః క్వచిత్ || ౨ ||

కాదాచిత్కం సురవం దుఃవం స్వభావో నాత్మనో మతః ।

ధర్మాధర్మావతస్తాభ్యామదృష్టావితి నిశ్చితౌ || ౩ ||

అదృష్టస్యాత్ర దృష్టత్వే నాదృష్టత్వం భవేదితి ।

త్వయోక్తదోషో న స్యాన్మే తత్సిధ్యత్యాగమాద్యతః || ౪ ||

అదృష్టమగ్నిమాదాతుం ధూమం దృష్ట్వోపధావతా ।

ధూమేనాగ్న్యనుమానన్తు త్వయాప్యఙ్గీకృతం నను || ౫ ||

ప్రత్యక్షేణానుమానేన పశ్యన్త్యత్రాగమేన చ ।

దృష్టాదృష్టం జనాః స్పష్టమార్హతాగమసంస్థితా || ౬ ||

సిద్ధా బద్ధా నారకీయా ఇతి స్యుః పురుషాస్త్రిధా ।

కేచిత్పరమసిద్ధాః స్యుః కేచిన్మన్త్రైర్మహౌషధైః || ౭ ||

గురూపదిష్టమార్గేణ జ్ఞానకర్మసముచ్చయాత్ ।

మోక్షో బన్ధాద్విరక్తస్య జాయతే భువి కస్యచిత్ || ౮ ||

అర్హతామఖిలం జ్ఞాతుం కర్మార్జితకళేబరైః ।

ఆవృతిర్బన్ధనం ముక్తిః నిరావరణతాత్మనామ్ || ౯ ||

పుద్గలాపరసంజ్ఞైస్తు ధర్మాధర్మానుగామిభిః ।

పరమాణుభిరాబద్ధాః సర్వదేహాస్సహేన్ద్రియైః || ౧౦ ||

స్వదేహమానా హ్యాత్మానో మోహాద్దేహాభిమానినః ।

క్రిమికీటాదిహస్త్యన్తదేహపఞ్జరవర్తినః || ౧౧ ||

ఆత్మావరణదేహస్య వస్త్రాద్యావరణాన్తరమ్ ।

న హ్యయం యది గృహ్ణాతి తస్యాపీత్యనవస్థితి || ౧౨ ||

ప్రాణిజాతమహి సన్తో మనోవాక్కాయకర్మభిః।

దిగమ్బరాశ్చరన్త్యేవ యోగినో బ్రహ్మచారిణః || ౧౩ ||

మయూరపిచ్ఛహస్తాస్తే కృతవీరాసనాదికా ।

పాణిపాత్రేణ భుఞ్జానా లూనకేశాశ్చ మౌనినః || ౧౪ ||

మునయో నిర్మలాశ్శుద్ధాః ప్రణతాఘౌఘభేదిన ।

తదీయమన్త్రఫలదో మోక్షమార్గే వ్యవస్థితః ।

సర్వైర్విశ్వసనీయః స్యాత్ స సర్వజ్ఞో జగద్గురుః || ౧౫ ||

 

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచిత సర్వదశనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే

ఆర్హతపక్షో నామ తృతీయం ప్రకరణమ్

 

అథ బౌద్ధపక్షప్రకరణమ్ .

మాధ్యమికమతమ్

బౌద్ధాః క్షపణకాచార్యప్రణీతమపి సామ్ప్రతమ్ ।

పక్షం ప్రతిక్షిపన్త్యేవ లోకాయతమతం యథా || ౧ ||

చతుర్ణాం మతభేదేన బౌద్ధశాస్త్రంం చతుర్విధమ్ ।

అధికారానురూపేణ తత్ర తత్ర ప్రవర్తకమ్ || ౨ ||

జ్ఞానమేవ హి సా బుద్ధిర్న చాన్తఃకరణమతమ్ ।

జానాతి బుధ్యతే చేతి పర్యాయత్వప్రయోగత || ౩ ||

త్రయాణామత్ర బౌద్ధానాం బుద్ధిరస్త్యవివాదతః ।

బాహ్యార్థోऽస్తి ద్వయోరేవ వివాదోऽన్యత్ర తద్యథా || ౪ ||

ప్రత్యక్షసిద్ధం బాహ్యార్థమసౌ వైభాషికోऽబ్రవీత్ ।

బుద్ధ్యాకారానుమేయోऽర్థో బాహ్యస్సౌత్రాన్తికోదితః || ౫ ||

బుద్ధిమాత్రం వదత్యత్ర యోగాచారో న చాపరమ్ ।

నాస్తి బుద్ధిరపీత్యాహ వాదీ మాధ్యమికః కిల || ౬ ||

న సన్నాసన్న సదసన్నచోభాభ్యాం విలక్షణమ్ ।

చతుష్కోటివినిర్ముక్తం తత్త్వం మాధ్యమికా విదు || ౭ ||

యదసత్కారణైస్తన్న జాయతే శశశృఙ్గవత్ ।

సతశ్చోత్పత్తిరిష్టా చేజ్జనితం జనయేదయమ్ || ౮ ||

ఏకస్య సదసద్భావో వస్తునో నోపపద్యతే ।

ఏకస్య సదసద్భ్యోऽపి వైలక్షణ్యం న యుక్తిమత్ || ౯ ||

చతుష్కోటివినిర్ముక్తం ‘శూన్యం తత్వమితి స్థితమ్ ।

జాతిర్జాతిమతో భిన్నా న వైత్యత్ర విచార్యతే || ౧౦ ||

భిన్నా చేత్సా చ గృహ్యేత వ్యక్తిభ్యోऽఙ్గుష్ఠవత్పృథక్ ।

అవిచారితసంసిద్ధా వ్యక్తిం సా పారమాణుకీ || ౧౧ ||

స్వరూపం పరమాణునాం వాచ్యం వైశేషికాదిభిః ।

షట్కేన యుగపద్యోగే పరమాణోష్షడంశతా || ౧౨ ||

షణ్ణాం సమానదేశత్వే పిణ్డః స్యాదణుమాత్రకః ।

బ్రాహ్మణత్వాదిజాతిః కిం వేదపాఠేన జన్యతే || ౧౩ ||

సంస్కారైర్వా ద్వయేనాథ తత్సర్వం నోపపద్యతే ।

వేదపాఠేన చేత్కశ్చిత్ శూద్రో దేశాన్తరఙ్గతః || ౧౪ ||

సమ్యక్ పఠితవేదోऽపి బ్రాహ్మణత్వమవాప్నుయాత్ ।

సర్వసంస్కారయుక్తోऽత్ర విప్రో లోకే న దృశ్యతే || ౧౫ ||

చత్వారింశత్తు సంస్కారా విప్రస్య విహితా యతః ।

ఏకసంస్కారయుక్తశ్చేద్విప్రః స్యాదఖిలో జనః || ౧౬ ||

జాతివ్యక్త్యాత్మకోऽర్థోऽత్ర నాస్త్యేవేతి నిరూపితే ।

విజ్ఞానమపి నాస్త్యేవ జ్ఞేయాభావే సముత్థితే ।

ఇతి మాధ్యమికేనైవ సర్వశూన్యం విచారితమ్ || ౧౭ ||

ఇతి బౌద్ధపక్షే మాధ్యమికమతమ్ ||

 

అథ యోగాచారమతమ్ .

ఇతి మాధ్యమికేనోక్తం శూన్యత్వం శూన్యవాదినా ।

నిరాలమ్బనవాదీ తు యోగాచారో నిరస్యతి || ౧ ||

త్వయోక్తసర్వశూన్యత్వే ప్రమాణం శూన్యమేవ తే ।

అతో వాదేऽధికారస్తే న పరేణోపపద్యతే || ౨ ||

స్వపక్షస్థాపనం తద్వత్ పరపక్షస్య దూషణమ్ ।

కథం కరోత్యత్ర భవాన్ విపరీతం వదేన్న కిమ్ || ౩ ||

అవిభాగో హి బుద్ధ్యాత్మా విపర్యాసితదర్శనైః ।

గ్రాహ్యగ్రాహకసంవిత్తిభేదవానివ లక్ష్యతే || ౪ ||

మానమేయఫలాద్యుక్తం జ్ఞానదృష్ట్యనుసారతః ।

అధికారిషు జాతేషు తత్త్వమప్యుపదేక్ష్యతి || ౬ ||

బుద్ధిస్వరూపమేకం హి వస్త్వస్తి పరమార్థతః ।

ప్రతిభానస్య నానాత్వాన్న చైకత్వం విహన్యతే || ౬ ||

పరివ్రాట్రకాముకశునామేకస్యాం ప్రమదాతనౌ ।

కుణపం కామినీ భక్ష్యమితి తిస్రో వికల్పనాః || ౭ ||

అథాప్యేకైవ సా బాలా బుద్ధితత్త్వం తథైవ నః ।

తదన్యద్యత్తు జాత్యాది తన్నిరాక్రియతాం త్వయా || ౮ ||

క్షణికా బుద్ధిరేవాతస్త్రిధా భ్రాన్తైర్వికల్పితా ।

స్వయమ్ప్రకాశతత్త్వజ్ఞైర్ముముక్షుభిరుపాస్యతే || ౯ ||

ఇతి బౌద్ధపక్షే యోగాచారమతమ్.

 

అథ సౌత్రాన్తికమతమ్

విజ్ఞానమాత్రమత్రోక్తం యోగాచారేణ ధీమతా ।

జ్ఞానం జ్ఞేయం వినా నాస్తి బాహ్యార్థోऽప్యస్తి తేన నః || ౧ ||

నీలపీతాదిభిశ్చిత్రైర్బుద్ధ్యాకారైరిహాన్తరైః ।

సౌత్రాన్తికమతే నిత్యం బాహ్యార్థస్త్వనుమీయతే || ౨ ||

క్షీణాని చక్షురాదీని రూపాదిష్వేవ పఞ్చసు ।

న షష్ఠమిన్ద్రియం తస్య గ్రాహకం విద్యతే బహిః || ౩ ||

షడంశత్వం త్వయాపాద్య పరమాణోర్నిరాకృతిః ।

యుక్తస్తేనాపి బాహ్యార్థో న చేద్జ్ఞానం న సమ్భవేత్ || ౪ ||

ఆకాశధాతురస్మాభిః పరమాణురితీరితః ।

స చ ప్రజ్ఞప్తిమాత్రం స్యాన్న చ వస్త్వన్తరం మతమ్ || ౫ ||

సర్వే పదార్థాః క్షణికా బుద్ధ్యాకారవిజృమ్భితాః ।

ఇదమిత్యేవ భావాస్తేऽప్యాకారానుమితాస్తదా || ౬ ||

విషయత్వవిరోధస్తు క్షణికత్వేऽపి నాస్తి నః ।

విషయత్వం హి హేతుత్వం జ్ఞానాకారార్పణక్షమమ్ || ౭ ||

ఇతి బౌద్ధపక్షే సౌత్రాన్తికమతమ్

 

వైభాషికమతమ్

సౌత్రాన్తికమతాదల్పభేదో వైభాషికే మతే ।

ప్రత్యక్షత్వం తు బాహ్యస్య క్వచిదేవానుమేయతా || ౧ ||

పూర్వాపరానుభావేన పుఞ్జీభూతాస్సహస్రశః ।

పరమాణవ ఏవాత్ర బాహ్యార్థధనవత్ స్థితాః || ౨ ||

దూరాదేవ వనం పశ్యన్ గత్వా తస్యాన్తికం పునః ।

న వనం పశ్యతి క్వాపి వల్లీవృక్షాతిరేకతః || ౩ ||

మృదో ఘటత్వమాయాన్తి కపాలత్వన్తు తే ఘటాః ।

కపాలాని చ చూర్ణత్వం తే పునః పరమాణుతామ్ || ౪ ||

చతుర్ణామపి బౌద్ధానమైక్యమధ్యాత్మనిర్ణయే ।

వ్యావహారికభేదేన వివదన్తే పరస్పరమ్ || ౫ ||

బుద్ధితత్త్వే స్థితా బౌద్ధా బుద్ధివృత్తిర్ద్విధా మతా ।

జ్ఞానాజ్ఞానాత్మికా చేతి తత్ర జ్ఞానాత్మికామిహ || ౬ ||

ప్రమాణత్వేన జానన్తి హ్యవిద్యామూలికాప్రమా ।

మూలాజ్ఞాననిమిత్తాన్యా స్కన్ధాయతనధాతుజా || ౭ ||

ప్రపఞ్చజాతమఖిలం శరీరం భువనాత్మకమ్ ।

పఞ్చస్కన్ధా భవన్త్యత్ర ద్వాదశాయతనాని చ || ౮||

సర్వేషామపి బౌద్ధానాం తథాష్టాదశ ధాతవః ।

జ్ఞానసంస్కారసంజ్ఞానాం వేదనాంరూపయోరపి || ౯ ||

సమూహఃస్కన్ధశబ్దార్థః తత్తత్సన్తతి వాచకః ।

జ్ఞానసన్తతిరేవాత్ర విజ్ఞానస్కన్ధ ఉచ్యతే || ౧౦ ||

సంస్కారస్కన్ధ ఇత్యుక్తో వాసనానాన్తు సంహతిః ।

సుఖదుఃరవాత్మికా బుద్ధిస్తథాపేక్షామికా చ సా || ౧౧ ||

వేదనాస్కన్ధ ఇత్యుక్తః సంజ్ఞాస్కన్ధస్తు నామ యత్ ।

రూపస్కన్ధో భవత్యత్ర మూర్తిభూతస్య సంహతిః || ౧౨ ||

రూపస్యోపచయః స్తమ్భకుమ్భాదిరణుకల్పితః ।

పృథివ్యాస్స్థైర్యరూపాది ద్రవత్వాది భవేదపామ్ || ౧౩ ||

ఉష్ణత్వం తేజసో ధాతోర్వాయుధాతోస్తు శీతతా ।

ఏషాం చ చతుర్ణాం ధాతూనాం వర్ణగన్ధరసౌజసామ్ || ౧౪ ||

పిణ్డాజ్జాతాః పృథివ్యాద్యాః. పరమాణుచయా అమీ ।

శ్రోత్రన్త్వక్ చక్షుషీ జిహ్వా ఘ్రాణం ప్రత్యయపఞ్చకమ్ || ౧౫ ||

వాక్పాదపాణిపాయ్వాది జ్ఞేయం కారకపఞ్చకమ్ ।

సాముదాయిక చైతన్యం బుద్ధి స్యాత్కరణం మనః || ౧౬ ||

నామజాతిగుణద్రవ్యక్రియారూపేణ పఞ్చధా ।

కల్పితం భ్రాన్తదృష్ట్యైవ శరీరభువనాత్మకమ్ || ౧౭ ||

బౌద్ధశాస్త్రప్రమేయన్తు ప్రమాణం ద్వివిధం మతమ్ ।

కల్పనాపోఢమభ్రాన్తం ప్రత్యక్షం కల్పనా పునః || ౧౮ ||

నామజాతిగుణద్రవ్యక్రియారూపేణ పఞ్చధా ।

లిఙ్గదర్శనతో జ్ఞానం లిఙ్గిన్యత్రానుమానతా || ౧౯ ||

చతుర్విధం యదజ్ఞానం ప్రమాణామ్యాం నివర్తతే ।

నష్టే చతుర్విధేऽజ్ఞానే మూలాజ్ఞానం నివర్తతే || ౨౦ ||

మూలాజ్ఞాననివృత్తౌ చ విశుద్ధజ్ఞానసన్తతిః ।

శుద్ధబుద్ధ్యవిశేషో హి మోక్షో బుద్ధమునీరితః || ౨౧ ||

ఉత్పత్తిస్థితిభఙ్గదోషరహితాం సర్వాశయోన్మూలినీం ।

గ్రాహోత్సర్గవియోగయోగజనితాం నాభావభావాన్వితామ్ ।

తామన్తర్ద్వయవర్జితాం నిరుపమామాకాశవన్నిర్మలాం ।

ప్రజ్ఞాం పారమితాం ధనస్య జననీం శృణ్వన్తు బుద్ధ్యర్థినః || ౨౨ ||

అతిస్తుతిపరైరుక్తో యస్తు వైశేషికాదిభిః ।

ఈశ్వరో నేష్యతేऽస్మాభిః స నిరాక్రియతేऽధునా || ౨౩ ||

హేయోపాదేయతత్త్వశ్చ మోక్షోపాయఞ్చ వేత్తి యః ।

స ఏవ నః ప్రమాణం స్యాన్న సర్వజ్ఞస్త్వయోరితః || ౨౪ ||

దూరం పశ్యతు వా మా వా తత్త్వమిష్టం ప్రపశ్యతు ।

ప్రమాణం దూరదర్శీ చేద్వయం గృధ్రానుపాస్మహే || ౨౫ ||

దేశే పిపీలికాదీనాం సఙ్ఖ్యాజ్ఞః కశ్చిదస్తి కిమ్ ।

సర్వకర్తృత్వమీశస్య కథితం నోపపద్యతే || ౨౬ ||

యది స్యాత్ సర్వకర్తాऽసావధర్మేऽపి ప్రవర్తయేత్ ।

అయుక్తం కారయన్ లోకాన్ కథం యుక్తే ప్రవర్తయేత్ || ౨౭ ||

ఉపేక్షైవ చ సాధూనాం యుక్తాసాధౌ క్రియా భవేత్ ।

న క్షతక్షారవిక్షేపః సాధూనాం సాధుచేష్టితమ్ || ౨౮ ||

ఈశ్వరేణైవ శాస్త్రాణి సర్వాణ్యాధికృతాని చేత్ ।

కథం ప్రమాణం తద్వాక్యం పూర్వాపరపరాహతమ్ || ౨౯ ||

కారయేద్ధర్మమాత్రఞ్చేదేకశాస్త్రప్రవర్తకః ।

కథం ప్రాదేశికస్యాస్య సర్వకర్తృత్వముచ్యతే || ౩౦ ||

ఈశః ప్రయోజనాకాఙ్క్షీ జగత్ సృజతి వా న వా ।

కాఙ్క్షతే చేదసంపూర్ణో నో చేన్నైవ ప్రవర్తతే || ౩౧ ||

ప్రవర్తతే కిమీశస్తే భ్రాన్తవన్నిష్ప్రయోజనే ।

ఛాగాదీనాం పురీషాదేర్వర్తులీకరణేన కిమ్ || ౩౨ ||

క్రీడార్థేయం ప్రవృత్తిశ్చేత్ క్రీడతే కిన్ను బాలవత్ ।

అజస్రం క్రీడతస్తస్య దుఃఖమేవ భవత్యలమ్ || ౩౩ ||

అజ్ఞో జన్తురనీశోऽయమాత్మనస్సుఖదుఃఖయోః ।

ఈశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్ స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవ చ || ౩౪ ||

తప్తలోహాభితాపాద్యైరీశేనాల్పసురవేచ్ఛునా ।

ప్రాణినో నరకే కష్టే బత ప్రాణైర్వియోజితాః || ౩౫ ||

వరప్రదానే శక్తశ్చేత్ బ్రహ్మహత్యాదికారిణే ।

స్వర్గం దద్యాత్స్వతన్త్రః స్యాన్నరకం సోమయాజినే || ౩౬ ||

కర్మానుగుణదాతా చేదీశః స్యాదఖిలో జనః ।

దానే స్వాతన్త్ర్యహీనస్సన్ సర్వేశః కథముచ్యతే || ౩౭ ||

ఏవం నైయ్యాయికాద్యుక్తసర్వజ్ఞేశనిరాక్రియా ।

హేయోపాదేయమాత్రజ్ఞో గ్రాహ్యో బుద్ధమునిస్తతః || ౩౮ ||

చైత్యం వన్దేత చైత్యాద్యా ధర్మా బుద్ధాగమోదితాః ।

అనుష్ఠేయా న యాగాద్యా వేదాద్యాగమచోదితాః || ౩౯ ||

కియాయాం దేవతాయాంఞ్చ యోగే శూన్యపదే క్రమాత్ ।

వైభాషికాదయో బౌద్ధాః స్థితాశ్చత్వార ఏవ తే || ౪౦ ||

ఇతి బౌద్ధపక్షే వైభాషికమతమ్ ||

లోకాయతార్హతమాధ్యమికయోగాచారసౌత్రాన్తికవైభాషికమతాని షట్ సమాప్తాని ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే బౌద్ధపక్షో నామ

చతుర్థం ప్రకరణమ్ ||

 

అథ వైశేషికపక్ష ||

నాస్తికాన్ వేదబాహ్యాంస్తాన్ బౌద్ధలోకాయతార్హతాన్ ।

నిరాకరోతి వేదార్థవాదీ వైశేషికోऽధునా || ౧ ||

వేదమార్గపరిభ్రష్టా విశిష్టాః పరదర్శనే ।

బౌద్ధాదయో విశిష్టాస్తే న భవన్తి ద్విజాః పునః || ౨ ||

అతో బుద్ధాదిభిర్నిత్యం వేదబ్రాహ్మణనిన్దయా ।

ఆత్మవఞ్చకతా కష్టా సర్వత్రాఘోషితా భువి || ౩ ||

ప్రమాణమేవ వేదాస్స్యుః సర్వేశ్వరకృతత్వతః ।

స ఏవ కర్మఫలదో జీవానాం పారిశేష్యతః || ౪ ||

జీవా వా జీవకర్మాణి ప్రకృతిః పరమాణవః ।

నేశతే హ్యత్ర జీవానాం తత్తత్కర్మఫలార్పణే || ౫ ||

జీవాః కర్మఫలావాప్తౌ శక్తాశ్చేత్స్వసుఖేవ రతాః ।

అప్రార్థితాని దుఃఖాని వారయన్తు ప్రయత్నతః || ౬ ||

అశక్తాన్యత్ర కర్మాణి జీవానాం స్వఫలార్పణే ।

అచేతనత్వాదగతే స్వర్గాదిఫలభూమిషు || ౭ ||

నాచేతనత్వాత్ప్రకృతేః ఫలదాతృత్వసమ్భవః ।

అచేతనాః ఫలం దాతుమశక్తాః పరమాణవః || ౮ ||

కాలోऽప్యచేతనస్తేషాం న హి కర్మఫలప్రదః ।

అతోऽన్యః ఫాలదో లోకే భవత్యేభ్యో విలక్షణః || ౯ ||

స తు ప్రాణివిశేషాంశ్చ దేశానపి తదాశ్రయాన్ ।

జానన్ సర్వజ్ఞ ఏవేష్టో నాన్యే బౌద్ధాది సమ్మతాః || ౧౦ ||

అజానన్ ప్రాణినో లోకే హేయాపాదేయమాత్రవిత్ ।

ప్రాదేశికో న సర్వజ్ఞో నాస్మదాదివిలక్షణః || ౧౧ ||

వేదైకదేశం దృష్ట్వా తు కారీరీ వృష్టిబోధకమ్ ।

అదృష్ట్యోశ్చ విశ్వాసః కార్యః స్వర్గాపవర్గయోః || ౧౨ ||

కారీరీష్ట్యుక్తవృష్టిశ్చ ద్రష్టవ్యాదృష్టనిర్ణయే ।

చిత్రాదేః పుత్రపశ్వాప్తిర్ద్రష్టవ్యాదృష్టనిర్ణయే || ౧౩ ||

జ్యోతిశ్శాస్త్రోక్తకాలస్య గ్రహణం తన్నిదర్శనమ్ ।

దృష్టైకదేశప్రామాణ్యం యత్తూక్తం సౌగతాదిభిః || ౧౪ ||

తచ్చ వేదాదపహృతం సర్వలోకప్రతారకైః ।

మన్త్రవ్యాకరణం దృష్ట్వా మన్త్రా విరచితాః పునః || ౧౫ ||

లిపిసమ్మిశ్రజాతాస్తే సిద్ధమన్త్రాస్తథా కృతాః ।

బౌదాగమేభ్యో దృష్టార్థా న హృతా వైదికైః క్వచిత్ || ౧౬ ||

వేదస్యైవ షడఙ్గాని యతశ్శీక్షాదికాని వై ।

నాన్యాగమాఙ్గతా తేషాం న కాప్యుక్తా పరైరపి || ౧౭ ||

అతో వేదబలీయస్త్వం నాస్తికాగమసఞ్చయాత్ ।

షట్పదార్థపరిజ్ఞానాన్ మోక్షం వైశేషికా విదుః || ౧౮ ||

తదన్తర్గత ఏవేశో జీవాస్సర్వమిదం జగత్ ।

ద్రవ్యం గుణస్తథా కర్మ సామాన్యం యత్పరాపరమ్ || ౧౯ ||

విశేషస్సమవాయశ్చ షట్ పదార్థా ఇహేరితాః ||

పృథివ్యాపస్తథా తేజో వాయురాకాశమేవ చ || ౨౦ ||

దిక్కాలాత్మమనాంసీతి నవ ద్రవ్యాణి తన్మతే ।

పృథివీ గన్ధవత్యాపః సరసాస్తేజసః ప్రభా || ౨౧ ||

అనుష్ణాశీతసంస్పర్శో వాయుశ్శబ్దగుణం నభః ।

దిక్పూర్వాపరధీలిఙ్గా కాలః క్షిప్రచిరాగతః || ౨౨ ||

ఆత్మాహంప్రత్యయాత్సిద్ధో మనోऽన్తఃకరణం మతమ్ ।

అయోగమన్యయోగఞ్చ ముక్త్వా ద్రవ్యాశ్రితా గుణాః || ౨౩ ||

చతుర్వింశతిధా భిన్నా గుణాస్తేऽపి యథాక్రమాత్ ।

శబ్దః స్పర్శో రసో రూపం గన్ధసంయోగవేగతాః || ౨౪ ||

సంఖ్యాద్రవత్వసంస్కారపరిమాణవిభాగతాః ।

ప్రయత్నసుఖదుఃఖేచ్ఛాబుద్ధిద్వేషపృథక్త్వతాః || ౨౫ ||

పరత్వఞ్చాపరత్వఞ్చ ధర్మాధర్మౌ చ గౌరవమ్ ।

ఇమే గుణాశ్చతుర్వింశత్యథ కర్మ చ పఞ్చధా || ౨౬ ||

ప్రసారాకుఞ్చనోత్క్షేపా గత్యవక్షేపణే ఇతి ।

పరఞ్చాపరమిత్యత్ర సామాన్యం ద్వివిధం మతమ్ || ౨౭ ||

పరం సత్తాది సామాన్యం ద్రవ్యత్వాద్యపరం మతమ్ ।

పరస్పరవివేకోऽత్ర ద్రవ్యాణాం యైస్తు గమ్యతే || ౨౮ ||

విశేషా ఇతి తే జ్ఞేయా ద్రవ్యమేవ సమాశ్రితా ।

సమ్బన్ధస్సమవాయస్స్యాత్ ద్రవ్యాణాన్తు గుణాదిభిః || ౨౯ ||

షట్ పదార్థా ఇమే జ్ఞేయాస్తన్మయం సకలం జగత్ ।

తేషాం సాధర్మ్యవైధర్మ్యజ్ఞానం మోక్షస్య సాధనమ్ || ౩౦ ||

ద్రవ్యాన్తర్గత ఏవాత్మా భిన్నో జీవపరత్వతః ।

దేవా మనుష్యాస్తిర్యఞ్చో జీవాస్త్వన్యో మహేశ్వరః || ౩౧ ||

తదాజ్ఞప్తక్రియాం కుర్వన్ ముచ్యతేऽన్యస్తు బధ్యతే ।

శ్రుతిస్మృతీతిహాసాద్యం పురాణం భారతాదికమ్ || ౩౨ ||

ఈశ్వరాజ్ఞేతి విజ్ఞేయా న లఙ్ఘ్యా వేదికైః క్వచిత్ ।

త్రిధా ప్రమాణం ప్రత్యక్షమనుమానాగమావితి || ౩౩ ||

త్రిభిరేతైః ప్రమాణైస్తు జగత్కర్తావగమ్యతే ।

తస్మాత్తదుక్తకర్మాణి కుర్యాత్తస్యైవ తృప్తయే || ౩౪ ||

భక్త్యైవావర్జనీయోऽసౌ భగవాన్పరమేశ్వరః ।

తత్ప్రసాదేన మోక్షః స్యాత్ కరణోపరమాత్మకః || ౩౫ ||

కరణోపరమే త్వాత్మా పాషాణవదవస్థితః ।

దుఃఖసాధ్యః సుఖోచ్ఛేదో దుఃఖోచ్ఛేదవదేవ నః || ౩౬ ||

అతస్సంసారనిర్విణ్ణో ముముక్షుర్ముచ్యతే జనః ।

పశ్చాన్నైయ్యాయికస్తర్కైః సాధయిష్యతి నశ్శివమ్ ।

నాతిభిన్నం మతం యస్మాదావయోర్వేదవాదినోః || ౩౭ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే వైశేషికపక్షో నామ

పఞ్చమం ప్రకరణమ్ ||

 

అథ నైయాయికపక్షః

నైయాయికస్య పక్షోऽథ సంక్షేపాత్ప్రతిపాద్యతే ।

యత్తర్కరక్షితో వేదో గ్రస్తః పాషణ్డదుర్జనైః || ౧ ||

అక్షపాదః ప్రమాణాదిషోడశార్థప్రబోధనాత్ ।

జీవానాం ముక్తిమాచష్టే ప్రమాణఞ్చ ప్రమేయతా || ౨ ||

నిర్ణయస్సంశయోsన్యశ్చ ప్రయోజననిదర్శనే ।

సిద్ధాన్తావయవౌ తర్కో వాదో జల్పో వితణ్డతా || ౩ ||

హేత్వాభాసశ్ఛలం జాతిర్నిగ్రహస్థానమిత్యపి ।

ప్రత్యక్షమనుమానాఖ్యముపమానాగమావితి || ౪ ||

చత్వార్యత్ర ప్రమాణాని నోపమానన్తు కస్యచిత్ ।

ప్రత్యక్షమస్మదాదీనామస్త్యన్యద్యోగినామపి || ౫ ||

పశ్యాన్తి యోగినస్సర్వమీశ్వరస్య ప్రసాదతః ।

స్వభావేనేశ్వరస్సర్వం పశ్యతి జ్ఞానచక్షుషా || ౬ ||

యత్నేనాపి న జానన్తి సర్వేశం మాంసచక్షుషః ।

ఈశ్వరం సాధయత్యేతదనుమానమితి స్ఫుటమ్ || ౭ ||

భూర్భూధరాదికం సర్వం సర్వవిద్ధేతుకం మతమ్ ।

కార్యత్వాద్ధటవచ్చేతి జగత్కర్తానుమీయతే || ౮ ||

కార్యత్వమప్యాసిద్ధఞ్చేత్క్ష్మాదేస్సావయవత్వతః ।

ఘటకుణ్డ్యాదివచ్చేతి కార్యత్వమపి సాధ్యతే || ౯ ||

దృష్టాన్తసిద్ధదేహాదేర్ధర్మాధర్మప్రసఙ్గతః ।

న విశేషవిరోధోऽత్ర వాచ్యో భట్టాదిభిః క్వచిత్ || ౧౦ ||

ఉత్కర్షసమజాతిత్వాత్సమ్యగ్దోషో న తాదృశః ।

కార్యత్వమాత్రాత్కర్తృత్వమాత్రమేవానుమీయతే || ౧౧ ||

దృష్టాన్తస్థవిశేషైస్త్వం విరోధం యది భాషసే ।

ధూమేనాగ్న్యనుమానస్యాప్యభావోऽపి ప్రసజ్యతే || ౧౨ ||

అశరీరోऽపి కరుతే శివః కార్యమిహేచ్ఛయా ।

దేహానపేక్షో దేహం స్వం యథా చేష్ట్యతే జనః || ౧౩ ||

ఇచ్ఛాజ్ఞానప్రయత్నాఖ్యా మహేశ్వరగణాస్త్రయః ।

శరీరరహితేऽపి స్యుః పరమాణుస్వరూపవత్ || ౧౪ ||

కార్యం క్రియాం వినా నాత్ర సా క్రియా యత్నపూర్వికా ।

క్రియాత్వాత్ సాధ్యతేऽస్మాభిరస్మదాదిక్రియా యథా || ౧౫ ||

సర్వజ్ఞీయక్రియోద్భూతక్ష్మాదికార్యోపపత్తిభిః ।

ఈశ్వరాసత్త్వముక్తం యన్నిరస్తం పారిశేష్యతః || ౧౬ ||

యథా వైశేషికేణేశః పారిశేష్యేణ సాధితః ।

తత్తర్కోऽత్రానుసన్ధేయః సమానం శాస్త్రమావయోః || ౧౭ ||

కాలకర్మప్రధానాదేరచైతన్యాచ్ఛివోऽపరః ।

అల్పజ్ఞత్వాత్తు జీవానాం గ్రాహ్యస్సర్వజ్ఞ ఏవ సః || ౧౮ ||

సర్వజ్ఞేశప్రణీతత్వాద్వేదప్రామాణ్యామిష్యతే ।

స్మృత్యాదీనాం ప్రమాణత్వం తన్మూలత్వేన సిధ్యతి || ౧౯ ||

శ్రౌతం స్మార్తఞ్చ యత్కర్మ యథావదిహ కుర్వతామ్ ।

స్వర్గాపవర్గౌ స్యాతాం హి నైవ పాషణ్డినాం క్వచిత్ || ౨౦ ||

త్రియమ్బకాదిభిర్మన్త్రైరపి దేవో మహేశ్వరః ।

అనుష్ఠానోపయుక్తార్థస్మారకైః ప్రతిపాద్యతే || ౨౧ ||

కారీరీష్ట్యర్థవృష్ట్యాది దృష్ట్వా స్వర్గాపవర్గయోః ।

విశ్వాసోऽదృష్టయోః కార్యః కారణాద్యైః ప్రపఞ్చితః || ౨౨ ||

అప్రమాణమశేష్ఞ్చ శాస్త్రం బుద్ధాదికల్పితమ్ ।

స్యాదనాప్తప్రణీతత్వాదున్మత్తానాం యథా వచః || ౨౩ ||

బీజప్రరోహరక్షాయై వృతిః కణ్టకినీ యథా ।

వేదార్థతత్త్వరక్షార్థం తథా తర్కమయీ వృతిః || ౨౪ ||

ప్రమానుగ్రాహకస్తర్కః స కథాత్రయసంవృతః ।

వాదో జల్పో వితణ్డేతి తిస్ర ఏవ కథా మతాః || ౨౫ ||

ఆచార్యేణ తు శిష్యస్య వాదస్తత్వబుభుత్సయా ।

జయః పరాజయో నాత్ర తౌ తు జల్పవితణ్డయోః || ౨౬ ||

వాదీ చ ప్రతివాదీ చ ప్రాశ్నికశ్చ సభాపతిః ।

చత్వార్యఙ్గాని జల్పస్య వితణ్డాయాస్తథైవ చ || ౨౭ ||

సదుత్తరాపరిజ్ఞానాత్ పరాజయభయే సతి ।

జయేచ్ఛలేన జాత్యా వా ప్రతివాదీ తు వాదినమ్ || ౨౮ ||

ఛలం జాతిం బ్రువాణస్య నిగ్రహస్థానమీరయేత్ ।

నిగ్రహస్థానమిత్యుక్తం కథావిచ్ఛేదకారకమ్ || ౨౯ ||

తత్రోపచారసామాన్యవాక్పూర్వం త్రివిధం ఛలమ్ ।

చతుర్వేదవిదిత్యుక్తే కస్మింశ్చిద్వాదినా ద్విజే || ౩౦ ||

కిమత్ర చిత్రం బ్రాహ్మణ్యే చతుర్వేదజ్ఞతోచితా ।

ఏవం సామాన్యదృష్ట్యా తు దూషితే ప్రతివాదినా || ౩౧ ||

వదేద్వాక్యైరనేకాన్త నిగ్రహస్థానమప్యథ ।

నవవస్త్రో వటుశ్చేతి వాద్యుక్తే తత్ర వాక్ఛలమ్ || ౩౨ ||

కుతోऽస్య నవ వాసాంసీత్యాచక్షాణస్య నిగ్రహః ।

తాత్పర్యవైపరీత్యేన కల్పితార్థస్య బాధనమ్ || ౩౩ ||

స్వస్య వ్యాఘాతకం వాక్యం దూషణక్షమమేవ వా ।

ఉత్తరం జాతిరిత్యాహుః చతుర్వింశతిభేదభాక్ || ౩౪ ||

చతుర్వింశతిజాతీనాం ప్రయోక్తుః ప్రతివాదినః ।

వక్తవ్యం నిగ్రహస్థానమసదుత్తరవాదినః || ౩౫ ||

యథా సాధర్మ్యవైధర్మ్యాత్సమోత్కర్షాపకర్షతః ।

వర్ణ్యావర్ణ్యవికల్పాశ్చ ప్రాప్త్యప్రాప్తీతిసాధ్యతాః || ౩౬ ||

ప్రసఙ్గప్రతిదృష్టాన్తావనుత్పత్తిశ్చ సంశయః ।

అర్థాపత్త్యవిశేషౌ చ హేతుప్రకరణాహ్వయౌ || ౩౭ ||

కార్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధినిత్యానిత్యాశ్చ జాతయః ।

సామ్యాపాదకహేతుత్వాత్ సమతాజాతయో మతా || ౩౮ ||

సదుత్తరాంపరిజ్ఞానే స్యాదేకాన్తపరాజయః ।

ఏవం జల్పవితణ్డాభ్యాం వేదబాహ్యాన్నిరస్య తు || ౩౯ ||

వేదైకవిహితం కర్మ కుర్యాదీశ్వరతృప్తయే ।

తత్ప్రసాదాప్తయోగేన ముముక్షుర్మోక్షమాప్నుయాత్ || ౪౦ ||

నిత్యానన్దానుభూతిః స్యాన్మోక్షే తు విషయాదృతే ।

వరం వృన్దావనే రమ్యే మృణాలత్వం వృణోమ్యహమ్ || ౪౧ ||

వైశేషికోక్తమోక్షాత్తు సుఖలేశవివర్జితాత్ ।

యో వేద విహితైర్యజ్ఞైరీశ్వరస్య ప్రసాదతః || ౪౨ ||

మూర్ఛామిచ్ఛతి యత్నేన పాషాణవదవస్థితిమ్ ।

మోక్షో హి హరిభక్త్యాప్తయోగేనేతి పురోదితః || ౪౩ ||

అష్టావఙ్గాని యోగస్య యమోऽథ నియమస్తథా ।

ఆసనం పవనాయామః ప్రత్యాహారోऽథ ధారణమ్ || ౪౪ ||

ధ్యానం సమాధిరిత్యేవం తత్సాఙ్ఖ్యో విస్తరిష్యతి ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్వాన్తసఙ్గ్రహే నైయాయికపక్షో

నామ షష్ఠప్రకరణమ్

 

 

అథ ప్రభాకరపక్ష

ప్రభాకరగురోః పక్షః సంక్షేపాదథ కథ్యతే ||

తుష్టావ పూర్వమీమాంసామాచార్యస్పర్ధయాపి య || ౧ ||

ద్రవ్య గుణాస్తథా కర్మ సామాన్యం పరతన్త్రతా |

పఞ్చార్థాశ్శక్తిసాదృశ్యసంఖ్యాభిస్త్వష్టధా స్మృతా || ౨ ||

న విశేషో న చాభావో భూతలాద్యతిరేకత ।

వేదైకవిహితం కర్మ మోక్షదం నాపరం గురోః || ౩ ||

బధ్యతే స హి లోకస్తు యః కామ్యప్రతిషిద్ధకృత్ ।

విధ్యర్థవాదమన్త్రైశ్చ నామధేయైశ్చతుర్విధః || ౪ ||

వేదో విధిప్రధానోऽయం ధర్మాధర్మావబోధకః ।

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాదివిధయస్త్వారుణే స్థితాః || ౫ ||

యథావదాత్మనాం తత్ర బోధం విదధతే స్ఫుటమ్ ।

బుద్ధీన్ద్రియశరీరేభ్యో భిన్న ఆత్మా విభుర్ధ్రువః || ౬ ||

నానాభూతః ప్రతిక్షేత్రమర్థజ్ఞానేషు భాసతే ।

ఘటం జానామ్యహం స్పష్టామిత్యత్ర యుగపత్త్రయమ్ || ౭ ||

ఘటో విషయరూపేణ కర్తాహం ప్రత్యయాగతః ।

స్వయం ప్రకాశరూపేణ జ్ఞానం భాతి జనస్య హి || ౮ ||

కరణోపరమాన్ముక్తిమాహ వైశేషికో యథా ।

దురసహాపారసంసారసాగరోత్తరణోత్సుకః || ౯ ||

ప్రయత్నసుఖదఃఖేచ్ఛాధర్మాధర్మాదినాశతః ।

పాషాణవదవస్థానమాత్మనో ముక్తిమిచ్ఛతి || ౧౦ ||

దుఃఖసాధ్యసుఖోచ్ఛేదో దుఃఖోచ్ఛేదవదిష్యతే ।

నిత్యానన్దానుభూతిశ్చ నిర్గుణస్య న చేష్యతే || ౧౧ ||

న బుద్ధిభేదం జనయేదజ్ఞాతాం కర్మసఙ్గినామ్ ।।

అన్యస్సన్న్యాసినాం మార్గో జాఘటీతి న కర్మిణామ్ || ౧౨ ||

తస్మాద్యాగాదయో ధర్మాః కర్తవ్యా విహితా యతః ।

అన్యథా ప్రత్యవాయస్స్యాత్కర్మణ్యేవాధికారిణామ్ || ౧౩ ||

కర్మమాత్రైకశరణాః శ్రేయః ప్రాప్స్యన్త్యనుత్తమమ్ ।

న దేవతా చతుర్థ్యన్తవినియోగాదృతే పరా || ౧౪ ||

వేదబాహ్యాన్నిరాకృత్య భట్టాచార్యైర్గతే పథి । .

చక్రే ప్రభాకరశ్శాస్త్రం గురుః కర్మాధికారిణామ్ || ౧౬ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే

ప్రభాకరపక్షో నామ సప్తమప్రకరణమ్ ।

 

అథ భట్టాచార్యపక్షః

బౌద్ధాదినాస్తికధ్వస్తవేదమార్గం పురా కిల ।

భట్టాచార్యః కుమారాంశః స్థాపయామాస భూతలే || ౧ ||

త్యక్త్వా కామయనిషిద్ధే ద్వే విహితాచరణాన్నరః ।

శుద్ధాన్తఃకరణో జ్ఞానీ పరం నిర్వాణమృచ్ఛతి || ౨ ||

కామ్యకర్మాణి కుర్వాణైః కామ్యకర్మానురూపతః ।

జనిత్వైవోపభోక్తవ్యం భూయః కామ్యఫలం నరైః || ౩ ||

కృమికీటాదిరూపేణ జనిత్వా తు నిషిద్ధకృత్ ।

నిషిద్ధఫలభోగీ స్యాదధోsధో నరకం వ్రజేత్ || ౪ ||

అతో విచార్య విజ్ఞేయౌ ధర్మాధర్మౌ విపశ్చితా ।

చోదనైకప్రమాణౌ తౌ న ప్రత్యక్షాదిగోచరౌ || ౫ ||

విధ్యర్థవాదైర్మన్త్రైశ్చ నామధేయైశ్చతుర్విధః ।

వేదో విధిప్రధానోsయం ధర్మాధర్మావబోధకః || ౬ ||

నివర్తకం నిషిద్ధాద్యత్ పుంసాం ధర్మప్రవర్తకమ్ ।

వాక్యం తచ్చోదనా  వేదే లిఙ్లోట్తవ్యాదిలాఞ్ఛితమ్ || ౭ ||

నిషిద్ధనిన్దకం యత్తూ విహితార్థప్రశంసకమ్ ।

వాక్యమత్రార్థవాదః స్యాద్విధ్యంశత్వాత్ప్రమాణకమ్ || ౮ ||

కర్మాఙ్గభూతా మన్త్రాః స్యురనుష్ఠేయప్రకాశకాః ।

యాగాదేర్నామభూతాని నామధేయాని హి శ్రుతౌ || ౯ ||

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాది విధయస్త్వారుణేషు యే ।

బోధం విదధతే బ్రహ్మణ్యాత్మనాం పరమాత్మని || ౧౦ ||

దూషయన్త్యనుమానాభ్యాం బౌద్ధా వేదమపి స్ఫుటమ్ ।

తన్మూలలబ్ధధర్మాదేరపలాపస్తు సిధ్యతి || ౧౧ ||

వేదోऽప్రమాణం వాక్యత్వాద్రథ్యాపురుషవాక్యవత్ ।

అథానాప్త ప్రణీతత్వాదున్మత్తానాం యథా వచః || ౧౨ ||

తదయుక్తమిమౌ హేతూ భవేతామప్రయోజకౌ ।

వాక్యత్వమాత్రాద్వేదస్య న భవత్యప్రమాణతా || ౧౩ ||

అనాప్తపురుషోక్తత్వం హేతుస్తే న ప్రయోజకః ।

స్యాదనాప్తోక్తతామాత్రాదప్రామాణ్యం న చ శ్రుతేః || ౧౪ ||

నిత్యవేదస్య చానాప్తప్రణీతత్వం న దుష్యతి ।

విప్రలమ్భాదయో దోషా విద్యన్తే పుఙ్గిరాంహ సదా || ౧౫ ||

వేదస్యాపౌరుషేయత్వాద్దోషశఙ్కైవ  నాస్తి న ।

వేదస్యాపౌరుషేయత్వం కేచిన్నైయాయికాదయః || ౧౬ ||

దూషయన్తీశ్వరోక్తత్వాన్మన్యమానాః ప్రమాణతామ్ ।

పౌరుషేయో భవేద్వేదో వాక్యత్వాద్భారతాదివత్ || ౧౭ ||

సర్వేశ్వరప్రణీతత్వే ప్రామాణ్యమపి సుస్థితమ్ ।

ప్రామాణ్యం విద్యతే నేతి పౌరుషేయేషు యుజ్యతే || ౧౮ ||

వేదే వక్తురభావాచ్చ తద్వార్తాపి సుదుర్లభా ।

వేదస్య నిత్యతా ప్రోక్తా ప్రామాణ్యేనోపయుజ్యతే || ౧౯ ||

సర్వేశ్వరప్రణీతత్వం ప్రామాణ్యస్యైవ కారణమ్ ।

తదయుక్తం ప్రమాణేన కేనాత్రేశ్వరకల్పనా || ౨౦ ||

స యద్యాగమకల్పస్స్యాన్నిత్యోऽనిత్యః కిమాగమః ।

నిత్యశ్చేత్తం ప్రతీశస్య కేయం కర్తృత్వకల్పనా || ౨౧ ||

అనిత్యాగమపక్షే స్యాదన్యోऽన్యాశ్రయదూషణమ్ ।

ఆగమస్య ప్రమాణత్వమీశ్వరోక్త్యేశ్వరస్తతః || ౨౨ ||

ఆగమాత్సిధ్యతీత్యేవమన్యోऽన్యాశ్రయదూషణమ్ ।

స్వత ఏవ ప్రమాణత్వమతో వేదస్య సుస్థితమ్ || ౨౩ ||

ధర్మాధర్మౌ చ వేదైకగోచరావిత్యపి స్థితమ్ ।

నను వేదం వినా సాక్షాత్కరామలకవత్స్ఫుటమ్ || ౨౪ ||

పశ్యన్తి యోగినో ధర్మం కథం వేదైకమానతా ।

తదయుక్తం న యోగీ స్యాదస్మదాదివిలక్షణః || ౨౫ ||

సోऽపి పఞ్చేన్న్ద్రియైః పశ్యన్ విషయం నాతిరిచ్యతే ।

ప్రత్యక్షమనుమానాఖ్యముపమానమనన్తరమ్ || ౨౬ ||

అర్థాపత్తిరభావశ్చ న ధర్మం బోధయన్తి వై ||

తత్తదిన్ద్రియయోగేన వర్తమానార్థబోధకమ్ || ౨౭ ||

ప్రత్యక్షం న హి గృహ్ణాతి సోऽప్యతీతమనాగతమ్ ।

ధర్మేణ నిత్యసమ్బన్ధిరూపస్యాభావతః క్వచిత్ || ౨౮ ||

నానుమానమపి వ్యక్తం ధర్మాధర్మావబోధకమ్ ।

ధర్మాదిసదృశాభావాదుపమానమపి క్వచిత్ || ౨౯ ||

సాదృశ్యగ్రాహకం నైవ ధర్మాధర్మావబోధకమ్ ।

సుఖస్య కారణం ధర్మో దుఃఖస్యాధర్మ ఇత్యపి || ౩౦ ||

అర్థాపత్యాత్ర సామాన్యమాత్రే జ్ఞాతే న దుష్యతి ।

సామాన్యమననుష్ఠేయం కిఞ్చాతీతం తదా భవేత్ || ౩౧ ||

యాగాదయో హ్యనుష్ఠేయా విశేషా విధిచోదితాః ।

అభావాఖ్యం ప్రమాణం న పుణ్యాపుణ్యప్రకాశకమ్ || ౩౨ ||

ప్రమాణపఞ్చకాభావే తత్ సదా వర్తతే యతః ।

వేదైకగోచరౌ తస్మాద్ధర్మాధర్మావితి స్థితమ్ || ౩౩ ||

వేదైకవిహితం కర్మ మోక్షదం నాపరం తతః ।

మోక్షార్థీ న ప్రవర్తేత తత్ర కామ్యనిషిద్ధయోః || ౩౪ ||

నిత్యనైమిత్తికే కుర్యాత్ప్రత్యవాయజిహాసయా ।

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాదివిధిభిః ప్రతిపాదితే || ౩౫ ||

జీవాత్మనాం ప్రబోధస్తు జాయతే పరమాత్మని ।

ప్రత్యాహారాదికం యోగమభ్యస్యన్విహితక్రియః || ౩౬ ||

మనఃకరణకేనాత్మా ప్రత్యక్షేణావసీయతే ।

భిన్నాభిన్నాత్మకస్త్వాత్మా గోవత్సదసదాత్మతః || ౩౭ ||

జీవరూపేణ భిన్నోऽపి త్వభిన్నః పరరూపతః।

అసత్స్యాజ్జీవరూపేణ సద్రూపః పరరూపతః || ౩౮ ||

శాబళేయాదిగోష్వేవ యథా గోత్వం ప్రతీయతే ।

పరమాత్మా త్వనుస్యూతవృత్తిర్జీవేsపి బుధ్యతామ్ || ౩౯ ||

త్రైయమ్బకాదిభిర్మన్త్రైః పూజ్యో ధ్యేయో ముముక్షుభిః ।

ధ్యాత్వైవారోపితాకారం కైవల్యం సోऽధిగచ్ఛతి || ౪౦ ||

పరానన్దానుభూతిః స్యాన్మోక్షే తు విషయాదృతే ।

విషయేషు విరక్తాస్స్యుర్నిత్యానన్దానుభూతితః ||

గచ్ఛన్త్యపునరావృత్తిం మోక్షమేవ ముముక్షవః || ౪౧ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే

భట్టాచార్యపక్షో నామ అష్టమప్రకరణమ్ ।

 

అథ సాఙ్ఖ్యపక్షః .

సాఙ్ఖ్య దర్శనసిద్ధాన్త సంక్షేపాదథ కథ్యతే ।

సాఙ్ఖ్యశాస్త్రం ద్విధాభూతం సేశ్వరఞ్చ నిరీశ్వరమ్ || ౧ ||

చక్రే నిరీశ్వరం సాఙ్ఖ్యం కపిలోऽన్యత్పతఞ్జలిః ।

కపిలో వాసుదేవస్స్యాదనన్తస్స్యాత్పతఞ్జలిః || ౨ ||

జ్ఞానేన ముక్తిం కపిలో యోగేనాహ పతఞ్జలిః ।

యోగీ కపిలపక్షోక్తం తత్వజ్ఞానమపేక్షతే || ౩ ||

శ్రుతిస్మృతీతిహాసేషు పురాణే భారతాదికే ।

సాఙ్ఖ్యోక్తం దృశ్యతే స్పష్టం తథా శైవాగమాదిషు || ౪ ||

వ్యక్తావ్యక్తవివేకేన పురుషస్యైవ వేదనాత్ ।

దుఃఖత్రయనివృత్తిః స్యాదేకాన్తాత్యన్తతో నృణామ్ || ౫ ||

దుఃఖమాధ్యాత్మికం చాధిభౌతికం చాధిదైవికమ్ ।

ఆధ్యాత్మికం మనోదుఃఖం వ్యాధయః పిటకాదయః || ౬ ||

ఆధిభౌతికదుఃఖం స్యాత్ కీటాదిప్రాణిసమ్భవమ్ ।

వర్షాతపాదిసమ్భూతం దుఃఖం స్యాదాధిదైవికమ్ || ౭ ||

ఏకాన్తాత్యన్తతో దుఃఖం నివర్తేతాత్మవేదనాత్ ।

ఉపాయాన్తరతో మోక్షః క్షయాతిశయసంయుతః || ౮ ||

న చౌషధైర్న యాగాద్యైః స్వర్గాదిఫలహేతుభిః ।

త్రైగుణ్యవిషయైర్మోక్షస్తత్వజ్ఞానాదృతే పరైః || ౯ ||

పఞ్చవింశతితత్వాని వ్యక్తావ్యక్తాదికాని చ ।

వేత్తి తస్యైవ విస్పష్టమాత్మజ్ఞానం భవిష్యతి || ౧౦ ||

పఞ్చవింశతితత్త్వజ్ఞో యత్ర కుత్రాశ్రమే వసేత్ ।

జటీ ముణ్డీ శిఖీం వాపి ముచ్యతే నాత్ర సంశయః || ౧౧ ||

పఞ్చవింశతితత్వాని పురుషః ప్రకృతిర్మహాన్ ।

అహఙ్కారశ్చ శబ్దశ్చ స్పర్శరూపరసాస్తథా || ౧౨ ||

గన్ధః శ్రోత్రం త్వక్చ చక్షుర్జిహ్వా ఘాణఞ్చ వాగపి ।

పాణిః పాదస్తథా పాయురుపస్థశ్చ మనస్తథా || ౧౩ ||

పృథివ్యాపస్తథా తేజో వాయురాకాశమిత్యపి ।

సృష్టిప్రకారం వక్ష్యామి తత్త్వాత్మకమిదం జగత్ || ౧౪ ||

సర్వం హి ప్రకృతేః కార్యం నిత్యైకా ప్రకృతిర్జడా ।

ప్రకృతేస్త్రిగుణావేశాదుదాసీనోऽపి కర్తృవత్ || ౧౫ ||

స చేతనావత్తద్యోగాత్సర్గః పఙ్గ్వన్ధయోగవత్ ।

ప్రకృతిర్గుణసామ్యం స్యాద్గుణాస్సత్వం రజస్తమః || ౧౬ ||

సత్త్వోదయే సుఖం ప్రీతి శాన్తిర్లజ్జాఙ్గలాఘవమ్ ।

క్షమా ధృతిరకార్పణ్యం దమో జ్ఞానప్రకాశనమ్ || ౧౭ ||

రజోగుణోదయే లోభః సన్తాపః కోపవిగ్రహౌ ।

అభిమానో మృషావాదః ప్రవృత్తిర్దమ్భ ఇత్యపి || ౧౮ ||

తమోగుణోదయే తన్ద్రీ మోహో నిద్రాఙ్గగౌరవమ్ ।

ఆలస్యమప్రబోధశ్చ ప్రమాదశ్చైవమాదయః || ౧౯ ||

వ్యాసాభిప్రేతసిద్ధాన్తే వక్ష్యేऽహం భారతే స్ఫుటమ్ ।

త్రైగుణ్యవితతిం సమ్యగ్విస్తరేణ యథాతథమ్ || ౨౦ ||

ప్రకృతేః స్యాన్మహాంస్తస్మాదహఙ్కారస్తతోऽప్యభూత్ ।

తన్మాత్రాఖ్యాని పఞ్చ స్యుః సూక్ష్మభూతాని తాని హి || ౨౧ ||

వాక్పాణిపాదసంజ్ఞాని పాయూపస్థౌ తథైవ చ ।

శబ్దస్స్పర్శస్తథా రూపం రసో గన్ధ ఇతీరితాః || ౨౨ ||

ఖంవాయ్వగ్న్యమ్బుపృథ్వ్యస్స్యుః సూక్ష్మా ఏవ న చాపరే ।

పటః స్యాచ్ఛుక్లతన్తుభ్యః శుక్ల ఏవ యథా తథా || ౨౩ ||

త్రిగుణానుగుణం తస్మాత్తత్త్వసృష్టిరపి త్రిధా ।

సత్త్వాత్మకాని సృష్టాని తేభ్యో జ్ఞానేన్ద్రియాణ్యథ || ౨౪ ||

శ్రోత్రం త్వక్ చక్షుషీ జిహ్వా ఘ్రాణమిత్యత్ర పఞ్చకమ్ ।

తైశ్శబ్దస్పర్శరూపాణి రసగన్ధౌ ప్రవేత్త్యసౌ || ౨౫ ||

రజోగుణోద్భవాని స్యుస్తేభ్యః కర్మేన్ద్రియాణ్యథ ।

వాక్పాణిపాదసంజ్ఞాని పాయూపస్థౌ తథైవ చ || ౨౬ ||

వచనాదానగమనవిసర్గానన్దకర్మ చ ।

మనోऽన్తఃకరణాఖ్యం స్యాత్ జ్ఞేయమేకాదశేన్ద్రియమ్ || ౨౭ ||

తమోగుణోద్భవాన్యేభ్యో మహాభూతాని జజ్ఞిరే ।

పృథివ్యాపస్తథా తేజో వాయురాకాశ ఇత్యపి || ౨౮ ||

పఞ్చవింశతితత్త్వాని ప్రోక్తాన్యేతాని వై మయా ।

ఏతాన్యేవ విశేషేణ జ్ఞాతవ్యాని గురోర్ముఖాత్ || ౨౯ ||

ఆత్మానః ప్రళయే లీనాః ప్రకృతౌ సూక్ష్మదేహినః ।

గుణకర్మవశాద్బ్రహ్మస్థావరాన్తస్వరూపిణః || ౩౦ ||

ప్రకృతౌ సూక్ష్మరూపేణ స్థితమేవాఖిలం జగత్ ।

ఆభివ్యక్తం భవత్యేవ నాసదుత్పత్తిరిష్యతే || ౩౧ ||

అసదుత్పత్తిపక్షే చ శశశృఙ్గాది సమ్భవేత్ ।

అసత్తైలం తిలాదౌ చేత్సికతాభ్యోऽపి తద్భవేత్ || ౩౨ ||

జనిత జనయేచ్చేతి యస్తు దోషస్త్వయేరితః ।

అభివ్యక్తిమతే న స్యాదభివ్యఞ్జకకారణైః || ౩౩ ||

ఆత్మానో బహవః సాధ్యా దేహే దేహే వ్యవస్థితాః ।

ఏకశ్చేద్యుగపత్సర్వే మ్రియేరన్ సమ్భవన్తు వా || ౩౪ ||

పశ్యేయుర్యుగపత్సర్వే పుంస్యేకస్మిన్ ప్రపశ్యతి ।

అతః స్యాదాత్మనానాత్వమద్వైతం నోపపద్యతే || ౩౫ ||

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాదివిధిభిర్ప్రతిపాదితః ।

నివృత్తిరూపధర్మః స్యాన్మోక్షదోऽన్యః ప్రవర్తకః || ౩౬ ||

అగ్నిష్టోమాదయో యజ్ఞాః కామ్యాః స్యుర్విహితా అపి ।

ప్రవృత్తిధర్మాస్తే జ్ఞేయా యతః పుంసాం ప్రవర్తకాః || ౩౭ ||

ధర్మేణోర్ధ్వగతిః పుంసామధర్మాత్స్యాదధోగతిః ।

జ్ఞానేనైవాపవర్గ స్యాదజ్ఞానాద్బధ్యతే నరః || ౩౮ ||

బ్రహ్మార్పణతయా యజ్ఞాః కృతాస్తే మోక్షదా యది ।

అయజ్ఞత్వప్రసఙ్గస్స్యాన్మన్త్రార్థస్యాన్యథాకృతేః || ౩౯ ||

తస్మాద్యాగాదయో ధర్మాస్సంసారేషు ప్రవర్తకాః ।

నిషిద్ధేభ్యోऽపి కర్తవ్యాః పుంసాం సమ్పత్తిహేతవః || ౪౦ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనాసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే

కపిలవాసుదేవసాఙ్ఖ్యపక్షా నామ నవమప్రకరణమ్ ।

 

అథ పతఞ్జలిపక్షః

అథ సేశ్వరసాఙ్ఖ్యస్య వక్ష్యే పక్షం పతఞ్జలేః ।

పతఞ్జలిరనన్తః స్యాద్యోగశాస్త్రప్రవర్తకః || ౧ ||

పఞ్చవింశతితత్త్వాని పురుషం ప్రకృతేః పరమ్ ।

జానతో యోగసిద్ధిః స్యాద్యోగాద్దోషక్షయో భవేత్ || ౨ ||

పఞ్చవింశతితత్త్వాని పురుషః ప్రకృతిర్మహాన్ !

అహఙ్కారశ్చ తన్మాత్రా వికారాశ్చాపి షోడశః || ౩ ||

మహాభూతాని చేత్యేతదృషిణైవ సువిస్తృతమ్ ।

జ్ఞానమాత్రేణ ముక్తిః స్యాదిత్యాలస్యస్య లక్షణమ్ || ౪ ||

జ్ఞానినోऽపి భవత్యేవ దోషైర్బుద్ధిభ్రమః క్వచిత్ ।

గురూపదిష్టవిద్యాతో నష్టావిద్యోऽపి పూరుషః || ౫ ||

దేహదర్పణదోషాంస్తు యోగేనైవ వినాశయేత్ ।

సమ్యగ్జ్ఞాతో రసో యద్వద్గుడాదేర్నానుభూయతే || ౬ ||

పిత్తజ్వరయుతైస్తస్మాద్దోషానేవ వినాశయేత్ ।

గురూపదిష్టవిద్యస్య విరక్తస్య నరస్య తు || ౭ ||

దోషక్షయకరస్తస్మాద్యోగాదన్యో న విద్యతే ।

అవిద్యోపాత్తకర్తృత్వాత్కామాత్కర్మాణి కుర్వతే || ౮ ||

తతః కర్మవిపాకేన జాత్యాయుర్భోగసమ్భవః ।

పఞ్చక్లేశాస్త్వవిద్యా చ రాగద్వేషౌ తదుద్భవౌ || ౯||

అస్మితాభినివేశౌ చ తత్రావిద్యైవ కారణమ్ ।

ఆత్మబుద్ధిరవిద్యా స్యాద‌‌‌‌‌నాత్మని కళేబరే || ౧౦ ||

పఞ్చభూతాత్మకో దేహో దేహీ త్వాత్మా తతోऽపరః ।

తజ్జన్యపుత్రపౌత్రాదిసన్తానేऽపి మమత్వధీః || ౧౧ ||

అవిద్యా దేహభోగ్యే వా గృహక్షేత్రాదికే తథా ।

నష్టావిద్యోऽథ తన్మూలరాగద్వేషాదివర్జితః || ౧౨ ||

ముక్తయే యోగమభ్యస్యేదిహాముత్రఫలాస్పృహః ।

చిత్తవృత్తినిరోధే స్యాద్యోగః స్వస్మిన్వ్యవస్థితిః || ౧౩ ||

వృత్తయో నాత్ర వర్ణ్యన్తే క్లిష్టాక్లిష్టవిభేదితాః ।

క్రియాయోగం ప్రకుర్వీత సాక్షాద్యోగప్రవర్తకమ్ || ౧౪ ||

క్రియాయోగస్తపో మన్త్రజపో భక్తిర్దృఢేశ్వరే ।

క్లేశకర్మవిపాకాదిశూన్యః సర్వజ్ఞ ఈశ్వరః || ౧౫ ||

స కాలేనానవచ్ఛేదాద్బ్రహ్మాదీనాం గురుర్మతః ।

తద్వాచకః స్యాత్ప్రణవస్తజ్జపో వాచ్యభావనమ్ || ౧౬ ||

యోగాన్తరాయనాశః స్యాత్తేన ప్రత్యఙ్మనో భవేత్ ।

ఆలస్యం వ్యాధయస్తీవ్రాః ప్రమాదస్త్యానసంశయాః || ౧౭ ||

అనవస్థితచిత్తత్వమశ్రద్ధా భ్రాన్తిదర్శనమ్ ।

దుఃఖాని దౌర్మనస్యఞ్చ విషయేషు చ లోలతా || ౧౮ ||

శ్వాసప్రశ్వాసదోషౌ చ దేహకమ్పో నిరఙ్కుశః ।

ఇత్యేవమాదయో దోషా యోగవిఘ్నాః స్వభావతః || ౧౯ ||

ఈశ్వరప్రణిధానేన తస్మాద్విఘ్నాన్వినాశయేత్ ।

మైత్ర్యాదిభిర్మనశ్శుద్ధిం కుర్యాద్యోగస్య సాధనమ్ || ౨౦ ||

మైత్రీం కుర్యాత్సుధీలోకే కరుణాం దుఃఖితే జనే ।

ధర్మేऽనుమోదనం కుర్యాదుపేక్షామేవ పాపినామ్ || ౨౧ ||

భగవత్క్షేత్రసేవా చ సజ్జనస్య చ సఙ్గతిః ।

భగవచ్చరితాభ్యాసో భావనా ప్రత్యగాత్మనః || ౨౨ ||

ఇత్యేవమాదిభిర్యత్నైః సంశుద్ధం యోగినో మనః ।

శక్తం స్యాదతిసూక్ష్మాణాం మహతామపి భావనే || ౨౩ ||

యోగాఙ్గకారణాద్దోషే నష్టే జ్ఞానప్రకాశనమ్ ।

అష్టావఙ్గాని యోగస్య యమోऽథ నియమస్తథా || ౨౪ ||

ఆసనం పవనాయామః ప్రత్యాహారోऽథ ధారణా ।

ధ్యానం సమాధిరిత్యేవం తాని విస్తరతో యథా || ౨౫ ||

అహింసా సత్యమస్తేయం బ్రహ్మచర్యాపరిగ్రహౌ ।

యమాః పఞ్చ భవన్త్యేతే జాత్యాద్యనుగుణా మతాః || ౨౬ ||

నియమాశ్శౌచసన్తోషతపోమన్త్రేశసేవనాః ।

యమస్య నియమస్యాపి సిద్ధౌ వక్ష్యే ఫలాని చ || ౨౭ ||

అహింసాయాః ఫలం తస్య సన్నిధౌ వైరవర్జనమ్ ।

సత్యాదమోఘవాక్త్వం స్యాదస్తేయాద్రత్నసఙ్గతిః || ౨౮ ||

బ్రహ్మచర్యాద్వీర్యలాభో జన్మధీరపరిగ్రహాత్ ।

శీచాత్స్వాఙ్గేऽజుగుప్సా స్యాద్దుర్జనస్పర్శవర్జనమ్ || ౨౯ ||

సత్త్వశుద్ధిస్సౌమనస్యమైకాత్మ్యేన్ద్రియవశ్యతే ।

ఆత్మదర్శనయోగ్యత్వం మనశ్శౌచఫలం భవేత్ || ౩౦ ||

అనుత్తమసుఖావాప్తిః సన్తోషాద్యోగినో భవేత్ ।

ఇన్ద్రియాణాఞ్చ కాయస్య సిద్ధిః స్యాత్తపసః ఫలమ్ || ౩౧ ||

ఇన్ద్రియస్య తు సిద్ధ్యా స్యాద్దురాలోకాదిసమ్భవః ।

కాయసిద్ధ్యాణిమాదిః స్యాత్తస్య దివ్యశరీరిణః || ౩౨ ||

జపేన దేవతాకర్షః సమాధిస్త్వీశసేవయా ।

ఆసనం స్యాత్ స్థిరసుఖం ద్వన్ద్వనాశస్తతో భవేత్ ||౩౩||

పద్మభద్రమయూరాఖ్యైర్వీరస్వస్తికకుక్కుటైః ।

ఆసనైర్యోగశాస్త్రోక్తైరాసితవ్యఞ్చ యోగిభిః || ౩౪ ||

ప్రాణాపాననిరోధః స్యాత్ ప్రాణాయామస్త్రిధా హి సః ।

కర్తవ్యో యోగినా తేన రేచపూరకకుమ్భకైః || ౩౫ ||

రేచనాద్రేచకో వాయోః పూరణాత్పూరకో భవేత్ ।

సమ్పూర్ణకుమ్భవత్స్థానాదచలస్స తు కుమ్భకః || ౩౬ ||

ప్రాణాయామశ్చతుర్థః స్యాద్రేచపూరకకుమ్భకాన్ ।

హిత్వా నిజస్థితిర్వాయోరవిద్యాపాపనాశినీ || ౩౭ ||

ఇన్ద్రియాణాఞ్చ చరతాం విషయేభ్యో నివర్తనమ్। ।

ప్రత్యాహారో భవేత్తస్య ఫలమిన్ద్రియవశ్యతా || ౩౮ ||

చిత్తస్య దేశబన్ధః స్థాద్ధారణా ద్వివిధా హి సా ।

దేశబాహ్యాన్తరత్వేన బాహ్యః స్యాత్ప్రతిమాదికః || ౩౯ ||

దేశస్త్వాభ్యన్తరో జ్ఞేయో నాభిచక్రహృదాదికః ।

చిత్తస్య బన్ధనం తత్ర వృత్తిరేవ న చాపరమ్ || ౪౦ ||

నాభిచక్రాదిదేశేషు ప్రత్యయస్యైకతానతా ।

ధ్యానం సమాధిస్తత్రైవ త్వాత్మనః శూన్యవత్స్థితిః || ౪౧ ||

ధారణాదిత్రయే త్వేకవిషయే పారిభాషికీ ।

సంజ్ఞాం సయమ ఇత్యేషా త్రయోచ్చారణలాఘవాత్ || ౪౨ ||

యోగినస్సంయమజయాత్ ప్రజ్ఞాలోకః ప్రవర్తతే ।

సంయమస్సతు కర్తవ్యో వినియోగోऽత్ర భూమిషు || ౪౩ ||

పఞ్చభ్యోऽపి యమాదిభ్యో ధారణాదిత్రయం భవేత్ ।

అన్తరఙ్గం హి నిర్బీజ సమాధిః స్యాత్తతః పరమ్ || ౪౪ ||

అజిత్వాత్వపరాం భూమిం నారోహేద్భూమిముత్తరామ్ ।

అజిత్వారోహణే భూమేర్యోగినస్స్యురుపద్రవాః || ౪౫ ||

హిక్కాశ్వాసప్రతిశ్యాయకర్ణదన్తాక్షివేదనాః ।

మూకతాజడతాకాసశిరోరోగజ్వరాస్త్వితి || ౪౬ ||

యస్యేశ్వరప్రసాదేన యాగో భవతి తస్య తు ।

న రోగాః సమ్భవన్త్యేతే యేऽధరోత్తరభూమిజాః || ౪౭ ||

ఏక ఏవాఖిలో ధర్మో బాల్యకౌమారయౌవనైః ।

వార్ధకేన తు కాలేన పరిణామాద్వినశ్యతి || ౪౮ ||

పరాగ్భూతస్య యాతీడాపిఙ్గళాభ్యామహర్నిశమ్ ।

కాలస్తం శమయేత్ప్రత్యగభియాతః సుషుమ్నయా || ౪౯ ||

ముక్తిమార్గః సుషుమ్నా స్యాత్ కాలస్తత్ర హి వఞ్చితః ।

చన్ద్రాదిత్యాత్మకః కాలస్తయోర్మార్గద్వయం స్ఫుటమ్ || ౫౦ ||

క్షీరాత్సముద్ధృతం త్వాజ్యం న పునః క్షీరతాం వ్రజేత్ ।

పృథక్కృతో గుణేభ్యస్తు భూయో నాత్మా గుణీ భవేత్ || ౫౧ ||

యథా నీతా రసేన్ద్రేణ ధాతవశ్శాతకుమ్భతామ్ ।

పునరావృత్తయే న స్యుస్తద్వదాత్మాపి యోగినామ్ || ౫౨ ||

నాడీచక్రగతిర్జ్ఞేయా యోగమభ్యస్యతాం సదా ।

సుషుమ్నా మధ్యవంశాస్థిద్వారేణతు శిరోగతా || ౫౩ ||

ఇడా చ పిఙ్గళా ఘ్రాణ ప్రదేశే సవ్యదక్షిణే ।

ఇడా చన్ద్రస్య మార్గః స్యాత్పిఙ్గళా తు రవేస్తథా || ౫౪ ||

కుహూరధో గతా లిఙ్గం వృషణం పాయుమప్యసౌ ।

విశ్వోదరా ధారణా చ సవ్యేతరకరౌ క్రమాత్ || ౫౫ ||

సవ్యేతరాఙ్ఘ్రీ విజ్ఞేయౌ హస్తిజిహ్వా యశస్వినీ ।

సరస్వతీ తు జిహ్వా స్యాత్ సుషుమ్నాపృష్ఠనిర్గతా || ౫౬ ||

తత్పార్శ్వయోః స్థితౌ కర్ణౌ శాఙ్ఖినీ చ పయస్వినీ ।

గాన్ధారీ సవ్యనేత్రం స్యాన్నేత్రం పూషా తు దక్షిణమ్ || ౫౭ ||

జ్ఞానకర్మేన్ద్రియాణి స్యుర్నాడ్యః కణ్ఠాద్వినిస్సృతాః ।

నాడ్యో హి యోగినాం జ్ఞేయాః సిరా ఏవ న చాపరాః || ౫౮ ||

ప్రాణాదివాయుసఞ్చారో నాడీష్వేవ యథా తథా ।

జ్ఞాతవ్యో యోగశాస్త్రేషు తద్వ్యాపారశ్చ దృశ్యతామ్ || ౫౯ ||

యోగీ తు సంయమస్థానే సంయమాత్సర్వవిద్భవేత్ ।

పూర్వజాతిపరిజ్ఞానం సంస్కారే సంయమాద్భవేత్ || ౬౦ ||

హస్త్యాదీనాం బలాని స్యుర్హస్త్యాదిస్థానసంయమాత్ ।

మేత్ర్యాది లభతే యోగీ మైత్ర్యాదిస్థానసంయమాత్ || ౬౧ ||

చన్ద్రే స్యాత్సంయమాత్తస్య తారకావ్యూహవేదనమ్ ।

ధ్రువేऽనాగతవిజ్ఞానం సూర్యే స్యాద్భువనేషు ధీః || ౬౨ ||

కాయవ్యూహపరిజ్ఞానం నాభిచక్రే తు సంయమాత్ ।

క్షుత్పిపాసానివృత్తిః స్యాత్కర్ణకూపే తు సంయమాత్ || ౬౩ ||

కర్ణనాడ్యాం భవేత్స్థైర్యమర్థజ్యోతిషి సిద్ధధీః ।

జిహ్వాగ్రే రససంవిత్స్యాన్నాసాగ్రే గన్ధవేదనమ్ || ౬౪ ||

అభ్యాసాదనిశం తస్మాద్దేహకాన్తిశ్శుభాకృతిః ।

క్షుదాదివినివృత్తిశ్చ జాయతే వత్సరాద్యతః || ౬౫ ||

సంవత్సరేణ వివిధా జాయన్తే యోగసిద్ధయః ।

యథేష్టచరితం జ్ఞానమతీతాద్యర్థగోచరమ్ || ౬౬ ||

స్వదేహేన్ద్రియసంశుద్ధిర్జరామరణసంక్షయః ।

వైరాగ్యేణ నివృత్తిః స్యాత్సంసారే యోగినోऽచిరాత్ || ౬౭ ||

అణిమాద్యష్టకం తస్య యోగసిద్ధస్య జాయతే ।

తేన ముక్తివిరోధో న శివస్యేవ యథా తథా || ౬౮ ||

అణిమా లఘిమా చైవ మహిమా ప్రాప్తిరీశతా ।

ప్రాకామ్యఞ్చ తథేశిత్వం వశిత్వం యత్ర కామదమ్ || ౬౯ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే

పతఞ్జలి-సేశ్వరసాఙ్ఖ్యపక్షో నామ దశమప్రకరణమ్

 

అథ వేదవ్యాసపక్ష

సర్వశాస్త్రావిరోధేన వ్యాసోక్తో భారతే ద్విజైః ।

గృహ్యతే సాఙ్ఖ్యపక్షాద్ధి వేదసారోऽథ వైదికైః || ౧ ||

పురుషః ప్రకృతిశ్చేతి ద్వయాత్మకమిదం జగత్ ।

పరశ్శయానస్తన్మాత్రపురే తు పురుషః స్మృతః || ౨ ||

తన్మాత్రాస్సూక్ష్మభూతాని ప్రాయస్తే త్రిగుణాస్స్మృతాః ।

ప్రకృతిర్గుణసామ్యం స్యాద్గుణాస్సత్త్వం రజస్తమః || ౩ ||

బన్ధః పుంసో గుణావేశో ముక్తిర్గుణవివేకధీః ।

గుణస్వభావైరాత్మా స్యాదుత్తమో మధ్యమోऽధమః || ౪ ||

ఉత్తమః సాత్త్వికః శ్లేష్మప్రకృతిస్స జలాత్మకః ।

రాజసో మధ్యమో హ్యాత్మా స పిత్తప్రకతిర్మత || ౫ ||

అధమస్తామసో వాతప్రకృతిర్యత్తమో మరుత్ ।

సత్త్వం శుక్లం రజో రక్తం ధూమ్రం కృష్ణం తమో మతమ్ || ౬ ||

జలాగ్నిపవనాత్మానః శుక్లరక్తాసితాస్తతః ।

తత్తదాకారచేష్టాద్యైర్లక్ష్యన్తే సాత్త్వికాదయః || ౭ ||

ప్రియఙ్గుదూర్వాశస్త్రాబ్జహేమవర్ణః కఫాత్మకః ।

గూఢాస్థిబన్ధస్సుస్నిగ్ధపృథువక్షా బృహత్తనుః || ౮ ||

గమ్భీరో మాంసలః సౌమ్యో గజగామీ మహామనాః ।

మృదఙ్గనాదో మేధావీ దయాళుస్సత్యవాగృజుః || ౯ ||

క్షుద్రదుఃఖపరిక్లేశైరతప్తో ధర్మతస్తథా  ।

అనేకపుత్రభృత్యాఢ్యో భూరిశుక్లో రతిక్షమః || ౧౦ ||

ధర్మాత్మా మితభాషీ చ నిష్ఠురం వక్తి న క్వచిత్ ।

బాల్యేsప్యరోదనోsలోలో న బుభుక్షార్దితో భృశమ్ || ౧౧ ||

భుఙ్క్తేsల్పం మధురం కోష్ణం తథాపి బలవానసౌ ।

అప్రతీకారతౌ వైరం చిరం గూఢంవహత్యసౌ || ౧౨ ||

ధృతిర్బుద్ధిః స్మృతిః ప్రీతిః సుఖం లజ్జఙ్గలాఘవమ్ ।

ఆనృణ్యం సమతారోగ్యమకార్పణ్యమచాపలమ్ || ౧౩ ||

ఇష్టాపూర్తవిశేషాణాం క్రతూనామవికత్థనమ్ ।

దానేన చానుగ్రహణమస్పృహా చ పరార్థతః || ౧౪ ||

సర్వభూతదయా చేతి గుణైర్జ్ఞేయోsత్ర సాత్త్వికః ।

రజోగుణపరిచ్ఛేద్యో రాజసోsత్ర యథా జనః || ౧౫ ||

రజః పిత్తం తదేవాగ్నిరగ్నిస్తత్పిత్తజస్తు వా ।

తీవ్రతృష్ణో బుభుక్షార్తః పైత్తికోsమితభోజనః || ౧౬ ||

పిఙ్గకేశోsల్పరోమా చ తామ్రవక్త్రాఙ్ఘ్రిహస్తకః ।

ఘర్మాసహిష్ణురుష్ణాఙ్గః స్వేదనః పూతిగన్ధయుక్ || ౧౭ ||

స్వస్థో విరేచనాదేవం మృదుకోష్ఠోsతికోపనః ।

శూరస్సుచరితో మానీ క్లేశభీరుశ్చ పణ్డితః || ౧౮ ||

మాల్యానులేపనాదీచ్ఛురతిస్వస్థోజ్జ్వలాకృతిః ।

అల్పశుక్లోsల్పకామశ్చ  కామినీనామనీప్సితః || ౧౯ ||

బాల్యేsపి పలితం ధత్తే రక్తరోమాథ నీలికామ్  ।

బలీ  సాహసికో  భోగీ సమ్ప్రాప్తవిభవస్సదా || ౨౦ ||

భుఙ్తేsతిమధురం చార్ద్రం భక్ష్యం కట్వమ్లనిస్స్పృహః ।

నాత్యుష్ణభోజీ పానీయమన్తరా ప్రచురం పిబన్ || ౨౧ ||

నేత్రం  చాత్యల్పపక్షమాస్యం భవేచ్ఛీతజలప్రియః ।

కోపేనార్కాభితాపేన రాగమాశు ప్రయాతి  చ || ౨౨ ||

అత్యాగిత్వమకారుణ్యం సుఖదుఃఖోపసేవనమ్ ।

అహఙ్కారాదసత్కారశ్చిన్తా వైరోపసేవనమ్  || ౨౩ ||

పరభార్యాపహరణం హ్రీనాశోsనార్జవన్త్వితి ।

రాజసస్య గుణాః ప్రోక్తాస్తామసస్య గుణా యథా || ౨౪ ||

అధర్మస్తామసో జ్ఞేయస్తామసో వాతికో జనః ।

అధన్యో మత్సరీ చోరః ప్రాకృతో నాస్తికో భృశమ్ || ౨౫ ||

దీర్ఘస్ఫుటితకేశాన్తః కృశః కృష్ణోsతిలోమశః ।

అస్నిగ్ధవిరళస్థూలదన్తో ధూసరవిగ్రహః || ౨౬ ||

చఞ్చలాస్య ధృతిర్బుద్ధిశ్చేష్టా దృష్టిర్గతిః స్మృతిః ।

సౌహార్దమస్థిరం తస్య ప్రలాపోsసఙ్గతస్సదా || ౨౭ ||

బహ్వాశీ మృగయాశీలో మలిష్ఠః కలహప్రియః ।

శీతాసహిష్ణుశ్చపలో  దోషధీర్జర్జరస్వరః || ౨౮ ||

చన్ద్రే స్యాత్సంయమాత్తస్య తారకావ్యూహవేదనమ్ ।

సన్నతక్తచలాలాపో గీతవాద్యరతస్సదా ।

మధురాద్యుపభోగీచ భక్ష్యపక్వామ్లసస్పృహః || ౨౯ ||

అల్పపిత్తకఫః ప్రేక్ష్యోऽస్వల్పనిద్రోऽల్పజీవనః ।

ఏవమాదిగుణైర్జ్ఞేయస్తామసో వాతికో జనః || ౩౦ ||

పఞ్చభూతగుణాన్వక్ష్యే త్రైగుణ్యాన్నాతిభేదినః ।

జఙ్గమానాఞ్చ సర్వేషాం శరీరే పఞ్చ ధాతవః || ౩౧ ||

ప్రత్యేకశః ప్రభిద్యన్తే యైశ్శరీరం విచేష్టతే ।

త్వక్ చ మాంసం తథాస్థీని మజ్జా స్నాయుశ్చ పఞ్చమః ||౩౨||

ఇత్యేతదిహ సంఖ్యాతం శరీరే పృథివీమయమ్ ।

తేజోऽగ్నితస్తథా క్రోధశ్చక్షురూష్మా తథైవ చ || ౩౩ ||

అగ్నిర్జరయతే చాపి పఞ్చాగ్నేయాశ్శరీరిణామ్ ।

శ్రోత్రం ఘ్రాణమథాస్యఞ్చ హృదయం కోష్ఠమేవ చ || ౩౪ ||

ఆకాశాత్ప్రాణినామేతే శరీరే పఞ్చ ధాతవః ।

శ్లేష్మా పిత్తమథ స్వేదో వసా శోణితమేవ చ || ౩౫ ||

ఇత్యాపః పఞ్చధా దేహే భవన్తి ప్రాణినాం సదా ।

ప్రాణాత్ప్రాణయతే దేహీ వ్యానాద్వ్యాయచ్ఛత్తే సదా || ౩౬ ||

గచ్ఛత్యపానోsవాక్ చైవ సమానో హృద్యవస్థితః ।

ఉదానాదుచ్ఛ్వసితి చ వృత్తిభదాంశ్చ భాషతే || ౩౭ ||

ఇత్యేతే వాయవః పఞ్చ చేష్టయన్తీహ దేహినః ।

ఇష్టానిష్టసగన్ధశ్చ మధురః కటురేవ చ || ౩౮ ||

నిర్హారీ సఙ్గతః స్నిగ్ధో రూక్షో విశద ఏవ చ ।

ఏవం నవవిధో జ్ఞేయః పార్థివో గన్ధవిస్తరః || ౩౯ ||

మధురో లవణస్తిక్తః కషాయోऽమ్లః కటుస్తథా ।

ఏవం షడ్విధవిస్తారో రసో వారిమయో మతః || ౪౦ ||

హ్రస్వో దీర్ఘస్తథా స్థూలశ్చతురశ్రోऽథ వృత్తవాన్ ।

శుక్లః కృష్ణస్తథా రక్తో నీలః పీతోऽరుణస్తథా || ౪౧ ||

ఏవం ద్వాదశవిస్తారో జ్యోతిషోऽపి గుణః స్మృతః ।

షడ్జర్షభౌ చ గాన్ధారో మధ్యమః పఞ్చమస్తథా || ౪౨ ||

ధైవతో నిషధశ్చైవ సప్తైతే శబ్దజా గుణాః ।

ఉష్ణశ్శీతం సుఖం దుఃఖం స్నిగ్ధో విశద ఏవ చ || ౪౩ ||

కఠినశ్చిక్కణః శ్లక్ష్ణః పిచ్ఛిలో మృదుదారుణౌ ।

ఏవం ద్వాదశవిస్తారో వాయవ్యో గుణ ఉచ్యతే || ౧౪ ||

ఆకాశజం శబ్దమాహురేభిర్వాయుగుణైస్సహ ।

అవ్యాహతైశ్చేతయతే న వేత్తి విషమాగతైః || ౪౫ ||

అథాప్యాయయతే నిత్య ధాతుభిస్తైస్తు పఞ్చభిః ।

ఆపోऽగ్నిర్మరుతశ్చైవ నిత్యం జాగ్రతి దేహిషు || ౪౬ ||

చతుర్వ్యూహాత్మకో విష్ణుశ్చతుర్ధైవాకరోజ్జగత్ ।

బ్రహ్మక్షత్రియవిట్శూద్రాంశ్చతుర్వర్ణాన్ గుణాత్మకాన్ || ౪౭ ||

విప్రశ్శుక్లో నృపో రక్తః పీతో వైశ్యోऽన్త్యజోsసితః ।

విస్తృత్య ధర్మశాస్త్రే హి తేషాం కర్మ సమీరితమ్ || ౪౮ ||

ఏకస్మిన్నేవ వర్ణే తు చాతుర్వర్ణ్యం గుణాత్మకమ్ ।

మోక్షధర్మేऽధికారిత్వసిద్ధయే మునిరభ్యధాత్ || ౪౯ ||

స కర్మదేవతాయోగజ్ఞానకాణ్డేష్వనుక్రమాత్ ।

ప్రవర్తయతి తత్కర్మపరిపాకక్రమం విదన్ || ౫౦ ||

ఋజవశ్శుద్ధవర్ణాభాః క్షమావన్తో దయాళవః ।

స్వధర్మనిరతా యే స్యుస్తే ద్విజేషు ద్విజాతయః || ౫౧ ||

కామభోగప్రియాస్తీక్ష్ణాః క్రోధనాః ప్రియసాహసాః ।

త్యక్తస్వధర్మా రక్తాఙ్గాస్తే ద్విజాః క్షత్రతాం గతాః || ౫౨ ||

గోషు వృత్తిం సమాధాయ పీతా. కృష్యుపజీవినః ।

న స్వకర్మ కరిష్యన్తి తే ద్విజా వైశ్యతాం గతాః || ౫౩||

హింసానృతాప్రియా క్షుద్రాస్సర్వకర్మోపజీవినః ।

కృష్ణాశ్శౌచపరిభ్రష్టాస్తే ద్విజాశ్శూద్రతాం గతాః || ౫౪ ||

సమయాచారనిశ్శేషకృత్యభేదైర్విమోహయన్ ।

మోక్షదో విష్ణురేవ స్యాద్దేవదైతేయరక్షసామ్ || ౫౫ ||

చతుర్భిర్జన్మభిర్ముక్తిర్ద్వేషేణ భజతస్తవ ।

భవేదితి వరో దత్తః పుణ్డరీకాయ విష్ణునా || ౫౬ ||

రజస్సత్త్వతమోమార్గైస్తదాత్మానస్స్వకర్మభిః ।

ప్రాప్యతే విష్ణురేవైకో దేవదైత్యనిశాచరైః || ౫౭ ||

బ్రహ్మవిష్ణుహరాఖ్యాభిః సృష్టిస్థితిలయానపి ।

హరిరేవ కరోత్యేకో రజస్సత్త్వతమోవశాత్ || ౫౮ ||

సాత్వికాస్త్రిదశాస్సర్వే త్వసురా రాజసా మతాః ।

తామసా రాక్షసాశ్శీలప్రకృత్యాకృతివర్ణతః || ౫౯ ||

ధర్మస్సురాణాం పక్షస్స్యాదధర్మోऽసురరక్షసామ్ ।

పిశాచాదేరధర్మస్స్యాదేషాం లక్ష్మ రజస్తమ || ౬౦ ||

ఈశ్వరాజ్జ్ఞానమన్విచ్ఛేచ్ఛ్రియమిచ్ఛేద్ధుతాశనాత్ ।

ఆరోగ్యం భాస్కరాదిచ్ఛేన్మోక్షామిచ్ఛేజ్జనార్దనాత్ || ౬౧ ||

యస్మిన్పక్షే తు యో జాతః సురో వాప్యసురోऽపి వా ।

స్వధర్మ ఏవ తస్య స్యాదధర్మేऽప్యత్ర ధర్మవిత్ || ౬౨ ||

వేదత్రయోక్తా యే ధర్మాస్తేऽనుష్ఠేయాస్తు సాత్త్వికైః ।

అధర్మోऽథర్వవేదోక్తో రాజసైస్తామసైః శ్రితః || ౬౩ ||

విష్ణుక్రమణపర్యన్తో యాగోऽస్మాకం యథా తథా ।

రాజసైస్తామసైర్బ్రహ్మరుద్రావిజ్యౌ తు తద్గుణౌః || ౬౪ ||

నిజధర్మపథాయాతాననుగృహ్ణాత్యసౌ హరిః ।

ముచ్యతే నిజధర్మేణ పరధర్మో భయావహః || ౬౫ ||

ఏక ఏవ పరో విష్ణుః సురాసురనిశాచరాన్ ।

త్రిగుణానగుణం నిత్యమనుగృహ్ణాతి లీలయా || ౬౬ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్తసఙ్గ్రహే వేదవ్యాసోక్తభారతపక్షో

నామైకాదశప్రకరణమ్ ||

 

అథ వేదాన్తపక్ష

వేదాన్తశాస్త్రసిద్ధాన్తః సంక్షేపాదథ కథ్యతే ।

తదర్థప్రవణాః ప్రాయః సిద్ధాన్తాః పరవాదినామ్ || ౧ ||

బ్రహ్మార్పణకృతైః పుణ్యైర్బ్రహ్మజ్ఞానాధికారిభిః ।

తత్త్వమస్యాదివాక్యార్థో బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యతే బుధైః ||౨||

నిత్యానిత్యవివేకిత్త్వమిహాముత్రఫలాస్పృహా !

శమో దమో ముముక్షుత్వం యస్య తస్యాధికారితా || ౩ ||

తత్త్వమస్యేవ నాన్యస్త్వం తచ్ఛబ్దార్థః పరేశ్వరః ।

త్వం శబ్దార్థః పురోవర్తీ తిర్యఙ్మర్త్యాదికోऽపరః || ౪ ||

తాదాత్మ్యమసిశబ్దార్థో జ్ఞేయస్తత్త్వంపదార్థయోః ।

సోऽయం పురుష ఇత్యాదివాక్యే తాదాత్మ్యవన్మతః || ౫ ||

స్యాన్మతం తత్త్వమస్యాదివాక్యం సిద్ధార్థబోధనాత్ ।

కథం ప్రవర్తకం పుంసాం విధిరేవ ప్రవర్తకః || ౬ ||

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాదివిధిభిః ప్రతిపాదితాః ।

యజమానాః ప్రశస్యన్తే తత్వవాదైరిహారుణైః || ౭ ||

బుద్ధీన్ద్రియశరీరేభ్యో భిన్న ఆత్మా విభుర్ధ్రువ ।

నానాభూతః ప్రతిక్షేత్రమర్థవిత్తిషు భాసతే || ౮ ||

వ్యర్థాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా వాక్యస్యాన్యపరత్వతః ।

అత్ర బ్రూమస్సమాధానం న లిఙేవ ప్రవర్తకః || ౯ ||

ఇష్టసాధనతాజ్ఞానాదపి లోకః ప్రవర్తతే ।

పుత్రస్తే జాత ఇత్యాదౌ విధిరూపో న తాదృశః || ౧౦ ||

ఆత్మా జ్ఞాతవ్య ఇత్యాదివిధయస్త్వారుణే స్థితాః ।

బోధం విదధతే బ్రహ్మణ్యజ్ఞానాద్భ్రాన్త  చేతసామ్ || ౧౧ ||

స్యాదేతత్కామ్యకర్మాణి ప్రతిషిద్ధాని వర్జయన్ ।

విహితం కర్మ కుర్వాణః శుద్ధాన్తఃకరణః పుమాన్ || ౧౨ ||

స్వయమేవ భవేజ్జ్ఞానీ గురువాక్యానపేక్షయా ।

తదయుక్తం న విజ్ఞానం కర్మభి కేవలైర్భవేత్ || ౧౩ ||

గురుప్రసాదజన్యం హి జ్ఞానమిత్యుక్తమారుణైః ।

ప్రత్యక్ప్రవణతాం బుద్ధేః కర్మాణ్యుత్పాద్య శక్తితః || ౧౪ ||

కృతార్థాన్యస్తమాయాన్తి ప్రావృడన్తే ఘనా ఇవ ।

ప్రత్యక్ప్రవణబుద్ధేస్తు బ్రహ్మజ్ఞానాధికారిణః || ౧౫ ||

స్యాదేవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసా తత్త్వమస్యాదిభిర్గురోః ।

తత్త్వమస్యాదివాక్యౌఘో వ్యాఖ్యాతో హి పనః పునః || ౧౬ ||

గుర్వనుగ్రహహీనస్య నాత్మా సమ్యక్ప్రకాశతే ।

ఆత్మావిద్యానిమిత్తోత్థః ప్రపన్నః పాఞ్చభౌతికః || ౧౭ ||

నివర్తతే యథా తుచ్ఛం శరీరభువనాత్మకమ్ ।

తథా బ్రహ్మవివర్తన్తు విజ్ఞేయమఖిలం జగత్ || ౧౮ ||

వేదాన్తోక్తాత్మవిజ్ఞానవిపరీతమతిస్తు యా ।

ఆత్మన్యవిద్యా సానాది స్థూలసూక్ష్మాత్మనా స్థితా || ౧౯ ||

ఆత్మనః ఖం తతో వాయుర్వాయోరగ్నిస్తతో జలమ్ ।

జలాత్పృథివ్యభూద్భూమేర్వ్రీహ్యాధ్యౌషధయోsభవన్ || ౨౦ ||

ఓషధిభ్యోsన్నమన్నాత్తు పురుషః పఞ్చకోశవాన్ ।

అపవీకృతతన్మాత్ర సూక్ష్మభూతాత్మకో జనః || ౨౧ ||

స్థూలీభవతి తద్భేదస్తిర్యడ్నరసురాత్మకః ।

ధర్మాధిక్యే తు దేవత్వం తిర్యక్త్వం స్యాదధర్మతః || ౨౨ ||

తయోస్సామ్యే మనుష్యత్వమితి త్రేధా తు కర్మభిః ।

త్వగసృఙ్మాంసమేదోsస్థిమజ్జాశుక్లాని ధాతవః || ౨౩ ||

సప్తాన్నపరిణామా స్యు పుంస్త్రీత్వమపి న స్వతః ।

శుక్లాధిక్య పుమాన్ గర్భే రక్తాధిక్యే వధూస్తథా || ౨౪ ||

నపుంసకం తయోస్సామ్యే మాతుస్సఞ్జాయతే సదా ।

మజ్జాస్థిస్నాయవశ్శుక్లాద్రక్తాత్త్వఙ్మాంసశోణితాః || ౨౫ ||

షట్కోశాఖ్యం భవేదేతత్పితుర్మాతుస్త్రయన్త్రయమ్ ।

బుభుక్షా చ పిపాసా చ శోకమోహౌ జరామృతీ || ౨౬ ||

షడూర్మయః ప్రాణబుద్ధిదేహేషు స్యాద్ద్వయన్ద్వయమ్ ।

ఆత్మత్వేన భ్రమన్త్యత్ర వాదినః కోశపఞ్చకే || ౨౭ ||

అన్నప్రాణమనోజ్ఞానమయాః కోశాస్తథాత్మనః |

ఆనన్దమయకోశశ్చ పఞ్చకోశా ఇతీరితాః || ౨౮ ||

మయఙ్వికారే విహిత ఇత్యానన్దమయోऽభ్యసన్ ।

గృహ్ణాత్యన్నమయాత్మానం దేహం లోకాయతః ఖలు || ౨౯ ||

దేహైః పరిమితం ప్రాణమయమారూహతా విదుః ।

విజ్ఞానమయమాత్మానం బౌద్ధా గృహ్ణన్తి నాపరమ్ || ౩౦ ||

ఆనన్దమయమాత్మానం వైదికాః కేచిదూచిరే।

అహఙ్కారాత్మవాదీ తు ప్రాహ ప్రాయో మనోమయమ్ || ౩౧ ||

కర్తృవాదిభిరస్పృష్ఠో గ్రాహ్య ఆత్మాత్మవిన్మతే ।

కర్తృత్వం కర్మకాణ్డస్థైర్దేవతాకాణ్డమాశ్రితైః || ౩౨ ||

అవశ్యాశ్రయణీయం హి నాన్యథా కర్మ సిధ్యతి ।

వసన్తే బ్రాహ్మణోऽత్రాగ్నీనాదధీతేతి వై విధౌ || ౩౩ ||

దేహో వాత్మవిశిష్టో వా కోऽధికారీ తు కర్మణి ।

అచేతనత్వాద్దేహస్య స్వర్గకామాద్యసమ్భవాత్ || ౩౪ ||

న జాఘటీతి కర్తృత్వం నాశిత్వాత్తత్ర కర్మణి ।

ఆత్మనో బ్రాహ్మణత్వాదిజాతిరేవ న విద్యతే || ౩౫ ||

జాతివర్ణాశ్రమావస్థావికారభ్యోऽపి సోऽపర ।

విశిష్టో నాపర కశ్చిద్విద్యతే దేహదేహినోః || ౩౬ ||

అతః కాల్పనికః కర్తా విజ్ఞేయస్తత్ర కర్మాణి ।

నేతి నేత్యుచ్యమానే తు పఞ్చకోశే క్రమేణ యః || ౩౭ ||

భాసతే తత్పరం బ్రహ్మ స్యాదవిద్యా తతోऽన్యథా ।

ఆత్మస్వరూపమాచ్ఛాద్య విక్షేపాన్ సా కరోత్యలమ్ || ౩౮ ||

అహడ్కారాఖ్యవిక్షేపః కామాత్కర్మఫలస్తదా ।

మూలభూతోऽఖిలభ్రాన్తేర్బిభ్రాణో దుఃఖసఙ్గతిమ్ || ౩౯ ||

వ్యవహారాన్ కరోత్యుచ్చైః సర్వాన్ లౌకికవైదికాన్ ।

మాతృమానప్రమేయాదిభిన్నాన్ సర్వస్య సత్యవత్ || ౪౦ ||

నిష్క్రియస్య త్వసఙ్గస్య చిన్మాత్రస్యాత్మనః రవలు ।

స్వతో న వ్యవహారోऽయం సమ్భవత్యనపేక్షిణః || ౪౧ ||

జడశ్చేతత్యహఙ్కారశ్చైతన్యాధ్యాసవాన్ధ్రువమ్ ।

అన్యవస్త్వన్తరాధ్యాసాదాత్మాన్యత్వేన భాసతే || ౪౨ ||

ఇదమంశో ద్విధాభూతస్తత్ర ప్రాణః క్రియాశ్రయః।

జ్ఞానాధారోऽపరో బుద్ధిర్మన ఇత్యంశ ఈరితః || ౪౩||

తస్య చేష్టాదయోऽపీష్టాః ప్రాణాద్యాః పఞ్చ వాయవః ।

కరణాద్యాః క్రియాభేదవాగాదిద్వారకాస్తథా || ౪౪ ||

ద్విధాన్తఃకరణం బుద్ధిర్మనః కార్యవశాదిహ ।

ఆత్మైవ కేవలస్సాక్షాదహంబుద్ధౌ తు భాతి చేత్ || ౪౫ ||

కృశోऽస్మీతి మతౌ భాతి కేవలో నేతి తద్వద ।

కృశాదయోऽత్ర దృశ్యత్వాన్నాత్మధర్మా యథా మతాః || ౪౬ ||

సుస్వాదయోऽపి దేహస్థా నాత్మధర్మాస్తథైవ చ ।

మాతృమనిప్రమేయేభ్యో భిన్న ఆత్మాత్మవిన్మతే || ౪౭ ||

తథైవ చోపపాద్యస్స్యాన్నిరస్య పరవాదినః ||

అనాత్మా విపయశ్చేతి ప్రతిపాద్యో న కస్యచిత్ || ౪౮ ||

ఘటోऽహమితి కస్యాపి ప్రతిపత్తేరభావతః।

రూపాదిమత్త్వాద్దృశ్యత్వాజ్జడత్వాద్భౌతికత్వతః || ౪౯ ||

అన్నవచ్చాదనీయత్వాచ్ఛ్వాదేర్నాత్మా కళేబరమ్ ।

దేహతో వ్యతిరేకేణ చైతన్యస్య ప్రకాశనాత్ || ౫౦ ||

అతస్త్వన్నమయో దేహో నాత్మా లోకాయతేరితః ।

ప్రాణోऽప్యాత్మా న వాయుత్వాజ్జడత్వాద్బాహ్యవాయువత్ || ౫౧ ||

ఇన్ద్రియాణి న చాత్మా స్యాత్ కరణత్వాత్ప్రదీపవత్ ।

చఞ్చలత్వాన్మనో నాత్మా సుషుప్తౌ తదసమ్భవాత్ || ౫౨ ||

సుఖే పర్యవసానాచ్చ సుఖమేవాత్మవిగ్రహః ।

ధత్తేऽన్నమయమాత్మానం ప్రాణః ప్రాణం మనో మనః || ౫౩ ||

సచ్చిదానన్దగోవిన్దపరమాత్మా వహత్యసౌ ।

యదా బాహ్యేన్ద్రియైరాత్మా భుఙ్క్తేऽర్థాన్ స్వపరాఙ్మురవాన్ || ౫౪ ||

తదా జాగ్రదవస్థా స్యాదాత్మనో విశ్వసంహితా ।

బాహ్యేన్ద్రియగృహీతార్థాన్ మనోమాత్రేణ వై యదా || ౫౫ ||

భుఙ్క్తే స్వప్నాంస్తదా జ్ఞేయా తైజసాఖ్యా పరాత్మనః ।

అవిద్యాతిభిరగ్రస్తమనస్యాత్మన్యవస్థితే || ౫౬ ||

సుషుప్త్యవస్థా విజ్ఞేయా ప్రాజ్ఞాఖ్యానన్దసంజ్ఞితా ।

స్వాపేऽపి తిష్ఠతి ప్రాణో మృతభ్రాన్తినివృత్తయే || ౫౭ ||

అన్యథా శ్వాదయోऽశ్నన్తి సంస్కరిష్యన్తి వానలే ।

స్వాపేऽప్యానన్దసద్భావో భవత్యేవోత్థితో యతః || ౫౮||

సుఖమస్వాప్సమిత్యేవం పరామృశతి వై స్మరన్ ।

స్యాన్మతం విషయాభావాన్న తద్విషయజం సుఖమ్ || ౫౯ ||

వైద్యత్వాన్న నిజన్తేన దుఃఖాభావే సుఖభ్రమః ।

ప్రతియోగిన్యదృష్టేऽపి సర్వాభావోऽపి గృహ్యతే || ౬౦ ||

యతోऽన్యస్మై పునః పృష్టః సర్వాభావం ప్రభాషతే ।

న్యాయేనానేన భావానాం జ్ఞానాభావోऽనుభూయతే || ౬౧ ||

అత్ర బ్రూమస్సమాధానం దుఃఖాభావో న గృహ్యతే ||

ప్రబుద్ధేనేతి సుప్తస్య నాజ్ఞానం ప్రతి సాక్షితా || ౬౨ ||

ప్రతియోగ్యగ్రహాస్వాపే దురవస్య ప్రతియోగితా ।

అభావాఖ్యం ప్రమాణన్తు నాస్తి ప్రాభాకరే మతే || ౬౩||

నైయాయికమతేభావః ప్రత్యక్షాన్నాతిరిచ్యతే।

సుఖదువాదినిర్ముక్తేమోక్షే పాషాణవత్స్థితమ్ || ౬౪||

ఆత్మానం ప్రవదన్వాదీ మూర్ఖః కిన్న వదత్యసౌ ।

స్థితమజ్ఞానసాక్షిత్వం నిత్యానన్దత్వమాత్మనః || ౬౫ ||

వదన్త్యత్రాత్మనానాత్వం దేహేషు ప్రతివాదినః ।

ఏకశ్చేత్సర్వభూతేషు పుంసి కస్మిన్ మృతే సతి || ౬౬ ||

సర్వే మ్రియేరన్ జాయేరన్ జాతే కుర్యుశ్చ కుర్వతి ।

ఏవంవిరుద్ధధర్మా హి దృశ్యన్తే సర్వజన్తుషు || ౬౭ ||

అతస్సర్వశరీరేషు నానాత్వం చాత్మనాం స్థితమ్ ।

విరుద్ధధర్మదృష్ట్యైవ పుంసాం భేదస్త్వయేరితః || ౬౮ ||

విరుద్ధధర్మా దృష్టాః దేహే వాత్మని వా వద |

దేహే చేద్దేహనానాత్వం సిద్ధం కిం తేన చాత్మని || ౬౯ ||

చిద్రూపాత్మని భేదశ్చేత్పుంస్యేకస్మిన్ ప్రసజ్యతే ।

ఏకస్యేన్దోరపాంపాత్రేష్వనేకత్వం యథా తథా || ౭౦ ||

అనేకదేహేష్వేకాత్మప్రతిభాసస్తథా మతః ।

ఆత్మన్యః పఞ్చకోశేభ్యః షడ్భావేభ్యః షడూర్మితః || ౭౧ ||

దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిప్రాణాహ్ఙ్కారవర్జితః ।

ఏకస్సకలదేహేషు నిర్వికారో నిరఞ్జనః || ౭౨ ||

నిత్యోsకర్తా స్వయంజ్యోతిర్విభుర్భోగవివర్జితః ।

బ్రహ్మాత్మా నిర్గుణశ్శుద్ధో బోధమాత్రతనుస్స్వతః || ౭౩ ||

అవిద్యోపాధికః కర్తా భోక్తా రాగాదిదూషితః ।

అహఙ్కారాదిదేహాన్తఃకలుషీకృతవిగ్రహః || ౭౪ ||

యథోపాధిపరిచ్ఛిన్నో బన్ధకాష్టకవేష్టితః |

బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేషు భ్రమన్ కర్మవశానుగః || ౭౫ ||

కర్మణా పితృలోకాది నిషిద్ధైర్నరకాదికమ్ ।

విద్య్యా బ్రహ్మసాయుజ్యం తద్ధీనః క్షుద్రతాం గతః || ౭౬ ||

ఏక ఏవ పరో జీవః స్వకల్పితజగత్త్త్రయః ।

బన్ధముక్తాదిభేదశ్చ స్వప్నవద్ధష్టనామియాత్ || ౭౭ ||

అథవా బహవో జీవాః సంసారజ్ఞానభాగినః ।

అనాదిత్వాదవిద్యాయా అన్యోన్యాశ్రయతా న హి || ౭౮ ||

వ్యష్టిదేహాదిదం యుక్తం ద్వయమిత్యపరం మతమ్ ।

సమష్టిదృష్ట్యా త్వేకత్వం వ్యష్టిదృష్ట్యా త్వనేకతా || ౭౯ ||

సాక్షీ సద్వారనిర్ద్వారసమ్బన్ధానాం జడాత్మనామ్ ।

విజ్ఞానాజ్ఞానరూపేణ సదా సవజ్ఞతాం గతః || ౮౦ ||

మాయామాత్రస్సుషుప్త్యాదౌ ఖచితాజ్ఞానకఞ్చుకః ।

జన్మాన్తరానుభూతానమపి సంస్మరణక్ష్మః || ౮౧ ||

తత్ప్రాపకవశాదత్ర తారతమ్యవిశేషభాక్ ।

అవస్థాపఞ్చకాతీతః ప్రమాతా బ్రహ్మవిన్మతః || ౮౨ ||

ప్రమాసాధనమిత్యేవ మానసామాన్యలక్షణమ్ ।

తత్పరిచ్ఛేదభేదేన తదేవం ద్వివిధం మతమ్ || ౮౩ ||

నివర్తకమవిద్యాయా ఇతి వా మానలక్షణమ్ ।

సశేషాశేషభేదేన తదేవం ద్వివిధం మతమ్ || ౮౪ ||

తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థమశేషాజ్ఞానబాధకమ్ ।

ప్రత్యక్షమనుమానాఖ్యముపమానన్తథాగమః || ౮౫ ||

అర్థాపత్తిరభావశ్చ ప్రమాణాని షడేవ హి ।

వ్యావహారికనామాని భవన్త్యేతాని నాత్మని || ౮౬ ||

స్వసంవేద్యోsప్రమేయోsపి లక్ష్యతే వాఙ్మనోsతిగః ।

హిరణ్యగర్భపక్షస్తు వేదాన్తాన్నాతిభిద్యతే || ౮౭ ||

ఆనన్దఃపురుషోsజ్ఞానం ప్రకృతిస్తన్మతే మతా ।

జ్ఞానం ద్విధా స్థితం ప్రత్యక్పరాగితి భేదతః || ౮౮ ||

ఆనన్దాభిముఖం ప్రత్యగ్బాహ్యార్థాభిముఖం పరాక్ ।

ఆత్మాజ్ఞానవివర్తః స్యాద్భూతతన్మాత్రపఞ్చకమ్ || ౮౯ ||

తన్మాత్రపఞ్చకాజ్జాతమన్తఃకరణపఞ్చకమ్ ।

మనోబుద్ధిరహఙ్కారాశ్చిత్తం జ్ఞాతృత్వమిత్యపి || ౯౦ ||

పార్థివస్స్యాదహఙ్కారో జ్ఞాతృత్వమవకాశజమ్ ।

కరణద్వయమేతత్తు కర్తృత్వేనావభాసతే  || ౯౧ ||

బుద్ధిః స్యాత్తైజసీ చిత్తమాప్యం స్యాద్వాయుజం మనః ।

భూమ్యాద్యేకైకభూతస్య విజ్ఞేయం గుణపఞ్చకమ్ || ౯౨ ||

అహఙ్కారో భువః ప్రాణో ఘ్రాణఙ్గన్ధశ్చ పాయునా ।

చిత్తపానౌ తథా జిహ్వా రసోపస్థావపాఙ్గుణాః || ౯౩ ||

బుద్ధ్యుదానౌ తథా చక్షూ రూపపాదాస్తు తైజసాః ।

మనో వాయోర్వ్యానచర్మస్పర్శాః పాణిర్గుణాస్తథా || ౯౪ ||

జ్ఞాతృత్వశ్చ సమానశ్చ శ్రోత్రం శబ్దశ్చ వాక్ రవజాః ।

ఏకైకసూక్ష్మభూతేభ్యః పఞ్చ పఞ్చాపరే గుణాః || ౯౫ ||

అస్థి చర్మ తథా మాంసం నాడీరోమాణి భూగణాః ।

మూత్రం శ్లేష్మా తథా రక్తం శుక్లం మజ్జా త్వపాఙ్గుణాః || ౯౬ ||

నిద్రా తృష్ణా క్షుధా జ్ఞేయా మైథునాలస్యమగ్నిజాః ।

ప్రచాలస్తరణారోహై వాయోరుత్థానరోధనే || ౯౭ ||

కామక్రోధౌ లోభభయే మోహో వ్యోమగుణాస్తథా ।

ఉక్తోsవధూతమార్గశ్చ కృష్ణేనైవోద్ధవం ప్రతి || ౯౮ ||

శ్రీభాగవతసంజ్ఞే తు పురాణే దృశ్యతే హి సః ।

సర్వదర్శనసిద్ధాన్తాన్వేదాన్తాన్తానిమాన్ క్రమాత్ ।

శ్రుత్వార్థవిత్సుసంక్షిప్తాన్తత్త్వతః పణ్డితో భువి || ౯౯ ||

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరాచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్నసఙ్గ్రహే వేదాన్తపక్షో నామ ద్వాదశప్రకరణమ్ ।।

 

ఇతి శ్రీమచ్ఛఙ్కరాచార్యవిరాచితే సర్వదర్శనసిద్ధాన్నసఙ్గ్రహః సమాప్తః ||