ಶ್ರೀಃ

 

ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮಃ

 

ಈಶಾವಾಸ್ಯೋಪನಿಷತ್

ಶಾನ್ತಿಪಾಠಃ

ಓಮ್ ಪೂರ್ಣಮದಃ ಪೂರ್ಣಮಿದಂ ಪೂರ್ಣತ್ಪೂರ್ಣಮುದಚ್ಯತೇ | ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಮಾದಾಯ ಪೂರ್ಣಮೇವಾವಶಿಷ್ಯತೇ ||

ಓ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ||

ಶುಕ್ಲಯಜುರ್ವೇದೀಯಾನಾಂ ಏಷ ಶಾನ್ತಿಪಾಠಮನ್ತ್ರಃ | ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಗ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯಭಾವಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನ್ತ ವಿಪುಲವಿಶದಂ ವಿವರಣಂ ಅರ್ಹತಿ। ತಥಾ ಹಿ-ಪೂರೀ-ಆಪ್ಯಾಯನೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಚೌರಾದಿಕತ್ವೇನಸ್ವಾರ್ಥಣಿಜನ್ತಾತ್ ಧಾತೋಃ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ “ಯಾ ದಾನ್ತ-ಶಾನ್ತ-ಪೂರ್ಣ-ದಸ್ತ-ಸ್ಪಷ್ಟ-ಛನ್ನ-ಜ್ಞಪ್ತಾಃ” ಇತಿ (7-2-27) ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರೇಣ ಪೂರ್ಣಶಬ್ದೋಽಯಂ ನಿಪಾತ್ಯತೇ | ಇಡಾಗಮಾಭಾವ:  ನಿಪಾತಸ್ಯ ಫಲಮ್ | ಣಿಲೋಪ:, ರಾತ್ ಪರತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯತಕಾರಸ್ಯ ನತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಣತ್ವಂ ಚೇತಿ ಪೂರ್ಣಶಬ್ದಸಿದ್ಧೈ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ | ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಇಹ ಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ಯೇತಿ ಉಭಯಥಾಪಿ ಭಾವ್ಯಮ್ | ತತ್ರ ಕರ್ತರಿ • ಬ್ರಹಮ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪೂರಯತಿವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ| ಕರ್ಮಣಿ ತು – ಬ್ರಹಮ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣೈಃ ಸಂಭೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ | ಅಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿನಾನೇನ ಪೂರ್ಣಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಥಾ ಚ ಪೂರ್ಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ||

(1) ತತ್ ಯಥಾ – ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ಸರ್ವದೇಶವ್ಯಾಪ್ತಿವಿವಕ್ಷಾ । ಸರ್ವತ್ರ ಪೂರ್ಣತಾ ನಾಮ-ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ತತ್ದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನಾಪಿ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮ್ | ತದ್ವಾ ಕಥಮ್? ನ ಹಿ ಏಕತ್ರ ಪೂರ್ಣತಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಸಮ್ಭವ: | ಇತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ಯತೇ ಸಿದ್ಧಾನ್ತಿಭಿ:  ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವೈತಿಭಿ ವ್ಯಕ್ತಿಷು ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಿನೀ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಜಾತಿಂ ನಿದರ್ಶಯದಭಿರಿತಿ ಭಾವ್ಯಮ್ ||

(2) ಸರ್ವದಾ – ಇತಿ ಕಾಲಾನವಚ್ಛೇದೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿವಕ್ಷಾ |

(3) ಸರ್ವಥಾ • ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರವಿವಕ್ಷಾ ಚ | ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪತಃ ಗುಣತಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರದ್ವೈವಿಧ್ಯಮ್ | ತೇನ ದೀಪಾದುತ್ಪನ್ನಪ್ರದೀಪನ್ಯಾಯೇನ ಪರಸ್ವರೂಪವತ್ ಉತ್ತರೇಷಾಂ ವ್ಯೂಹ-ವಿಭವ-ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿ-ಅರ್ಚಾವತಾರಾಣಾಮಪಿ ಗುಣೈಃ ಪೂರ್ಣತಾಸಿದ್ಧಿ:| ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಮನ್ತ್ರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ ||- ತಥಾ ಹಿ – “ಪೂರ್ಣಮದಃ ಪೂರ್ಣಮಿದಂ” ಇತಿ “ಪೂರ್ಣಮಿದಂ ಪೂರ್ಣಮದಃ” ಇತಿ ಚ ಪಾಠಭೇದೋ ದೃಶ್ಯತೇ | ತತ್ರ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಾಚಿನಾ ಅದಃ ಶಬ್ದೇನ ನಿತ್ಯವಿಭೂತಿವರ್ತಿಪರಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣಮ್ | ಸನ್ನಿಹಿತವಾಚಿನಾ ಇದಂ | ಶಬ್ದೇನ ಚ ಹೃದಯಗುಹಾವರ್ತಿ-ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ | ಪೂರ್ಣಶಬ್ದಃ ಗುಣಪೌಷ್ಕಲ್ಯವಚನಃ | ತಥಾಚ • ಪರವಾಾಸುದೇವಮೂರ್ತಿರಿವ ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಸ್ವರೂಪಂ ಚ ವಾಙ್ಗುಣ್ಯಪುಷ್ಕಲಮಿತಿ ಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ। ಅಥ, ಪೂರ್ಣಾತ್ – ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರವಾಸದೇವಸಕಾಶಾತ್ ಆವಿರ್ಭೂತಂ ಪೂರ್ಣಂ • ವ್ಯೂಹಸ್ವರೂಪಂ ಉದಚ್ಯತೇ – ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಭವತಿ । ಸಂಕರ್ಷಣ-ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾನಿರುದ್ಧರೂಪೇಣ ದ್ವಿ-ದ್ವಿ-ಗುಣಾವಿಷ್ಕರಣಶಾಲಿ ಸತ್ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ। ತತ್ರ ವ್ಯೂಹತ್ರಯೇ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಗುಣದ್ವಯಮಾತ್ರಾವಿಷ್ಕರಣೇಽಪಿ ಸ್ವತೋ ಗುಣಷಟ್ಕಪೂರ್ಣಮೇವೇತಿ ನ ನ್ಯೂನತಾ ಭಾವಯಾ । ಇದಂ ಚೋಕತಂ ಪಾಂಚರಾತ್ರಾನುಸಾರತಃ ಶ್ರೀವತ್ಸಚಿನ್ಹಗುರುಭಿಃ ವರದರಾಜಸ್ತವೇ • ಗುಣೈಷ್ಷಡ್ಭಿಸ್ತ್ಯೇತೈ: ಪ್ರಥಮತರಮೂರ್ತಿಸ್ತವ ಬಭೌ । ತತಃ ತಿಸ್ರ: ತೇಷಾಂ ತ್ರಿಯುಗ। ಯುಗಲೈರ್ಹಿ ತ್ರಿಭಿಃ ಅಭುಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ||

ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಂ – ಇಹ ಷಷ್ಠಯನ್ತಪೂರ್ಣಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಾವತಾರಕನ್ದಭೂತಂ ಕ್ಷೀರಾಬ್ಧಿಶಾಯಿ ವ್ಯೂಹರೂಪಂ ವದತಿ । ತತ್ಸಮ್ಬನ್ಧಿ ಪೂರ್ಣಂ ರಾಮಕೃಷ್ಣಾದಿವಿಭವಾವತಾರಜಾತಮ್ । ತತ್ (ದ್ವಿತೀಯಾನ್ತಮ್ ) ಆದಾಯ -ಸ್ವಹೇತುತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ • ಪೂರ್ಣಂ ಏವ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ – ಅರ್ಚಾವತಾರೂಪಮೇವ ಚರಮತಯಾ ವರ್ತತೇ ಸರ್ವಸಮಾಶ್ರಯಣೋಪಯೋಗಿ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಂ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಪೂರ್ಣಂ ಚ । ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಸ್ಯ । ಪದಾರ್ಥವಿವರಣಮ್ । ಏತೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ಗುಣಪೌಷ್ಕಲ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಭವತಿ । ಅಧ್ಯಯನಾರಮ್ಭೇ ಏವಂವಿಧಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರುಪಧ್ಯಾನಂ ಶಾನ್ತಿಮನ್ತ್ರೇಣಾನೇನ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಶ್ರೀವಚನಭೂಮಣಸ್ಯ ಅರುಮ್ಪದಾಖ್ಯೇ  ದ್ರವಿಡಭಾಷಾಮಯಟಿಪ್ಪಣೇ ಸಮಂಜಸಮಿದಂ ವಿವರಣಂ ದೃಶ್ಯಮ್ ||

ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರೀರಂಗರಾಮಾನುಜಮುನೀನ್ದ್ರೈ: ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ (7-1) ಅಯಂಮನ್ತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಣವಸ್ತುತಿಪರತಯಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತ:। ತದೇವಮ್ “ಪೂರ್ಣಮದಃ ಪೂರ್ಣಮಿದಂ”  ಇತ್ಯನೇನ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸರ್ವಲೋಕಾನಾಂ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ಯಾತ್  ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಂ ಪ್ರೋಚ್ಯ, (ಕಾರಣೇನ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ • ಕಾರಣೀಭೂತವೇದಶಬ್ದವ್ಯಾಪ್ತತಾ ಲೋಕಾನಾಂ – ಇತಿ । ಏವಂ ಪೂರ್ಣಾತ್  ( ವ್ಯಾಪ್ತಾತ್  ಲೋಕಾತ್  । ಪೂರ್ಣಂ ಪೂರಣಕರ್ತೃ ವ್ಯಾಹೃತಿರೂಪಭೂರ್ಭುವರಾದಿಶಬ್ದಜಾತಮ್ ಉದಂಚ್ಯತೇ – ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಭವತೀತಿ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಂ – ವ್ಯಾಪ್ತಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರಕಂ ವ್ಯಾಹೃತಿರುಪಶಬ್ದಜಾತಮ್ ಆದಾಯ – ಉಪಸಂಹೂತ್ಯ, ಪೂರ್ಣಂ – ತಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಪಕಂ ಔಂಕಾಂರ ರೂಪಂ ವಸ್ತು ಅವಶಿಷ್ಯತೇ – ಕಾರ್ಯಸರ್ವಶಬ್ದಜಾತೇ ನಷ್ಟೇಽಪಿ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ” ಇತಿ, ವಿವರಣಂ ಕೃತಮ್ । ಅಥ ತೈರೇವ ಅನ್ತೇ । ಇದಂ ಚ ರುಚ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಪ್ರಣವಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮ್।ಅನ್ಯಯಾನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾದೇ:  ಕಾರ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್। ಉಪಾದಾನಭೂತಸ್ಯ ಭೂತಪಂಚಕಸ್ಯೈವ  ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸಭವಾತ್ ಅಸಾಮಂಜಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್” ಇತಿ ಸಮಾಪಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಏವಂ ಸ್ವೇನೈವ ರುಚ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಪ್ರಣವಸ್ತುತಿಪರತ್ವೋಕ್ತಯಾ ಅವಾಸ್ತವಮೇವೇದಪ್ರಣವಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಂಜನಾತ್,  ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಣವಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಏವ ಪರತ್ವಾದಿಪಂಚಕಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಪ್ರತೀಮಃ । ವಸ್ತುತಃ ಇದಂ ಶ್ರೀರಂಗರಾಮಾನುಜೀಯಂ ವಿವರಣಂ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣಗತ ಶ್ರುತಪ್ರಕಾಶಿಕಾವಚನವಿರುದ್ಧಮಪಿ। ತತ್ರ ಹಿ ವ್ಯಾಸಾರ್ಯೈ: ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಪಕ್ಷನಿರಾಸಸನ್ದರ್ಭ ಪರಮಾತ್ಮಪರತಯೈವ ಮನ್ತ್ರೋಽಯಂ ವಿವೃತ:। ತತ್ರೇಯಂ ತದೀಯಸೂಕ್ತಿಃ •”, ಪರಮಾತ್ಮನ: ಪೂರ್ಣತ್ವಂ ಚ ಅಣುಮಾತ್ರೈಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿರವಧಿಕಷಾಡ್ಗುಣ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ  ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ಯಮ್” ಇತಿ ।।

ಇತಿ ಶಾನ್ತಿಪಾಠವಿವರಣಮ್

 

ಈಶಾವಾಸ್ಯಪ್ರಕಾಶಿಕಾ

 

(ಶ್ರೀವತ್ಸನಾರಾಯಣಮುನೀನ್ದ್ರವಿರಚಿತಾ)

ಮಂಗಲಮ್।

ವಿಶ್ವ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಧಾರ್ಯಂ ಯೇನ, ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಶಕ್ತಯೋ ಯಸ್ಯ |

ಶ್ರೀರಂಗೇಶಂ ತಮೃಣಿಂ ತನುವಾಕ್ಚಿತ್ತೈರುಪಾಸ್ಮಹೇ ಪುರುಷಮ್ ||1||

ಈಶಾವಾಸ್ಯಸಾರಃ

ಸರ್ವೇಶಾನಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾ ದೋಷಾನರ್ಹಸ್ಸರ್ವವಿದ್ಯೈಕವೇದ್ಯಃ |

ಕರ್ಮಾರಾಧ್ಯಃಸಾಧ್ಯಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯಃ ಶ್ರೀಮಾನ್ವ್ಯಕ್ತೋ ವಾಜಿನಾಂ ಸಂಹಿತಾನ್ತೇ || 2||

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ

ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೈ: ಕೃತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ಗಮ್ಭೀರಂ ವಿದುಷಾಂ ಮುದೇ |

ಬಾಲಾಮೋದಾಯ ತದಭಾವಃ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ || 3||

ಈಶಾವಾಸ್ಯಾನುವಾಕೋಯ ವಾಜಿನಾಂ ಸಂಹಿತಾನ್ತಗಃ |

ಶಿಷ್ಯಾಯ ಗುರುಣಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ || 4 ||

ಕರ್ಮಣಾಂ  ಸಂಹಿತೋಕ್ತಾನಾಂ  ವಿನಿಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವತಃ |

ವಿದ್ಯಾಂಗತಾಸ್ತಿ ತದ್ವಯಕ್ತ್ಯೈ ನಿಬನ್ಧೋಸ್ಯ ತದನ್ತತಃ || 5 ||

ಈಶಾವಾಸ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಯತ್ಕಿಂಞ್ಚ ಜಗತ್ಯಾಂ ಜಗತ್‌ ।

ತೇನ ತ್ಯಕ್ತೇನ ಭುಞ್ಜೀಯಾ ಮಾ ಗೃಧಃ ಕಸ್ಯಸ್ವಿದ್ಧನಮ್‌ ।। 1 ।।

“ಈಶಾವಾಸ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯೇಷೋನುವಾಕಃ, ಅಷ್ಟಾದಶಮನ್ತ್ರಾತ್ಮಕಃ | ಏತೇ ಚ ಮನ್ತ್ರಾಃ ಪುರುಷಸೂಕ್ತೋದಿತ- ಪರಮಪುರುಷ- ತತ್ಸ್ವರೂಪ- ತಪಾಸನ- ಪ್ರಪದನ- ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪ-ತತ್ವೋಪಾಯಪುರುಷಾಥಾನಾಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಸು ಕಲ್ಪಸೂತ್ರಕೃತಾ ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚಂ ಉಪನಿಷತ್ಸಾರಭೂತಾಃ। ಭಗವದ್ಗೀತಾದಿಭಿಶ್ಚ ಏತೇಷಾಂ ಮನ್ತ್ರಾಣಾಂ ಉಪಬೃಹ್ಮಣಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪರಸ್ತಾತ್ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ||

ಏತದುಪನಿಷದಃ ಸಂಹಿತಾನ್ತಪಾಠೋಪಪತ್ತಿಃ

ನನ್ವೇವಂ ಬೃಹ್ಮಕಾಣ್ಡೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ ಏವೈಷಾಂ ಪಾಠಃ ಸ್ಯಾತ್ | ನ ಸಂಹಿತಾಯಾಮ್, ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಏತೇಷು ಸಾರಭೂತಾನಾಂ :ಪಂಚಮನ್ತ್ರಾಣಾಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪಿ ಪಾಠದರ್ಶನಾತ್ | “ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾಽನಾಶಕೇನ” (ಬೃ.ಉ. 6-4-22) ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ | ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ || (ಈ.ಉ.11) ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಸಂಹಿತಾಯಾಮುದಾಹೃತಂ ಕರ್ಮಜಾತಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪ್ಯಂಗಮ್ ಇತಿ ವಿಶದೀಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಏಷಾಂ ಸಂಹಿತಾನ್ತಪಾಠೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ | ಅತಃ ಕರ್ಮಸು “ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ “ಪೂರ್ವೋಕ್ತತತ್ತ್ವೋಪಾಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾಚ್ಚ ಉಪನಿಷದ ಏವೈತೇ ಮನ್ತ್ರಾಃ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||

ಅವತಾರಿಕಾ

ತತ್ರ ತಾವದಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಂ ರಜಸ್ತಮಃ ಪ್ರಚುರದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್  ಈಶ್ವರೋಹಽಮಹಂ  ಭೋಗೀ (ಭ.ಗೀ.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರೀಭಗವದಗೀತೋಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ “ಸ್ವತನ್ತ್ರೋಹಂ, ದೇವತಾನ್ತರಪರತನ್ತ್ರೋಽಹಮ್” ಇತಿ ಚ ಭ್ರಾಮ್ಯತಃ ತತ್ತ್ವಬುಭುತ್ಸಯಾ ಚ ಉಪಸನ್ನಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ  ಸ್ವತನ್ತ್ರಾತ್ಮ ಭ್ರಮಾದಿನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾಯತ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಉಪದಿಶತಿ – ಈಶಾವಾಸ್ಯಮಿತಿ ||

ಈಶ್ವರಪಾರತನ್ತ್ರಯ ನಿರೂಪಣಮ್

ಇದಮ್ – ಅಚಿನ್ತ್ಯವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರರಚನತಯಾ ಬ್ರಹಮಾದಿಸ್ತಮ್ಬಪರ್ಯನ್ತಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮಿಶ್ರತಯಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಮ್ – ಈಶ್ವರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಭೋಗ್ಯಭೋಕ್ತೃರೂಪಮ್ ಸರ್ವಮ್ । “ಈಶಾ” ಇತಿ ತೃತೀಯೈಕವಚನಾನ್ತಮ್, ಸರ್ವನಿಯನ್ತ್ರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಂಕೋಚೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಮಹಾಪುರುಷೇಣೇತಿ ಯಾವತ್, “ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ ಅನುವದಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಸ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಂ “ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಮ್” ಇತಿ । ತೇನ ವಾಸ್ಯಮ್ – ನಿವಾಸನೀಯಮ್ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ, ಅನನ್ಯಾಧಾರತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯದ್ವಾ ಸರ್ವಾಧಾರೇ ಸ್ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ವೇನ ವಸನೀಯಂ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಹಿ

“ಸರ್ವತ್ರಾಸೌ ಸಮಸ್ತಂ ಚ ವಸತ್ಯತ್ರೇತಿ ವೈ ಯತಃ |

ತತಸ್ಸ ವಾಸುದೇವೇತಿ ವಿದ್ವದ್ಭಿ: ಪರಿಪಠ್ಯತೇ” ಇತಿ || (ವಿ.ಪು.1.2)

ಜಗತ್ಯಾಂ – ಉರ್ವ್ಯಾಮ್, ಇದಂ ಲೋಕಾನ್ತರಾಣಾಮಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಜಗತ್ – ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಗಚ್ಛತ್ । ತತ್ರ ಅಚಿದಂಶಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾಯ ಸ್ವರೂಪವಿಕಾರರೂಪಮನ್ಯಥಾತ್ಯಂ, ಚಿದಂಶಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯ ಜ್ಞಾನಸಂಕೋಚವಿಕಾಸಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ವಭಾವವಿಕಾರೇಣ ಅನ್ಯಥಾತ್ಯಮಿತಿ ಭೇದೋಽನುಸನ್ಧೇಯಃ । ಈಶೇನಾವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಯತ್ಕಿಂಚೇತಿ ಜಗತ್ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ। ಜಗತ್ಯಾದಿಷು ಲೋಕೇಷು ಯತ್ಕಿಂಚ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯರೂಪಂ ಜಗದ್ವರ್ತತೇ , ತದಿದಂ ಸರ್ವ ಈಶಾ ವಾಸುದೇವೇನ, ವಾಸ್ಯಂ-ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಧಾರ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ||

“ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ವಂ ತೇಜೋ ಬಲಂ ಧೃತಿಃ । ವಾಸುದೇವಾತ್ಮಕಾನ್ಯಾಹುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮೇವ ಚ” || (ವಿ.ಸ.ಫಲಶ್ರುತಿಃ) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಬೃಹ್ಮಣಸಹಸ್ರಮಿಹಾನುಸನ್ಧೇಯಮ್। ‘ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ಯಾ (ಶ್ವೇ.ಉ.1.6) “ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವಾಯಜಾಯೀಶನೀಶೌ” (ಶ್ವೇ.ಉ.1.9) ಈಶಾನೀಶಾಯಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್” (ಕ.ಉ.5-13) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಈಶೇಶಿತವ್ಯಾದಿ-ಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಅತ್ಯನ್ತಭೇದೋಽಪ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಃ। ನನು “ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದೀಶೋಽತ್ರ ರುದ್ಸ್ಸ್ಯಾತ್ | ಮೈವಂ, “ಏಕೋ ಹವೈ ನಾರಾಯಣ ಆಸೀನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾ ನೇಶಾನೋ ನೇಮೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ನ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ನಾಗ್ನಿರ್ನ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಚನ್ದ್ರಮಾಃ ಸ ಏಕಾಕೀ ನ ರಮೇತ” (ಮಹೋ.1.1) ಇತ್ಯಾದಿಷು “ಅನಪಹತ-ಪಾಪ್ಮಾಹಮಸ್ಮಿ ನಾಮಾನಿ ಮೇ ಧೇಹಿ” (ಶತಪಥ.) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಚ ಭಗವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಕರ್ಮವಶ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಸಮ್ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ರುದ್ರೇ, ಸರ್ವವ್ಯಾಚಪಿತ್ವಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾದೇಃ ಅನ್ವಯಾಸಮ್ಭವೇನ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯತಯೈವ ಇಹ ರೂಢೇಃ ಭಗ್ನತ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿವಾಕ್ಯಗತಾಕಾಶಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದನ್ಯಾಯೇನ “ಅಜಸ್ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಸಿದ್ಧ:” (ವಿ.ಸ.11) ಇತ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನೈಶ್ವರ್ಯತಯಾಪ್ರಸಿದಧೇಸರ್ವೇಶ್ವರೇಯೌಗಿಕಏವಾಯಮ್ “ಈಟ್” ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ |

ವೈರಾಗ್ಯವೃತ್ತೇ: ಉಪದೇಶ:

ಏವಂ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಈಶ್ವರಪಾರತತ್ರ್ಯಬೋಧಮುತ್ಪಾದ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಭೂಷಿತಾಂ ವೃತ್ತಿಮುಪದಿಶತಿ । ತೇನ ತ್ಯಕ್ತೇನ ಭುಂಜೀಥಾಃ ಇತಿ – ತೇನ ಜಗತಾ ಭೋಗ್ಯತಾಭ್ರಮವಿಷಯೇಣೇತಿ ಭಾವಃ । ತ್ಯಕ್ತೇನ ಅಲ್ಪಾಸ್ಥಿರತ್ಯ-ದುಃಖಮೂಲತ್ವ-ದುಃಖಮಿಶ್ರತ್ವ-ದು:ಖೋದರ್ಕತ್ಯ-ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಮೂಲತ್ವ-ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವವಿರುದ್ಧತ್ವರೂಪಾ ಯೇ ವಿಷಯದೋಷಾಸ್ಸಪ್ತ, ತನ್ನಿರೂಪಣಪೂರ್ವಕಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತೇನ ಉಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಸನ್ಭುಂಜೀಥಾಃ-ಭಗವದುಪಾಸನೋಪಯುಕ್ತದೇಹಸ್ಯ ಧಾರಣಮಾತ್ರೌಪಯಿಕಮನ್ನಪಾನಾದಿಕ ಯಾಗ-ದಾನ-ಹೋಮಾರ್ಚನಾದ್ಯುಪಯೋಗಿಪರಿಜನಪರಿಚ್ಛದಾದಿಕಂ ಚ ಭೋಗ್ಯವರ್ಗಂ ಭುಂಜೀಥಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವಾ ದೋಷಸಪ್ತಕನಿರೂಪಣಾತ್ ತ್ಯಕ್ತೇನ ಭೋಗ್ಯಾಭಾಸೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಸನ್  ಭುಂಜೀಥಾ ಸರ್ವಾವಾಸತ್ವೇನ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಉಕ್ತದೋಷಪ್ರತಿಭಟಂ ನಿರತಿಶಯಭೋಗ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಾಯ ಮುಖೇನ ಭುಂಜೀಥಾಃ “ಇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್” |

ಅತ್ರ ಚ ‘ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.ಉ.1.12) “ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ (ಶ್ವೇ.ಉ.4.6) “ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನಃ ಅನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ । ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ “ವೀತಶೋಕಃ” (ಶ್ವೇ.ಉ.4.7) । ಮಹಿಮಾನಮ್ ಇತಿ – ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಛಾನ್ದಸಾ ಗುಣಾಭಾವ: । ತದೇತಿ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ಯದಾಽನ್ಯಮೀಶನಮ್  ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ಚ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯನ್ಯಯೋ ವಾ।।

ಮಾಗೃಧಃ ಕಸ್ಯಸ್ವಿದ್ಧನಂ – ಕಸ್ಯಸ್ವಿತ್ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಬನ್ಧೋರಬನ್ಧೋರ್ಯಾ ಧನಂ ಮಾ ಗೃಧಃ । ಮಾಽಭಿಕಾಂಕ್ಷೀಃ । “ಗೃಧು ಅಭಿಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ (ಪಾ.ಧಾ. ಪಾ.1247) ಇತಿ ಧಾತುಃ |

ಆಹ ಚ ಯಮಃ ಕಿಂಕರಂ ಪ್ರತಿ ।

“ಹರತಿ ಪರಧನಂ ನಿಹನ್ತಿ ಜನ್ತೂನ್ವದತಿ ತಥಾಽನೃತನಿಷ್ಠುರಾಣಿ ಯಶ್ಚ ।

ನ ಸಹತಿ ಪರಸಮ್ಪದಂ ವಿನಿನ್ದಾಂ ಕಲುಷಮತಿಃ ಕುರುತೇ ಸತಾಮಸಾಧುಃ।।

ಪರಮಸುಹೃದಿ ಬಾನ್ಧವೇ ಕಲತ್ರೇ ಸುತತನಯಾಪಿತೃಮಾತೃಭೃತ್ಯವರ್ಗೇ ।

ಶಠಮತಿರುಪಯಾತಿ ಯೋಽರ್ಥತೃಷ್ಣಾಂ ಪುರುಷಪಶುರ್ನ ಸ ವಾಸುದೇವಭಕ್ತಃ’ (ವಿ.ಪು.3.7.2-3) ಇತಿ ।

ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಚ “ನ ಕಾಂಕ್ಷೇ ವಿಜಯಂ ಕೃಷ್ಣ” (ಭ.ಗೀ.1.32) ಇತ್ಯಾದಿ । ಇದಂಚ ಧನಾಶಾಪ್ರಹಾಣಂ ಪರಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕೃತ್ಸ್ನವಿಷಯವೈರಾಗ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸ್ಮರನ್ತಿ ಹಿ -ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಯೋ ರಕ್ತೋ ವಿರಕ್ತೋಽಪರಮಾತ್ಮನಿ (ನಾ. ಪ. ಉ. 3-18) ಇತಿ|

ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ   ಜಿಜೀವಿಷೇಚ್ಛತಂ ಸಮಾಃ ।

ಏವಂ ತ್ವಯಿ ನಾನ್ಯಥೇತೋಽಸ್ತಿ ನ ಕರ್ಮ ಲಿಪ್ಯತೇ ನರೇ ।।2 ।।

ಅವತಾರಿಕಾ

ಏವಂ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಫಲಸಂಗಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯಾಗಯುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂಗಭೂತಃ ಕರ್ಮ ಯೋಗೋ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯ ಇತ್ಯಾಹ – ಕುರ್ವನ್ನೇವೇತಿ |

ಶತಂ  ಸಮಾಃ – ಶತಸಂವತ್ಸರಾನ್, ಪ್ರಾಯಿಕವಾದೋಽಯಮ್ । ಕರ್ಮಾಣಿ – ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಕುರ್ವನ್ನೇವ, ಇಹ ಲೋಕೇ, ಜಿಜೀವಿಷೇತ್ – ಜೀವಿತುಮಿಚ್ಛೇತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಯಾವದ್ವಿದ್ಯಾಪೂರ್ತಿ ಜೀವಿತುಮಿಚ್ಛಾ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಶತಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ ವತ್ಸರಾನ್ ಜೀವನ್ನಿತ್ಯನೂದ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀತೈವೇತಿ ವಿಧಿಸ್ಸಂಕಾಮಯಿತವ್ಯಃ ।+ಯಾವಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಂ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕರ್ಮಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥಃ

ಕರ್ಮಯೋಗೋ ನಾಮ ‘ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಮ್ (ಭ.ಗೀ.4-25) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಕಲ್ಪವಿಹಿತೇಷು ಕರ್ಮಯೋಗಾವಾನ್ತರಭೇದೇಷ್ಯೇಕಂ ಯಥಾರುಚಿ ಅಂಗಿತಯಾ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಅನ್ಯಾನಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ತದಂಗತಯೋಪಸಂಹೃತ್ಯ ಅಸಂಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಃ । ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ವಿದ್ಯಾಂಗಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ ಇತಿ ಏವಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ। ವ್ರುತ್ವಯಿ – ಈಶ್ವರಪರತನ್ತ್ರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ತದಾಜ್ಞಾಪರಿಪಾಲನರೂಪಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಅಧಿಕಾರಪೂರ್ತಿಮತೀತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮ್ – ಏವಮೇವ ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಥಿರೀಕರೋತಿ – ನಾನ್ಯಥೇತೋಽಸ್ತಿ ಇತಿ । ಇತಃ – ಅನುಷ್ಠಾನಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ – ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರಮ್, ಅ(ನ)ನುಷ್ಠಾನಂ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಬನ್ಧಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ – ನ ಕರ್ಮ ಲಿಪ್ಯತೇ ನರೇ – ಇತಿ । ವಿದ್ಯಾವಿರುದ್ಧೇಷು ಕರ್ಮಫಲೇಷು, ನ ರಮತ ಇತಿ – ನರಃ । ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿ ನರೇ ವಿದ್ಯಾಂಗತಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ, ನ ಲಿಪ್ಯತೇ – ನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಹೇತುರ್ಭವತಿ, ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾನಯೋಗದ್ವಾರಾ ವಾ, ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ, ಪ್ರಥಮಂ ಪರಿಶುದ್ಧಜೀವಾತ್ಮವಿಷಯಕಯೋಗಮುತ್ಪಾದ್ಯ, ಪಶ್ಚಾತ್ | ಭಕ್ತಿಯೋಗಾಂಗಭೂತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮೇವ ಉತ್ಪಾದಯತಿ ಇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಕುರ್ವನ್ನೇವೇತಿ ವಿಧೇಃ ಅವಿದ್ವನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯಕತ್ವನಿರಾಸಃ

ಯತ್ತು – “ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ” ಇತ್ಯರ್ಥಂ  ವಿಧಿಃ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯ ಏವ – ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಣಷ್ಟ ಇತಿ ಶಾಂಕರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ – ತತ್ಪ್ರಕರಣವಿರುದ್ಧಮ್,

“ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ”| ( ಈ. ಉ. 11) ಇತ್ಯುಪರಿತನವಿಧ್ಯನ್ತರವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಇತಿ, ನ ವೇದವಿದೋ ಬಹುಮನ್ಯನ್ತೇ ||

ಅಸುರ್ಯಾ ನಾಮ ತೇ ಲೋಕಾ ಅನ್ಧೇನ ತಮಸಾಽಽವೃತಾಃ ।

ತಾ್ಂಸ್ತೇ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಗಚ್ಛನ್ತಿ ಯೇ ಕೇ ಚಾತ್ಮಹನೋ ಜನಾಃ ।। 3 ।।

ಏವಂ ಮನ್ತ್ರದ್ವಯೇನ ತತ್ತ್ವತ್ರಯಸ್ಯರೂಪಂ ವಿದ್ಯಾಂಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯರೂಪಂ ಚ ಯಥಾವತ್ ಉಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಯೇ ಕೇಚನ ಆಸುರಪ್ರಕೃತಯಃ ಯಥೋಪದೇಶಂ ತತ್ತ್ವತ್ರಯಮ್ ಅವಿದಿತ್ವಾ ಅನ್ಯಥಾ ಜಾನನ್ತಿ, ಕಾಮಕ್ರೋಧಲೋಭಾದ್ಯನ್ವಿತಾಃ ಸನ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಿಮ್ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ತಿ, ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ ಚ ಆಚರನ್ತಿ, ತೇ ಸರ್ವೇ ಸ್ಯಾತ್ಮಘಾತಿನಃ । ತೇಷಾಂ ನಿರಯಪಾತಃ ಅವಶ್ಯಮ್ಭಾವೀತ್ಯುಪದಿಶತಿ ಆಚಾರ್ಯಃ – ಅಸುರ್ಯಾಃ ಇತಿ ।

ಅಸುರಾಣಾಂ ಸ್ಯಭೂತಾ ಅಸುರ್ಯಾಃ, ಅಸುರಸ್ಯಭಾವಭೂತಾ ವಾ, ಆಸುರಪ್ರಕೃತೀನಾಮೇವ ಅನುಭಾವ್ಯಾಃ, ಅನ್ಯೇಷಾಂ ದೈವಪ್ರಕೃತೀನಾಮ್ ಅನುಭವಿತುಮ್ ಅಶಕ್ಯಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿಭೀಷಣಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ನಾಮ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ಅತಿಭೀಷಣಾಃ ನರಕಸಂಜ್ಞಿತಾಃ ತೇ ಲೋಕಾಃ ಸನ್ತೀತಿ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪುನಸ್ತಾನ್ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಅನ್ಧೇನ ತಮಸಾಽಽವೃತಾ ಇತಿ ಅನ್ಧೇನ – ಅತಿಗಾಢೇನ, ತಮಸಾ – ಅನ್ಧಕಾರೇಣ ಆವೃತಾಃ – ವ್ಯಾಪ್ತಾಃ ತಾನ್- ಅತಿಭೀಷಣಾನ್  ಆಲೋಕಪ್ರಸಂಗರಹಿತಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯೇ ಕೇ ಚ – ದೇವಜಾತೀಯಾಃ ಮನುಷ್ಯಜಾತೀಯ ವಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಯಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಯೋ ವಾ, ಆತ್ಮಹನಃ – “ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್” (ತೈ.ಆ.30) ಇತ್ಯಾಮ್ನಾತಾಮ್ ಅಸತ್ಕಲ್ಪತಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ನಯನ್ತಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೀನಾಃ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಾದಿನಿಷ್ಠಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ತಥಾ ಚ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ –

“ಅನನ್ದಾ ನಾಮ ತೇ ಲೋಕಾ ಅನ್ಧೇನ ತಮಸಾಽಽವೃತಾಃ ।।

ತಾಂಸ್ತೇ  ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಗಚ್ಛನ್ತಿ ಅವಿದ್ವಾಂಸೋಽಬುಧೋ ಜನಾಃ”|| ಇತಿ ।।(ಬೃ.ಉ.6-4-11)

ದೇಹಪಾತಮುಖೇನ ಪಾತಕವರ್ಗಸ್ಯ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಮಿದಮ್ । ಪಾತಕಿನಶ್ಚ ಯೇ ಜನಾಃ – ಜನಿಮನ್ತಃ – ಸಂಸರನ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾತ್ಮಘಾತಿನಸ್ತೇ ಸರ್ವೇ ಪ್ರೇತ್ಯ ತದಾತನದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಅಭಿಗಚ್ಛನ್ತಿ ಅಭಿತೋ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಸರ್ವಾನ್ ಪೃಥಿವ್ಯನ್ತರಿಕ್ಷಸ್ವರ್ಗರೌರವಾದಿಸಂಜ್ಞಿತಾನಪಿ ನಾರಕಲೋಕಾನ್ನಿರನ್ತರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।।

ಅನೇಜದೇಕಂ ಮನಸೋ ಜವೀಯೋ ನೈನದ್ದೇವಾ ಆಪ್ನುವನ್ಪೂರ್ವಮರ್ಷತ್ ।

ತದ್ಧಾವತೋಽನ್ಯಾನತ್ಯೇತಿ ತಿಷ್ಠತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಪೋ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ದಧಾತಿ ।। 4 ।।

ಭಗವತೋ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಃ

ಏವಂ ತೃತೀಯೇನ ಮನ್ತ್ರೇಣ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ಅವಿದುಷಾಮನರ್ಥ ಉಕ್ತಃ ಅಥ ಆಚಾರ್ಯಃ ಸರ್ವಾವಾಸತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅನನ್ತವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಂ ವಿರುದ್ಧಯದಭಿಲಾಪೇನ ವ್ಯಂಜಯನ್ ಉಪದಿಶತಿ – ಅನೇಜದೇಕಮ್ ಇತಿ।

ಅನೇಜತ್ – “ಏಜ಼ೃ ಕಮ್ಪನೇ” (ಪಾ.ಧಾ.234) ಅಕಮ್ಪಮಾನಮ್, ಏಕಮ್ – ಪ್ರಧಾನತಮಂ, ಶಾಸ್ತ್ರ, ವಿದುಷಾಂ ಸ್ವಾನಧೀನಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕದ್ವಿತೀಯರಹಿತಮಿತಿ ವಾ, “ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕರಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ” (ಶ್ವೇ.ಉ.6-8) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪರಮಸಾಮ್ಯಮಾಪನ್ನಾ ಅಪಿ ಮುಕ್ತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನಾ ಏವೇತಿ ಭಾವ: । ಮನಸೋ ಜವೀಯಃ – ವೇಗವತೋ ಮನಸೋಽಪಿ ಜವೀಯಃ ವೈಗವತ್ತರಮ್, ಪ್ರಕೃತ್ತ್ಯತಿಕಾನ್ತಮಪಿ । ದೇಶಂ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಾತ್ ಮನಸ್ಸಂಕಲ್ಪೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಚೇತ್ ತತಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ತತ್ರ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।। ನಿಷ್ಕಮ್ಪಂ ಯೇಗವತ್ತರಂ ಚೇತಿ ವಿರೋಧಪ್ರತೀತಿಃ, ಪರಿಹಾರಸ್ತ.- ವಿಭುತ್ವಾತ್ ವಸ್ತುತೋಽನೇಜತ್, ತತ । ಏವ ಮನಸೋಽಪ್ಯಗೋಚರದೇಶೇ ಸರ್ವದೈವ ವೃತ್ತೇಃ ಮನಸೋ ಜವೀಯ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಿಂಚ – ದೇವಾಃ – ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಯೋಽಪಿ, ಪೂರ್ವಮರ್ಷತ್ – ಪ್ರಾಗೇವ ಸರ್ವಾನ್ ದೇವಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನುಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏನತ್ – ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸರ್ವಾವಾಸ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನಾಪ್ನುವನ್ – ಏತಾವನ್ತಂ ಕಾಲಂ ನ ಲೇಭಿರೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ಪೂರ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ನ ಲೇಭಿರೇ ಇತಿ ವಿರೋಧಭಾನಂ, ವಿಭುತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಕರ್ಮಸಂಕುಚಿತಜ್ಞಾನಾಃ ಚೈತ್ರಜ್ಞಾ:। ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾದ್ವಿನಾ ಸ್ಯಬುದಯಾ ನಾಪ್ನುವನ್ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ – ತದ್ಯಥಾ।

ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಃ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರನ್ತೋ ನ ವಿನ್ದೇಯುಃ ಏವಮೇವೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯಃ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿನ್ದನ್ತ್ಯನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ’ (ಛಾಂ.ಉ.8-3-2) | ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ – ತದ್ಧಾವತೋಽನ್ಯಾನತ್ಯೇತಿ ತಿಷ್ಠತ್ – “ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್” (ಬೃ.ಉ.5-7-7) “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.3-7-30) “ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್” (ಬೃ.ಉ.5-7-19) ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವತ್ರ ತಿಷ್ಠದೇವ, ತತ್ – ಬ್ರಹ್ಮ, ಧಾವತೋಽನ್ಯಾನ್ “ಗರುಡಾದೀನಪಿ” ಅತ್ಯೇತಿ । ತಿಷ್ಠತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಧಾವದತಿಕ್ರಮಣಂ ನ ಘಟತೇ ಇತಿ । ವಿರೋಧಪ್ರತಿಭಾನಮ್, ಜವಿನೋ ಯಾವದ್ಯಾವದ್ಭಾವನ್ತಿ ತಾವತಸ್ತಾವತಃ ಪರಸ್ತಾದಪಿ ವರ್ತತೇ ಇತಿ । ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಅವಿರೋಧಃ । ಯಥೋಚ್ಯತೇ –

“ವರ್ಷಾಯುತಶತೈರ್ವಾಪಿ ಪಕ್ಷಿರಾಡಿವ ಸಮ್ಪತನ್ ।

ನೈವಾನ್ತಂ ಕಾರಣಸ್ಯೇಯಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾನ್ಮನೋಜವಃ||” (ಅಹಿರ್ಬು.ಸೇ.2-43) ಇತಿ ।

ಅನ್ಯದಪಿ ಕಿಂಚಿದಾಶ್ಚರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ – ತಸ್ಮಿನ್ನಪೋ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ದಧಾತಿ – ತಸ್ಮಿನ್ । ವಾಸುದೇವೇ ಅವಸ್ಥಿತೋ ಮಾತರಿಶ್ವಾ। ಅಪಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್। ಪಾಥಃಪಯೋಧರಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರತಾರಕಾದಿಕಂ । ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಾರಣಾನುಗುಣಕಾಠಿನ್ಯರಹಿತೋಽಪಿ ವಾಯುಃ ಪಾಥಃಪ್ರಭೃತಿಕಂ  ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯದ್ಭುತಮ್ । ಸರ್ವಾಧಾರಭೂತೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇಣ ವಿಧೃತೋ ವಾಯುಃ ತಚ್ಛಕ್ತ್ಯಾ ಏವಂ ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । “ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ” (ಬೃ.ಉ.6-4-22) “ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ” (ಬೃ.ಉ.5-8-8) |

‘ದ್ಯೌಸ್ಸಚನ್ದ್ರಾರ್ಕನಕ್ಷತ್ರಂ ಖಂ ದಿಶೋ ಭೂರ್ಮಹೋದಧಿಃ ।

ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ವೀರ್ಯೇಣ ವಿಧೃತಾನಿ ಮಹಾತ್ಮನಃ’ ।। (ಮ.ಭಾ.ಅನು.156)

ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ವಮೇತತ್ ।।

ತದೇಜತಿ ತನ್ನೈಜತಿ ತದ್ದೂರೇ ತದ್ವನ್ತಿಕೇ ।

ತದನ್ತರಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತದು ಸರ್ವಸ್ಯಾಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯತಃ ।। 5 ।।

ಅಥ ಇದಾನೀಮಾಚಾರ್ಯಃ ಸ್ವೋಪದಿಷ್ಟಂ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಮತ್ವಮೇವ ಆದರಾರ್ಥಂ ಮುಖಾನ್ತರೇಣ ಪುನರನುಶಾಸ್ತಿ – ತದೇಜತಿ ಇತಿ ।

ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉಪದೇಶಃ

ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಪ್ರವಚನಂ ಶ್ರವಣಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚ ಪುನರನುಶಾಸನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ —

“ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ ।

ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಶ್ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್ ।।

ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾನ್ತಚಿತ್ತಾಯ ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ ।

ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ।। (ಮು.ಉ.1-2-13)

ಇತಿ । ತತ್ತ್ವತಃ – ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯನಿರಾಸೋ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ, ಪ್ರೋವಾಚ – ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಬ್ರೂಯಾತ್ – ಪುನಃ ಪುನಃ ಉಪದಿಶೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ “ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನ ಸೇವಯಾ” (ಭ.ಗೀ.4-34) ಇತ್ಯಾದಿ ಭಗವತೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವೈಶದ್ಯಾಯ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಸಕಾಶಾತ್ ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಪುರಸ್ಸರಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಶ್ರವಣಂ ವಿಹಿತಮ್ । ಉಪದಿಷ್ಟಾ ಚ ಪುನರನುಗೀತೇತಿ ಆಹುರಾಚಾರ್ಯಾಃ ।

ತದೇಜತಿ ತತ್ – ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ಪರಂಬ್ರಹ್ಮ । ಏಜತೀವ – ಕಮ್ಪತ ಇವ, ಜವೀಯ ಏವೇತಿ ಯಾವತ್ । ತದು – ತದೇವ ನೈಜತಿ – ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ಕಮ್ಪತೇ । ತದ್ದೂರೇ ಚ ತದೇವ ಅನ್ತಿಕೇ ಚ ವರ್ತತೇ । ಅಸುರದೈವಪ್ರಕೃತಿಕಪುರುಷಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಭೋರೇವ ದೂರಾನ್ತಿಕವರ್ತಿತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ಆಹ ಚ । ಭಗವಾನ್ ಶೌನಕಃ

“ಪರಾಙ್ಮುಖಾನಾಂ ಗೋವಿನ್ದೇ ವಿಷಯಾಸಕ್ತಚೇತಸಾಮ್ ।

ತೇಷಾಂ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೂರಾದ್ದೂತರೇ ಸ್ಥಿತಮ್ ।।

ತನ್ಮಯತ್ವೇನ ಗೋವಿನ್ದೇ ಯೇ ನರಾ ನ್ಯಸ್ತಚೇತಸಃ ।

ವಿಷಯತ್ಯಾಗಿನಸ್ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಚ ತದನ್ತಿಕೇ’ ।। (ವಿ.ಧ.99-13,14) ಇತಿ ।

ಇದಮಪ್ಯೇಕಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ – ತತ್ – ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರರೂಪತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽನ್ತರ್ಭವತಿ, ತದೇವ ಪುನಸ್ತದಾನೀಮೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬಹಿರಪಿ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಗೃಹಾನ್ತರ್ವರ್ತಿಪುರುಷಾಣಾಂ ತದಾನೀಮೇವ ನ ಬಹಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸಮ್ಭವತಿ; ಬಹಿರ್ವಸತಾಂ ಚ ನ ಅನ್ತರ್ವರ್ತಿತ್ವಮಿತೀಹ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನ್ತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಯಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಃ

ಯದ್ಯಪ್ಯಣುಷು ನಾನ್ತರ್ವರ್ತಿತಾ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯಪ್ರತಿಘಾತಾದವಿಭಕ್ತದೇಶತಯಾ ವರ್ತಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಅಣುಷು ಅನ್ತರ್ವರ್ತಿತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಏವಂ ಬಹಿರ್ಯಾಪ್ತಿರಪಿ ಅವಿಭುದ್ರವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೈವ, ನ ತು ವಿಭುದ್ರವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾಪೀತಿ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತದಿದಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇಽಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಅನ್ತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ನಾರಾಯಣಃ ಸ್ಥಿತಃ’ (ತೈ.ನಾ.94) ಇತಿ ।।

ಯಸ್ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನುಪಶ್ಯತಿ ।

ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚಾತ್ಮಾನಂ ತತೋ ನ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ ।। 6 ।।

ಏವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ “ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮ್” । ‘ಸನ್ದಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಆಹ – ಯಸ್ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಇತಿ ।

ಯಃ – ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೀ, ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾಪನಾಯ “ತು” ಶಬ್ದಃ । ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾನ್ತಾನಿ, ಆತ್ಮನ್ಯೇವ – ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ, ಅನುಸ್ಯೂತಂ ಪಶ್ಯತಿ – ನಿದಿಧ್ಯಾಸತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಿಃ ಧ್ರಿಯಮಾಣಮಪಿ ತನ್ಮುಖೇನ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಂಚ, ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚಾತ್ಮಾನಮ್ – ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ; ಇದಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿ ಮಾತ್ರಪರಮ್ ; ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಅನನ್ಯಾಧಾರಯಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸ ಇನಿ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ಸಃ – ಉಕ್ತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೀ, ತತಃ – ತೇಷು ; ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ತಸಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಯಾ ದೃಷ್ಟೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ – ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ನ ಬೀಭತ್ಸತೇ “ಸ್ವಾತ್ಮವಿಭೂತಿನ್ಯಾಯಾತ್’ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನಿನ್ದಾಂ ನ ಕರೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।।

ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂದ್ವಿಜಾನತಃ ।

ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕಃ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ ।। 7 ।।

ಅಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಭವಿಶೇಷಣತಯಾನುಸನ್ಧಾನಫಲಮ್

ಏವಂ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಪಿ ದ್ರಡಯನ್ ತಥಾನುಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಸದ್ಯಶ್ಶೋಕಮೋಹನಿವರ್ತಕತ್ಯಮ್ ಆಹ — ಯಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಿನ್ – ಪ್ರಣಿಧಾನಸಮಯೇ, ವಿಜಾನತಃ – ‘ಈಶಾವಾಸ್ಯಮ್’ (ಈ.ಉ.1) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತತೋ ನ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ’ (ಈ.ಉ.6) ಇತ್ಯೇವಮನ್ತೇನ ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಸ್ವತನ್ತ್ರಪರತನ್ತ್ರವಸ್ತುಭೇದಂ ಯಥೋಪದೇಶಂ ವಿವಿಚ್ಯ ಜಾನತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಅತ್ಯನ್ತಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ‘ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಭಜ್ಯೇತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ— (ಬೃ.ಉ.5-7-7)  ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.3-7-30) ಇತ್ಯಾದಿ ಘಟಕಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ ಸಮ್ಬನ್ಧವಿಶೇಷಮಾಹ — ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ । ಆಕೃತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿವ ಗುಣಗುಣಿನೋರಿವ ಚ ಅತ್ಯನ್ತಭಿನ್ನಯೋರೇವ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಏಕತ್ವಂ ವಿಭಾಗಾನರ್ಹಸಮ್ಬನ್ಧವಿಶೇಷಂ ಪಶ್ಯತಃ ವಿಶದತಮಮನುಧ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ರಾಮಸುಗ್ರೀವಯೋರೈಕ್ಯಂ ದೇವ್ಯೇವಂ ಸಮಜಾಯತ (ರಾ.ಸು.35-52) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ ಇಹಾಪಿ ಏಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮ್ಬನ್ಧವಿಶೇಷ ಏವಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯಾಹ — ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ ಇತಿ । ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸರ್ವಭೂತಶರೀರಕಃ ಪ್ರತೀತೋಽಭೂತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ತದಾ ಪ್ರಣಿಧಾನಸಮಯೇ, ಕೋ ಮೋಹಃ – ಸ್ವತನ್ತ್ರಾತ್ಮಭ್ರಮಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಹೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ । ಕಶ್ಶೋಕ: – ಪರಮಾತ್ಮವಿಭೂತಿತಯಾವಗತೇ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿರ್ಮಮತ್ಯಸಿದ್ಧಯಾ ಪುತ್ರಮರಣರಾಜ್ಯಹರಣಾದೇರಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛೋಕಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯಥಾಹ — ‘ಅನನ್ತ ಬತ ಮೇಂ ವಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಮೇ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ। । | ಮಿಥಿಲಾಯಾ ಪ್ರದೀಪ್ತಾಯೋ ನ ಮೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರದಹ್ಯತೇ।। (ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ.17-223) ಇತಿ ।

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ವಾಹವೈವಿಧ್ಯಮ್

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ “ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್” ಇತಿ ಬಾಧಾರ್ಥ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್, ತಥಾ ಚ ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ಸನ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಯಥಾ ಚೋರಃ ಸ್ಥಾಣುಃ’ ಇತಿ ; ‘ಸ್ಥಾಣುರೇಯಾಯಂ, ನ ಚೋರಃ’ ಇತಿ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ; ತಥಾ ಇಹಾಪೀತ್ಯಾಹುಃ ।।

ಅನ್ಯೇ ತು ‘ನರಪತಿರೇವ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ “ಇತಿವತ್ ಔಪಚಾರಿಕಮಿದಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ನರಪತ್ತ್ಯಧೀನಾಸ್ಸರ್ವೇ ಜನಾಃ” ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ನಿರ್ವಾಹಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾಧೀನಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಇತಿ ಭಾವಂ ವರ್ಣಯನ್ತಿ । |

ಅಪರೇ ತು ‘ಘಟಶರಾವಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಮೃತ್ಪಿಣ್ಡ ಏವ’ ಇತಿವತ್ ಜಗದ್ಬ್ರಹಮಣೋಃ ಏಕದವ್ಯತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೈವ ಇದಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ।

ಸಿದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ‘ದೇವೋಽಹಮ್, ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಸಮ್ಬನ್ಧೇನೈವ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ವಾಹೇ ಸಮ್ಭವತಿ ಸತಿ ಬಾಧೋಪಚಾರಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಪಕ್ಷ ವೈದಿಕೈರ್ಬಹಿಷ್ಕಾರ್ಯಾಃ ಇತಿ ।।

ಸ ಪರ್ಯಗಾಚ್ಛುಕ್ರಮಕಾಯಮವ್ರಣಮಸ್ನಾವಿರಂ ಶುದ್ಧಮಪಾಪವಿದ್ಧಮ್ ।

ಕವಿರ್ಮನೀಷೀ ಪರಿಭೂಃ ಸ್ವಯಂಭೂರ್ಯಾಥಾತಥ್ಯತೋಽರ್ಥಾನ್ವ್ಯದಧಾಚ್ಛಾಶ್ವತೀಭ್ಯಃ ಸಮಾಭ್ಯಃ ।। 8 ।।

ಪುನರಪ್ಯೇನಮ್ ಈಶೇಶಿತವ್ಯತತ್ತ್ವವೇದಿನಂ ಚೇದಿತವ್ಯೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಶೋಧನೇನ ಚ ವಿಶಿಂಷನ್ । ಧ್ಯಾನಯೋಗಾದಿಕಮಪಿ ಉಪದಿಶತಿ – ಸ ಪರ್ಯಗಾತ್ ಇತಿ ।

ಸಃ – ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಭೂತಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶೀ, ಪರ್ಯಗಾತ್ – ಪರ್ಯಗಚ್ಛತ್ , ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥ: ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ.ಆನ.1-2) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಯದ್ವಾ, ಸಮಾಧಿಲಬ್ಧೇನ ಅನುಭವೇನ ‘ಉಪಲಬ್ಧವಾನ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾನುವಾದಃ। ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ (ಕ.ಉ.6-14) ಇತಿವತ್ । ಶುಕುಮ್ – ಅವದಾತಮ್, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಕಾಯಮ್ – ಸರ್ವಶರೀರಕಮಪಿ ಕರ್ಮಕೃತಹೇಯಶರೀರರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಮೂರ್ತಿರ್ಮಾಸಮೇದೋಽಸ್ಥಿಸಮ್ಭವಾ” (ವರಾ.ಪು.75-41) ಇತಿ ಹೇಯಶರೀರಸ್ಯೈವಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧದರ್ಶನಾತ್, ನ ತು ದಿವ್ಯಮಂಗಲವಿಗ್ರಹರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ಯತ್ತೇ ರೂಪಂ ಕಲ್ಯಾಣತರಮಂ ತತ್ತೇ ಪಶ್ಯಾಮಿ” (ಈ.ಉ.16) ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ” (ಛಾ.ಉ.1-6-6) ‘ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸಃ । ಪರಸ್ತಾತ್” (ಶ್ವೇ.ಉ.3-8) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಕೃತದಿವ್ಯವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಇಹ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅವ್ರಣಮ್ – ಕರ್ಮಾಯತ್ತಶರೀರಾಭಾವಾದೇಯ ಅಕ್ಷತಮ್  ಅಸ್ನಾವಿರಮ್ – ಸ್ನಾಯು: ಸಿರಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ಯತೇ ತತ್ ಸ್ನಾವಿರಮ್, ಸ್ನಾವಿರಮ್  ನ ಭವತಿ । ಇತಿ ಅಸ್ನಾವಿರಮ್, ಶುದ್ಧಮ್ – ಅನಾಘಾತಾಜ್ಞಾನಾದಿದೋಷಗನ್ಧಮ್ ಅಶನಾಯಾದಿಷಡೂರ್ಮಿರಹಿತಂ । ಚ, ಅಪಾಪವಿದ್ಧಮ್ – ಅಜ್ಞಾನಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಭೂತೈಃ ಕಾರಣಭೂತೈಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಕರ್ಮಭಿ:। ಅನಾಲೀಢಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಶೋಕೋ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ “ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಾಽತೋ । ನಿವರ್ತನ್ತೇ’ (ಛ.ಉ.8-4-1) ಇತಿ ಪಾಪಶಬ್ದೇನ ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಹೇತುಭೂತ ಪುಣ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಇಹ ಪಾಪಶಬ್ದೇನ ಸಂಗ್ರಹಣಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮ್ ಅಶೇಷಣಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ಪರ್ಯಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮ್ಬನ್ಧಃ ।|

ಏವಂ ರೂಪಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಃ ಪ್ರಾಪಕಂ ಉಪಾಸ್ಯಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಕವಿಃ – ವ್ಯಾಸಾದಿವತ್ಪರಮಪುರುಷತತ್ಸ್ಯರೂಪತದ್ವಿಭೂತಿತತ್ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾದಿಪ್ರಕಾಶಕಪ್ರನ್ಧ  ರೂಪಾಣೀ ನಿರ್ಮಾತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕವಿಃ – ಕಾನ್ತದರ್ಶೀ, ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸ ವಿಧುರಮನಸಾ ದುರ್ದಶೇ ಪರಿಶುದ್ಧಜೀವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಅತಿವಿಶದಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಧಾರಾಸ್ಮೃತಿರೂಪಜ್ಞಾನಯೋಗನಿಷ್ಠ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ತು “ಕುರ್ಯನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ” (ಈ.ಉ.2) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಪುರಸ್ತಾದೇಯೋಕ್ತಃ । ಅಥ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಭೂತಂ ಜೀವಾತ್ಮಯೋಗಮಾಹ – ಮನೀಷೀ ಇತಿ । ಮನಸ ಈಶಿತ್ರೀ ಬುದ್ಧಿರ್ಮನೀಷಾ, ತದ್ವಾನ್ ಮನೀಷೀ, ಸೌನ್ದರ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯಾದಿಭಗವದ್ಗುಣಾಂನಾಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಭ್ಯಾಸೇನ ಅನ್ಯವಿಷಯವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಚ ನಿಗೃಹೀತಾನ್ತಃಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಗೀಯತೇ –

‘ಅಸಂಶಯಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಮನೋ ದುರ್ನಿಗ್ರಹಂ ಚಲಮ್ ।

ಅಭ್ಯಾಸೇನ ಚ ಕೌನ್ತೇಯ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ।। (ಭ.ಗೀ.6-35)

ಇತಿ । ನಿರತಿಶಯಸುಖರೂಪಸ್ವಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಮನ: ಪ್ರಣಿಧಾನಕ್ರಿಯಾರೂಪಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಪರಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪರಿಭೂ: – ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದೀನ್ ದುರ್ಜಯಾನ್ ಅರಾತೀನ್ ಪರಿಭವತೀತಿ ಪರಿಭೂ: । ಅನೇನ ವಿರೋಧಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಯೋಗಾಂಗಸೇಯನಮುಕ್ತಮ್ । ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಫಲಮಾಹ – ಸ್ವಯಮ್ಭೂ: – ಅನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಸತ್ತಾಕಃ, ನಿತ್ಯನಿರತಿಶಯಸುಖರೂಪತಯಾ ಸ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಾಥಾತಥ್ಯತೋಽರ್ಥಾನ್ಯದಧಾತ್ – ಯಥಾವದ್ವಿವಿಚ್ಯ ಅರ್ಥಾನ್ – ಪ್ರಣವಾರ್ಥಾನ್ “ತಸ್ಯ ಯಾಚಕ: ಪ್ರಣಯಃ” (ಪಾ.ಯೋ.ಸೂ.1-27) “ತಜ್ಜಪಸ್ತದರ್ಥಭಾವನಮ್” (ಪಾ.ಯೋ.ಸೂ.28) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಾನ, ವ್ಯದಧಾತ್ – ಹೃದಯೇನ ಧೃತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾನ್ – ಮೋಕ್ಷತದುಪಾಯತದ್ವಿರೋಧಿಪ್ರಭೃತೀನ್ಸರ್ವಾನ್ಪದಾರ್ಥಾನ್, ಶಾಶ್ವತೀಭ್ಯಸ್ಸಮಾಭ್ಯಃ – ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾಥಾತಥ್ಯತಃಯಥಾವತ್, ವ್ಯದಧಾತ್ – ವಿವಿಚ್ಯ ಹೃದಯೇನ ಧೃತವಾನ್, ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯೂಹಶಮನಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।।

ಅಥವಾ – ‘ಶುಕುಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ತಪದಜಾತಂ ಪರಿಶುದ್ಧಜೀವಪರಮ್ । ತಮಪಿ ಸ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪರ್ಯಗಾತ್ ಪರಿತೋ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾನ್ತಪದಜಾತಂ ಪರಮಾತ್ಮಪರಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕವಿಃ -ಸ್ಯತಸ್ಸರ್ಯದರ್ಶೀ ಶ್ರೀಪಾಚಂರಾತ್ರಾದಿಪ್ರಣೇತಾ ವಾ, ಮನೀಷೀ – ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಜೀವಕರಣಾನಾಂ ನಿಯನ್ತಾ, ಪರಿತೋ ಭವತೀತಿ ಪರಿಭೂಃ – ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ, ಸ್ವಯಮೇವ ಭವತಿ ಉದ್ಭವತೀತಿ ಸ್ವಯಮ್ಭೂಃ – “ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ” (ಪು.ಸೂ.) ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಭಾವತಾರಶಾಲೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ‘ಕವಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣವಿಧಾನಾತ್ ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ “ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ” (ಛಾ.ಉ.8-1-5) ಇತಿ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣವಿಧಾನಾಚ್ಚ, “ನಿರ್ಗುಣಮ್” (ಆತ್ಮೋಪನಿಷತ್ ) “ನಿರಂಜನಮ್” (ಶ್ವೇ.ಉ.6-19) ಇತ್ಯಾದಿ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಸ್ಯ ಹೇಯಗುಣನಿಷೇಧಪರತ್ವಂ ಸುಗಮಮ್ । ಯಾಥಾತಥ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅರ್ಥಾನ್ – ಕಾರ್ಯಪದಾರ್ಥಾನ್  ಶಾಶ್ವತೀಭ್ಯಸ್ಸಮಾಭ್ಯಃ – ಯಾವದ್ವಿಲಯಮವಸ್ಥಾತುಮ್ ಯಾಥಾತಥ್ಯತಃ – ಯಥಾವತ್ ವ್ಯದಧಾತೃವಿವಿಚ್ಯ ಉತ್ಪಾದಿತವಾನ್, ನ ಪುನರೈನ್ದ್ರಜಾಲಿಕವತ್ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಕಾಶಿತವಾನ್ ಇತಿ  ಭಾವ:।

ಅನ್ಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಯೇ಼ಽವಿದ್ಯಾಮುಪಾಸತೇ ।

ತತೋ ಭೂಯ ಇವ ತೇ ತಮೋ ಯ ಉ ವಿದ್ಯಾಯಾ್ಂರತಾಃ ।। 9 ।।

ಏವಂ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಕಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾದ್ಯಂಚಂಗಿಕಾಂ ವಿದ್ಯಾಮುಪದಿಶ್ಯ ಅನನ್ತರಂ ತ್ರಿಭಿಶ್ಶ್ಲೋಕೈ: ಕೇವಲಕರ್ಮಾವಲಮ್ಬಿನಃ ಕೇವಳವಿದ್ಯಾಯಲಮ್ಬಿನಶ್ಚ ಪುರುಷಾನ್ವಿನಿನ್ದನ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾನುಗೃಹೀತಯಾ ವಿದ್ಯಯೈವ ನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಾವಾಪ್ತಿಮಾಹ – ಅನ್ಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಚಾಯಂ ಮನ್ತ್ರಃ ಪಠಿತಃ । ಯೇ – ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಾಃ, ಅವಿದ್ಯಾಮ್ – ವಿದ್ಯಾನ್ಯಾಂ । ಕಿಯಾಂ ಕೇವಲಕರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾವಿಧುರಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್ । “ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾನ್ಯಾ ತೃತೀಯಾ । ಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ” (ವಿ.ಪು.6-7-61) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಉಪಾಂಸತೇ – ಏಕಾನ್ತಮನಸೋಽನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ; ತೇ ಅನ್ಧಂ ತಮಃ – ಅತಿಗಾಢಂ ತಮಃ ಅಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ರಿವರ್ಗಾಭಿಷಡ್ಗಾನ್ನಾನ್ತರೀಯಂ ನಾರಕಂ ತಮೋ ವಾ। ಅಧೀಯತೇ ಚ ಆಥರ್ವಣಿಕಾಃ –

‘ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೋಕ್ತಮವರಂ ಯೇಷು ಕರ್ಮ ।

ಏತಚ್ಛೇಯೋ ಯೇಭಿನನ್ದನ್ತಿ ಮೂಢಾ ಜರಾಮೃತ್ಯೂ ತೇ ಪುನರೇವಾಪಿ ಯನ್ತಿ।। (ಮು.ಉ 1-2-7) ಇತಿ ।

ಯ ಉ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ರತಾಃ – ಉಕಾರ ಉತ್ತರಪದೇನಾನ್ವೇತವ್ಯಃ । ಯೇ – ಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಚಿತ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ರತಾಃ – ತೇ ತತಃ – ಕರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನ್ಧಃ ತಮಸಾತ್  ಭೂಯ ಇವ ತಮಃ – ಅಧಿಕಮ್ ಅಜ್ಞಾನಂ ವಿಶನ್ತಿ । ‘ಇವ’ ಶಬ್ದ ತಮಸಃ ಇಯತ್ತಾಯಾ ದುರ್ಗ್ರಹತ್ವಂ  ದ್ಯೋತಯತಿ ।

ಅನ್ಯದೇವಾಹುರ್ವಿದ್ಯಯಾಽನ್ಯದಾಹುರವಿದ್ಯಯಾ ।

ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಧೀರಾಣಾಂ ಯೇ ನಸ್ತದ್ವಿಚಚಕ್ಷಿರೇ ।। 10 ।।

ಕಿಂ ತರ್ಹಿಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ – ಅನ್ಯದೇವಾಹುಃ ಇತಿ । ವಿದ್ಯಯಾ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ ತೃತೀಯ ಯಥಾಶ್ರುತತ್ವೇ ಅನ್ಯಶಬ್ದಾನನ್ವಯಾತ್, ‘ಅನ್ಯದೇವಾಹುಸ್ಸಮ್ಭವಾತ್ (ಈ.ಉ.13) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುಸಾರಾಚ್ಚ । ತಥಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ – ಕರ್ಮರಹಿತವಿದ್ಯಾತಃ, ಅನ್ಯತ್ – ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್  ಇತ್ಯಾಹುಃ । ಉಪನಿಷದ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಅವಿದ್ಯಯಾ – ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ ತೃತೀಯಾ । ಅವಿದ್ಯಾತಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧುರಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಅನ್ಯದೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ಉಪನಿಷದ ಇತಿ ಭಾವಃ।।

ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸಮ್ಪ್ರದಾಯಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥೋಽಯಮಸ್ಮಾಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ – ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಇತಿ । ಯೇಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಾಃ ನಃ – ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಭಿಃ ಸಮ್ಯಗುಪಸನ್ನಾನಾಮ್ ಅಸ್ಮಾಕಮ್, ತತ್ – ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್, ವಿಚಚಕ್ಷಿರೇ – ವಿವಿಚ್ಯ ಉಪಾದಿಶನ್, ತೇಷಾಂ ಧೀರಾಣಾಮ್ – ಧೀಮತಾಮ್ । ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀ। ತೇಭ್ಯೋ ಧೀರೇಭ್ಯ ಇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್, ನಟಸ್ಯ ಶ್ರೃಣೋತಿ’ ಇತಿವತ್ । ನಟಾಚ್ಛೃಣೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಮ್ ಅಶ್ರೌಷ್ಮ।

ನನು – ಪರೋಕ್ಷ ಏವಾರ್ಥೇ ಲಿಡ್ವಿಧಾನಾತ್ ‘ಶುಶ್ರುಮ’ ಇತಿ ಲಿಡುತ್ತಮಪುರುಷೋ ನ ಘಟತ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಮೈವಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ದುರವಗಾಹತ್ವೇನ ನಿಶ್ಶೇಷಗ್ರಹಣಮ್ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ನ ಕೃತಮ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಲಿಡುತ್ತಮಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।।

ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ ।

ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ ।। 11 ।।

“ಅನ್ಯತ್” ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ವಿವೃಣೋತಿ ವಿದ್ಯಾಂಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಇತಿ ।

“ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ” ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮದರ್ಶನದ್ವಾರಾ ಪರಭಕ್ತ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್, ಇಹ ತು ಉತ್ಪನ್ನಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ವಿದುಷಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕರ್ಮಯೋಗವೇಷಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅಹರಹರನುಷ್ಟೀಯಮಾನಾನಾಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಕಲ್ಮಷನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರಾ ಭಕ್ತಿಯೋಗೋಪಚಾಯಕತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ, ಸಹಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನ ಪುನರುಕ್ತತಾ।

ಯ:- ಯಥಾಯಸ್ಥಿತವಿದ್ಯೋಪದೇಶವಾನ್ । ವಿದ್ಯಾಮ್ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನರೂಪಾಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾಮ್ ತದಂಗ ಭೂತಕರ್ಮಾತ್ಮಿಕಾಂ ಚ ಏತದುಭಯಮ್ । ಸಹವೇದ – ಅಂಗಾಂಗಿಭಾವೇನ ಸಹ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ವೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಅವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಷಯಕಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದವತ್ ತದನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಂಗಕರ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅವಿದ್ಯಯಾ – ‘ವಿದ್ಯಾಂಗರೂಪತಯಾ ಚೋದಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ, ಮೃತ್ಯುಮ್  – ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬನ್ಧಕಭೂತಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಂ ಪ್ರಾಕ್ತನಂ ಕರ್ಮ । ತೀರ್ತ್ವಾನಿರವಶಿಷಮುಲ್ಲಂಧ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ – ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನರೂಪಯಾ। ಅಮೃತಮಶ್ನುತೇ – ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೀರ್ತ್ವಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಉಪಾಯವಿರೋಧಿತರಣಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ‘ಅಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ ತು ಉಪೇಯಬ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಭೇದಃ ।।

ಉಪವೃಮ್ಹಣಯಿಯರಣಮ್

ಏವಂ ಚ ಸತಿ –

ಇಯಾಜ ಸೋಽಪಿ ಸುಬಹೂನ್ಯಜ್ಞಾನ ಜ್ಞಾನವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ತರ್ತುಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಯಾ ।। (ವಿ.ಪು.6-6-12)

ಜ್ಞಾನವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ – ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಾನ್ । ‘ಸಃ – ಜನಕೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ – ನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪಾಮ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾಯ — ಫಲತ್ಯೇನ ಆಶ್ರಿತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ : ಭಕ್ತಿಯೋಗೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಕಾಮಯಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮೃತ್ಯುಂ – ಭಕ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಕರ್ಮಜಾತಮ, ಅವಿದ್ಯಯಾ – ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲೇನ ಯಿದ್ಯಾಂಗಕರ್ಮಣಾ, ತರ್ತುಂ – ವ್ಯಪೋಹಿತಮ್, ಸುಬಹೂನ್ ಯಜ್ಞಾನ್ – ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕಾನ್ ಇಯಾಜ – ಅಕರೋತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಪಾಕಂ ಪಪಾಚ” ಇತಿವತ್  । ಯಥಾ – “ಕಷಾಯಪಕ್ತಿಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪರಮಾ ಗತಿಃ” (ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ.276) ಪರಮಭಗವದಾರಾಧನರೂಪಾಣಿ ಇತಿ ಅನಭಿಸಂಹಿತಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಷಾಯಸ್ಯ ಉಭಯವಿಧಪಾಪಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯರಾಗದ್ವೇಷಾದೇರ್ವಾ ಪಕ್ತಿಃ ವಿನಾಶಕಾರಣಾನಿ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪರಮಾಗತಿಃ ಪರಮಗತಿಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೋಪಚಾರ: ।

“ಕಷಾಯೇ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪಕ್ವೇ ತತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ” । (ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ.276) ।

“ತಪೋ ವಿದ್ಯಾ ಚ ವಿಪ್ರಸ್ಯ ನಿಶ್ರೇಯಸಕರಾವುಭೌ।

ತಪಸಾ ಕಲ್ಮಷಂ ಹನ್ತಿ ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ” ।। (ಮ.ಸ್ಮೃ.12-104)

ಇತ್ಯಾದೀನ್ಯುಪಬೃಮ್ಹಣಶತಾನಿ ಸುಸಂಗತಾನಿ ಭವೇಯುಃ।

ಅನ್ಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಯೇಽಸಂಭೂತಿಮುಪಾಸತೇ ।

ತತೋ ಭೂಯ ಇವ ತೇ ತಮೋ ಯ ಉ ಸಂಭೂತ್ಯಾಂ ರತಾಃ ।। 12 ।।

ಏವಂ ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯ ಅನನ್ತರಂ ತ್ರಿಭಿಶ್ಶ್ಲೋಕೈ: ನಿಷಿದ್ಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಯೋಗಾಂಗಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಹ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪೂರ್ವವದೇಕೈಕಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾನ್ವಿನಿನ್ದತಿ – ಅನ್ಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಇತಿ ।

ಸಮ್ಭೂತಿವಿನಾಶಯೋರೇಕೈಕಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತಾ

“ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಮ್ಭವಿತಾಸ್ಮಿ” (ಛಾಂ.ಉ.3-14-4) “ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ ಅಭಿಸಮ್ಭವಾಮಿ” (ಛಾಂ.ಉ.8-13-1) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾ ಅನುಭೂತಿಃ ಸಮ್ಭೂತಿಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತಾ । ಇಹ ತು ಸಮಾಧಿರೂಪಾ ಸಾ ಸಮ್ಭೂತಿಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಸಮ್ಭೂತಿಶಬ್ದಸ್ತು ಸಮಾಧಿರೂಪಾಂ ಸಮ್ಭೂತ್ಯನ್ಯಾಂ ಸಮಾಧ್ಯಂಗಭೂತಾಂ ನಿಷಿದ್ಧನಿವೃತ್ತಿಮಾಹ । “ಸಮ್ಭೂತಿಂ ಚ ವಿನಾಶಂ ಚ” ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ವಿನಾಶಶಬ್ದೇನಾಸಮ್ಭೂತೈರನುಯಾದಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೇ – ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಅಸಮ್ಭೂತಿಮೇವ ಮಾನದಮ್ಭಹಿಂಸಾಸ್ತೇಯಾದೀನಾಂ ಯೋಗವಿರುದ್ವಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಮೇವೋಪಾಸತೇ – ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾ: ಇತ್ಯರ್ಥಃ; “ತೇ ‘ಅನ್ಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ” ಇತಿ ಪೂರ್ವವದರ್ಥಃ । ಯೇ ಪುನಸ್ಸಮಾಧಿರೂಪಸಮ್ಭೂತ್ಯಾಮೇಯ ರತಾಃ, ತೇ ತತೋ ಭೂಯ ಇವ – ಬಹುತರಮಿಯ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶನ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯದೇವಾಹುಃ ಸಂಭವಾದನ್ಯದಾಹುರಸಂಭವಾತ್ ।

ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಧೀರಾಣಾಂ ಯೇ ನಸ್ತದ್ವಿಚಚಕ್ಷಿರೇ ।। 13 ।।

ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ – ಅನ್ಯದೇವಾಹುಃ ಇತಿ । ಸಮ್ಭಯಾತ್ – ಸಮ್ಭೂತೇ:, ಅಸಮ್ಭವಾತ್, ಅಸಮ್ಭೂವೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲಾತ್ಸಮ್ಭವಾದಸಮ್ಭವಾಚ್ಚ ಅನ್ಯದೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ ಇತ್ಯುಪನಿಷದ ಆಹುಃ । ಲಿಡುತ್ತಮಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ಸ್ಪಷ್ಟಮಯಶಿಷ್ಟಮ್।।

ಸಂಭೂತಿಂ ಚ ವಿನಾಶಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ ।

ವಿನಾಶೇನ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಸಂಭೂತ್ಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ ।।14 ।।

ಮಾನದಮ್ಭಾದಿನಿವೃತ್ಯಂಗಕಬ್ರಹ್ಮಾನುಭೂತೇಃ ಮುಕ್ತಿಸಾಧಕತ್ಯಮ್

“ಅನ್ಯತ್” ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ — ಸಮ್ಭೂತಿಂ ಚ ಇತಿ । ಸಮ್ಭೂತಿಂ ಚ – ಸಮಾಧಿರೂಪ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭೂತಿಂ ಚ, ವಿನಾಶಂ ಚ – ಮಾನದಮ್ಭಹಿಂಸಾಸ್ತೇಯಬಹಿರ್ಮುಖೇನ್ದ್ರಿಯವೃತ್ತಿವಿಶೇಷರೂಪಾಃ ಯೇ। ಯೋಗವಿರೋಧಿನಃ, ತೇಷಾಂ ವಿನಾಶಂ ವರ್ಜನಂ ಚೇತ್ಯೇತದುಭಯಂ ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಂಗಾಂಗಿಭಾವೇನ ಸಹ ವೇದ, ವಿನಾಶೇನ – ನಿಷೇವ್ಯಮಾಣೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ವಿರೋಧಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಯೋಗಗಿಸೇವನೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ಮೃತ್ಯುಮ್ – ಸಮಾಧಿವಿರೋಧಿಪಾಪಮ್ । ತೀತ್ವಾ – ಅಪಾಕೃತ್ಯ, ನಿಷ್ಪನ್ನಯಾ ಸಮ್ಭೂತ್ಯಾ ಅಮೃತಮ್ ಅಶ್ನುತೇ – ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಂ ಸಮ್ಭೂತಿಮೇವ ಅಶ್ನುತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಸನ್ಧಾನೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್

ಅಯಮೇವ ದಮ್ಭಾದಿವಿನಾಶೋ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ‘ತಸ್ಮಾದಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಣ್ಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇತ್ (ಬೃ.ಉ.5-5-1) ಇತಿ ಬಾಲ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಿದ್ಯಾಂಗತಯಾ ವಿಹಿತಃ । ಅತ್ರ ಸಮ್ಭೂತಿವಿನಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಕಾರ್ಯಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಅವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಉಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಶಾಂಕರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುಪಪನ್ನಮ್, ತಥಾ ಸತಿ ಮೃತ್ಯುತರಣಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಫಲವಚನಾನೌಚಿತ್ಯಾತ್ ಇತಿ ।।

ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿಹಿತಂ ಮುಖಮ್ ।

ತತ್ತ್ವಂ ಪೂಷನ್ನಪಾವೃಣು ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ ದೃಷ್ಟಯೇ ।।15 ।।

ಏವಮಾಚಾರ್ಯಃ ಸಾಂಗಿಭಕ್ತಿಯೋಗಮುಪದಿಶ್ಯ ಅಥ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅನುಸನ್ಧೇಯಂ ಮನ್ತ್ರದ್ವಯಮ್  ಉಪದಿಶತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮೇನ ಮನ್ತ್ರೇಣ ಪೂಷಶಬ್ದವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭಗವನ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ತತಾಂ ಸಮಾಧಿಪ್ರತಿಬನ್ಧಕನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಇತಿ ।

ಹೇ ಪೂಷನ್ – ಆದಿತ್ಯಾನ್ತರ್ಯಾಮಿನ್ “ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್” (ಬೃ.ಉ.5-7-13) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ “ಯ ಆದಿತ್ಯಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ” (ಬೃ.ಉ.5-7-13) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ. 1-1-31) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ।।

ಯದ್ವಾ, ಪೂಷನ್ ! ಆಶ್ರಿತಪೋಷಣಸ್ವಭಾವ ! ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿ:” (ಬ್ರ.ಸೂ.1-2-29) ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಸ್ಯ – ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದಿವತ್। ಸ್ವರೂಪವಿಕಾರರಹಿತೋ ಜೀವಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । “ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್” ( ತೈ.ಆನ, 6-3) ಇತ್ಯಾದಿಷುಜೀವೇಽಪಿ ಸತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಯ ಮುಖಮ್-ಮುಖವತ್ ಅನೇಕೇನ್ದ್ರಿಯಾವಷ್ಟಮ್ಭತಯಾ ಮುಖಸದೃಶಂ ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಿರಣ್ಮಯೇನ – ಹಿರಣ್ಮಯಸದೃಶೇನ, ಕರ್ಮಾಧೀನಭೋಗ್ಯವರ್ಗೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪಾತ್ರೇಣ – ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಕವೃತ್ತಿಪ್ರತಿರೋಧಕೇನ ಅಪಿಹಿತಮ್ – ಛಾದಿತಮ್, ಹೃದಿನಿಹತೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೇ ನಿರುದ್ಧವೃತ್ತಿಕಂ ಜಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ – ಜೀವಸ್ಯ ಮುಖಸ್ಥಾನೀಯಂ ಮನಃ ತ್ವಮ್ ।। ಹೃಷೀಕಾಣಾಮೀಶಃ ತ್ವಮ್ ಅಪಾವೃಣು – ನಿರಸ್ತತಿರೋಧಾನಂ ಕುರು ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ? ತತ್ರಾಹ – ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ – ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಭೂತಾಯೈ ದೃಷ್ಟಯೇ । ದೃಷ್ಟಿಃ – ದರ್ಶನಮ್, ತ್ಯದ್ದರ್ಶನಾಯೇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಪೂಷನ್ನೇಕರ್ಷೇ ಯಮ ಸೂರ್ಯ   ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ ವ್ಯೂಹ ರಶ್ಮೀನ್ ಸಮೂಹ   ತೇಜಃ ।

ಯತ್ತೇ ರೂಪಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಂ ತತ್ತೇ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರೂಷಃ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ।। 16 ।।

ಪುನರಪಿ ತಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದೃಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಶಿಷನ್ ದರ್ಶನಂ ತತ್ಸಾಧನಂ ಚಾಭ್ಯರ್ಥಯತೇ – ಪೂಷನ್ ಇತಿ|

ಪೂಷನ್ – ಆಶ್ರಿತಪೋಷಕ । ಏಕಶ್ಚಾಸಾವೃಷಿಶ್ಚ ಏಕರ್ಷಿಃ – ಅದ್ವಿತೀಯೋಽತೀನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥದೃಷ್ಟಾ। “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದೃಷ್ಟಾ” (ಬೃ.ಉ.5-7-23) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯಮ-ಯಮಯತಿ ಸರ್ವಾನ್ ಇತಿ ಯಮಃ, ಸರ್ವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿನ್ । “ಯ:” ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ – – – – – – ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಶತ,ಬ್ರಾ.14-5-7, 30) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ। ಸೂರ್ಯ – ಸ್ಯಭಕ್ತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸುಷ್ಠು ಪ್ರೇರಕ । ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ – ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಚತುರ್ಮುಖಃ, ತಸ್ಯ ಸುತಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ, ತೇಷಾಮನ್ತರ್ಯಾಮಿನ್ । ಯದ್ವಾ – ಪ್ರಜಾಪತಿರೇವ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಃ, ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿವತ್, ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ಹಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ; ತಥಾ ಚ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ವಿಷ್ಣುಃ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚರತಿ ಗರ್ಭೇ ಅನ್ತಃ’ (ತೈ.ನಾ.1-1) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಚ್ಯೂಹ ರಶ್ಮೀನ್ – ಭವದೀಯದಿವ್ಯರೂಪದರ್ಶನಾನುಪಯುಕ್ತಾನ್  ಸ್ವೋಗ್ರರಶ್ಮೀನ, ವ್ಯೂಹ – ವ್ಯಪೋಹ ವಿಗಮಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ದರ್ಶನೌಪಯಿಕಂ ಪ್ರಭಾತ್ಮಕಂ ಸೌಮ್ಯಂ ತೇಜಃ – ತತ್ ಸಮೂಹ – ಸಮೂಹೀಕುರು । ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅರ್ಜುನಾದಿವದೃಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ತೇ ರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ – ಯತ್ ಇತಿ । “ಆದಿತ್ಯವಣಂ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್” (ಪು.ಸೂ) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ – “ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ.ಭೂ.2-1) ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಭೋಗ್ಯಸ್ಯ ತವ ಅತಿಕಲ್ಯಾಣತಮಂ ಸೌನ್ದರ್ಯಾದಿಗುಣಾತಿಶಯೇನ ಪ್ರಿಯತಮಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣೇಭ್ಯೋಽತಿಶಯಿತಂ ಕಲ್ಯಾಣಂ ಚ ಶುಭಾಶ್ರಯಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ – ಯದ್ದಿವ್ಯಂ ರೂಪಂ ತತ್ ಪಶ್ಯಾಮಿ – ಪಶ್ಯೇಯಮಿತಿ ಲಿಡರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ: ।। ಲಕಾರವ್ಯತ್ಯಯಶ್ಛನ್ದಸಃ । ದೃಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಭಗವದ್ವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ದಿವ್ಯತ್ವಮ್

“ಅಕಾಯಮವ್ರಣಮ್” (ಈ.ಉ.8) “ಅಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷು” (ಕ.ಉ.2-22) “ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ” (ಶ್ವೇ.ಉ.3-19) ಇತ್ಯಾದಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾನಿ, “ಅಜಾಯಮಾನಃ” (ಪು.) “ಅಜೋಽಪಿ ಸನ್ನತವ್ಯಯಾತ್ಮಾ” (ಭ.ಗೀ.4-6) ನ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಮೂರ್ತಿಃ” (ವರಾ.ಪು.75-42) ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಶೇಷವಚನಸಿದ್ಧಹೇಯಶರೀರಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಣಿ ।

ನನು “ಯತ್ತೇ ರೂಪಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಂ”, “ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷಃ” (ಛಾಂ.ಉ.1-6-6) “ಈಶಾವಾಸ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್” (ಈ.ಉ.1) “ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಮ್” (ತೈ.ನಾ. ) “ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಗನ್ಧಃ” (ಛಾಂ.ಉ.3-14-2) ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕೃಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.ಉ.6-8) “ತಸ್ಯ ಹ ಯಾ ಏತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಸತ್ಯಮಿತಿ” (ಛಾ.ಉ.8-3-4) “ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ” (ಛಾಂ.ಉ.1-6-7) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ಗುಣವಿಗ್ರಹಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿಧೀಯನ್ತೇ ; “ನಿಗುರ್ಣಮ್” (ಆತ್ಮೋಪನಿಷತ್ ) “ನಿರಂಜನಮ್” (ಶ್ವೇ,ಉ.6-19) “ಅವಿಕಾರಾಯ” (ವಿ.ಪು.1-2-1) “ಅಕಾಯಮವ್ರಣಮ್” (ಈ.ಉ.8) “ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ” (ಕ.ಉ.4-11) “ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮ್” (ಶ್ವೇ.ಉ.6-19) “ಅಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮ್” (ಮು.ಉ.1-1-6) ಅಗೋತ್ರಮಿತಿ – ಅನಾಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಾದಿಭಿಶ್ಶಾಸ್ತ್ರೈ: ಗುಣಾದಯಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯನ್ತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋಃ ವಿರೋಧಾದನ್ಯತರಬಾಧೋಽಗ್ವಶ್ಯಭಾಯೀ. ತತ್ರ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿಪೂರ್ವಕತಯಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮಪಚ್ಛೇದಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಬಲಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಬಲೇನ ಗುಣಾದಿವಿಧಯಃ ಸರ್ವೇ ಬಾಧಿತಾಃ । ತತಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಖ್ಯದೋಷಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಗುಣವಿಗ್ರಹಾದಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾ ಇತಿ ।

ತದಿದಮನಾದರಣೀಯಮ್ ಪಶುಚ್ಛಾಗನಯೇನ, ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದನಯೇನ ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋ: ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ತಯೋರ್ವಿರೋಧಗನ್ಧಾಭಾವಾತ್ । ವಿಧೀನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಬಾಧ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ ಯದಾಚಾರ್ಯೈಸ್ತತ್ತ್ವಸಾರೇ –

ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣವಿಕಾರಶರೀರಭೇದಕರ್ಮಾದಿಗೋಚರವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚಃ ।

ಅನ್ಯೋನ್ಯಭಿನ್ನವಿಷಯಾ ನ ವಿರೋಧಗನ್ಧಮರ್ಹನ್ತಿ ತನ್ನವಿಧಯಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಬಾಧ್ಯಾಃ’ ।। (ತ.ಸಾ.69) ಇತಿ ।।

ಅಥ ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಮ್ ಅಹಂಗ್ರಹೇಣಾನುಸನ್ಧತ್ತೇ – ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರುಷಸ್ಸೋಹಮಸ್ಮಿ ಇತಿ । ಅಸಾವಸಾವಿತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಆದರಾರ್ಥಾ । ಯದ್ವಾ – ಅದಶ್ಶಬ್ದೌ ವಿಭಜ್ಯ ಯತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್ । ಅನ್ಯೇತವ್ಯೌ । ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ – ಇತ್ಥಂ – ಯೋಽಸೌ ಪುರುಷಃ, ಅಹಂ ಸೋಽಸಾವಸ್ಮೀತಿ ।

ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾರ್ಥಕತ್ವಸ್ಥಾಪನಮ್

ಯದ್ಯಪಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಃ “ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ” (ಭ.ಗೀ. 13-19) ‘ಯೋಗೋ ಯೋಗವಿದೋಂ ನೇತಾ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಃ’ (ವಿ.ಸ.3) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಜೀವವಾಚಿತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ; ತಥಾಪಿ “ತೇನೇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಪುರುಷೇಣ ಸರ್ವಮ್” (ಶ್ವೇ.ಉ.39, ಮು.ಉ.1-1-7) “ಪೂರ್ವಮೇವಾಹಮಿಹಾಸಮಿತಿ ತತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಪುರುಷತ್ವಮ್” (ತೈ.ಆರ.1-23) “ಮಹಾನ್ ಪ್ರಭುರ್ವೈ ಪುರುಷಸ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈಷ ಪ್ರವರ್ತಕಃ” (ಶ್ವೇ.ಉ.3-12) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ಣತ್ವಪೂರ್ವಸತ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕಸರ್ವವೇದಪಠಿತಪುರುಷಸೂಕ್ತಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಮಹಾಪುರುಷ ಏವ ಇಹ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ।

ಜೀವಬ್ಹ್ಮಣೋರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್

ನನು “ಯೋಽಸೌ ಪುರುಷಸ್ಸೋಽಸಾವಹಮಸ್ಮಿ” (ಮ.ಸ್ಮೃ.1-7) ಇತಿ ಕಥಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್  ಅಹಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಪುರುಷಾದಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ – ಅಹಂಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಅಸ್ಮದರ್ಥಾನ್ತರ್ಯಾಮಿಣ ಏವಾಭಿಧಾನೇನ ಅಹಂ ಸ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಸುಸಂಗತತ್ವಾತ್ । ನನು ಚ  ಅಹಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಾನ್ತರ್ಯಾಮಿಪರತ್ವೇ ಸೋಽಸ್ಮೀತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷೋ ನ ಘಟತೇ, ನಹಿ ಮದನ್ತರ್ಯಾಮಿ ಪರಮಪುರುಷೋಽಸ್ಮೀತಿ ಅನ್ಯಯೋ ಯುಜ್ಯತೇ -ಇತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಮದನ್ತರ್ಯಾಮೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನ್ತರೇಣೋ ಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಾನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಉತ್ತಮಪುರುಣಾನ್ಯಯಾಸಮ್ಭವೇಽಪಿ ಅಹಮಿತ್ಯಸ್ಮತ್ಪದೋಪ  ಸ್ಥಾಪಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತಮಪುರುಷಾನ್ವಯೋ ಯುಜ್ಯತ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರಮ್ “ಅಸ್ಮದ್ಯುತ್ತಮಃ” (ಪಾ.ಸೂ.1-4-107) ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಬೋಧಕಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಪಪದೇ ಉತ್ತಮಪುರುಷೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಪುನರಸ್ಮ-ಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥದ್ವಾರಾಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತತಾಯಾಮುತ್ತಮನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ,”ಅಧಿಕಂತುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ನ ತು ತದ್ಧಾನಿಕರಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ।।

ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಅಸೀತಿ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷೋ ನಿರ್ವಾಹ್ಯ: ।। ತ್ವಂಪದೇನಾಭಿಮುಖಚೇತನದ್ವಾರೇವ ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಣೋಽಭಿಧಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ “ಯುಷ್ಮದ್ಯುಪಪದೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಾನಿನ್ಯಪಿ ಮಧ್ಯಮಃ” (ಪಾ.ಸೂ.1-4-105) ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ನ ತು ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಯಾಭಿಮುಖಚೇತನದ್ವಾರಾ ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಪರ್ಯನ್ತತ್ವೇ ಮಧ್ಯಮನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ।।

ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಮತೇ ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಪುರುಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ

ಯೇ ತು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) “ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ” (ಛಾಂ.ಉ.4-11-1) ಇತ್ಯಾದಾವಹಂತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದೇ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮೇವ ವಾಕ್ಯವೇದ್ಯಮಾಹುಃ, ತಾನೇವ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಅಸಿರಿವ “ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ” ಇತಿ । ವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಸ್ಮಿರಪಿ ಖಣ್ಡಯತಿ। ಶ್ರೋತರ್ಯನುಸನ್ಧಾತರಿಚಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಹಿತೈಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತೇ । ನಹಿ। ತೇಷಾಮಸಿನಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬೋಧನೀಯೋಽಸ್ತಿ, ನ ಚ ಕಶ್ಚಿದಸ್ಮಿನಾ ವಿಶಿಷ್ಯಾನುಸನ್ಧೇಯಃ।

ನನು ಪ್ರಕೃತೇ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದರ್ಥಯೋಃ ಅವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ತಯೋಃ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋ ಪಪದಮಾತ್ರೋಪಜೀವನೇನ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿನ್ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಯೋರೂಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ, ತತೋಽಪ್ಯ। ಪರಿತ್ಯಕ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಸ್ಯ ಅಸ್ಮಾಕಂ ನಿರ್ವಹಣಸ್ಯೈವಾನುಸರ್ತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ ।

ಪಕ್ಷಾನ್ತರೇ ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಪುರುಷೋಪಪತ್ತಿಃ

ಅಪರೇತ್ವಾಹಃ “ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರುಷಸ್ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ಪರಮಪುರುಷೋ ನ ವಿಪಕ್ಷಣೀಯಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಅಸ್ಮೀತ್ಯುತ್ತಮಸ್ಯ ಪುರುಷಃ’ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಃ “ಸೋಽಹಮ್” ಇತಿ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶೇನ ನಿರ್ವಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತೋ ವರಮತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿಶುದ್ಧಜೀವಾತ್ಮಪರತ್ವಮ್ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಯಃ ಪುರುಷ: ಮುಕ್ತದಶಾಭಾವ್ಯಾಕಾರಃ ಪರಿಶದ್ಧಜೀವಾತ್ಮಾ ಸೋಹಮಸ್ಮೀತ್ಯನ್ವಯಾತ್ ಉತ್ತಮಸ್ಯ ‘ಪುರುಣಃ’ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಚ ಅತಿಸ್ವರಸೋ ನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ।

ನಾಯಂ ಪಕ್ಷಸ್ಸಾಧುಃ – ತಥಾ ಭವತ್ವೇವಮಿಹ ನಿರ್ವಹಣಂ, ತಥಾಪಿ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) ಇತ್ಯತ್ರತತ್ಪದಸ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭಗವೋದೇವತೇ “ಅಹಂ ವೈ ತ್ವಮಸಿ” (ವರಾ.ಉ.2-34) ಇತ್ಯಾದಿಷು ತ್ವಂಪದಸ್ಯ ಚ ಪರದೇವತಾವಾಚಕತ್ಯೇನ ತ್ವದುಕ್ತನಿರ್ವಾಹಸ್ಯ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ ಅಕಾಮೇನಾಪಿ ತತ್ರ ಅಸ್ಮದುಕ್ತನಿರ್ವಾಹಸ್ಯ ಸಮಾಶ್ರಯಣೇ ತತ್ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಯಾ ಅತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಅನುಸರ್ತುಮ್ । ಉಚಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ।

ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಪುರುಷವ್ಯವಸ್ಥಾಸಮರ್ಥನಮ್

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ತ್ವಂ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭಗವೋ ದೇವತೇ ಅಹಂ ವೈ ತ್ವಮಸಿ” (ವರಾ.ಉ. 2-34) ಇತ್ಯತ್ರ ಕಥಂ ಪುರುಷವ್ಯವಸ್ಥಾ ? ತ್ವಮಹಂ ಪದಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ।

ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಷಯಕಮೇವ ಯುಷ್ಮದಾದಿಪದಮ್ ಉಪಪದತ್ವೇನ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರಾಭಿಮತಮ್, ತಥಾ ಚ ಉದ್ದೇಶ್ಯಸಮರ್ಪಕೋಪಪದವಶಾದೇವ ಅತ್ರ ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿದ್ಧಯತೀತಿ ಚೇತ್ – ಅಸ್ತ್ವೇವಮಿಹ ಸಮಾಧಾನಂ ; ತಥಾಪಿ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ” (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರುಷವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಘಟತೇ, ತತ್ರ ತ್ವಂಪದಯೋಗವತ್ ತತ್ಪದಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಅಸೀತಿವತ್ ಅಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಃ, ನ ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ತ್ವಂಪದಮ್ ಉದ್ದೇಶ್ಯಸಮರ್ಪಕಂ, ಯೇನ ತ್ವಂಪದಮೇವ ಪುರುಣನಿಮಿತ್ತ ನ ತತ್ಪದಮಪೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ।

ತಥಾ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿನಿರೂಪಣಾವಸರೇ ಭಾಷ್ಯಂ “ನಾತ್ರ ಕಿಂಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಿಮಪಿ ವಿಧೀಯತೇ” (ಶ್ರೀ.ಭಾ. 1-1-1) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾಂ.ಉ.6-8-7) ಇತಿವತ್ ತತ್ತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ದುರ್ನಿವಾರ ಇತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾಂ.ಉ 6-8-7) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥ ಉದ್ದೇಶ್ಯ ಏವ । ತತಶ್ಚ ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಷಯಕಯುಷ್ಮತ್ಪದವಶಾತ್ ತತ್ರ ಮಧ್ಯಮ ಏವೇತಿ ನ ಪ್ರಥಮಪುರುಷಪ್ರಸಂಗಃ ।

ನನ್ಯೇವಂ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನ – ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯಾಂಶಮಾತ್ರನಿಷೇಧಪರತಯಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯಾಂಶನಿಷೇಧಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ನ ಹ್ಯೇವಂ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ, ನಾತ್ರ ಕಿಂಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯತೇ,ನ ಚ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯಪಿ ।।

ತರ್ಹ್ಯೇವಂ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ತ್ವಂಪದೇನ ಕಿಂಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯತ ಏವ, ಕಿನ್ತೂದ್ದಿಷ್ಟೇನ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಕಥಮಿದಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಉಪಸಂಹಾರಕತ್ವೋಪಪಾದಕಭಾಷ್ಯೇಣೈವ ವಿಧೇಯಾಂಶ ಏಯ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ।।

ಉಪಚಾರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಮ್

ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯಾಹ – ‘ತ್ವಂ ರಾಜಾಸಿ’ ‘ಅಹಂ ರಾಜಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ತಾದಧೀನ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರವಿವಕ್ಷಯಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ (ಛಾ.ಉ.4-11-1) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನಾಂ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಿತಿ, ತದಪ್ಯುಪೇಕ್ಷಣೀಯಮೇವ । ಲೋಕವೇದಯೋಶ್ಚೇತನಪರ್ಯನ್ತದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಬಲೇನ ಜಾತಿಗುಣಶಬ್ದವತ್ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯೈವ ನಿರ್ವಾಹಸಮ್ಭವೇ ಉಪಚಾರಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।।

ವಾಯುರನಿಲಮಮೃತಮಥೇದಂ   ಭಸ್ಮಾನ್ತ್ಂಶರೀರಮ್ ।

ಓಂ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ ।। 17 ।।

ಏವಂ ಪರಾವರತತ್ತ್ವವಿವೇಕಪರಮನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಭೂತಸಾಂಗಭಕ್ತಿಯೋಗಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅನುಸನ್ಧೇಯಮನ್ತ್ರದ್ವಯ ಚ ಉಪದಿಶ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಾದಿಶೂನ್ಯತಯಾ ಶರಣಾಗತಿಮವಲಮ್ಬಮಾನಾನಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನಮನ್ತ್ರೌ ಉಪದಿಶತಿ ।।

ಶರಣಾಗತಿಪರತಯಾ ಮನ್ತ್ರವಿವರಣಮ್

ಯದ್ಯಪ್ಯಾಗಮೇ ಆಚಾರ್ಯೈಃ ಇಮೌ ಶರಣಾಗತಿಮನ್ತ್ರಾವಿತಿ ರಹಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಣ್ಠರವೇಣ ನಾಽಭಿಹಿತೌ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಾನಾಮ್ ಅರ್ಥಸಾಮಥ್ರ್ಯಾತ್ ಯಥಾ ತತ್ಪರತ್ವಾವಗಮಃ ಸುಶಕಃ ; ತಥಾ ತಯೋಃ ಶ್ಲೋಕಯೋಃ ಅರ್ಥವರ್ಣನಂ ಕೃತಮ್ । ಅಭಾಷಿ ಚ ಇತ್ಥಮನ್ತೇ –

“ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತೇ ವಾಜಿನಾಂ ಸಂಹಿತಾನ್ತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಿತ್ಥಂ ವಾಜಿವಕ್ತ್ರಪ್ರಸಾದಾತ್ ।

ವೈಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ವಿಶ್ವಮಿತ್ರಂ ವ್ಯತಾನೀದ್ವಿದ್ವಚ್ಛಾತ್ರಪ್ರೀತಯೇ ವೇಂಕಟೇಶಃ।। ( ಈ.ಉ.ವೇ.ಭಾ.18) ಇತಿ । ಅತ್ರ “

“ವಿಚ್ಛಾತ್ರಪ್ರೀತಯೇ” ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ವಪ್ರಬನ್ಧಸ್ಯ ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಂ ವ್ಯಂಜಿತಮ್ ।

ಏವಮಾಚಾರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶರಣಾಗತಿಪರತಯಾ ಮನ್ತ್ರದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತೇ । ತತ್ರ “ವಾಯುರನಿಲಮ್” ಇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಃ ಪೂರ್ವಖಣ್ಡಸಮಾನಾರ್ಥಕಃ । “ಅಗ್ನೇ ನಯ” (ಈ.ಉ.18) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಚ ಅಪರಶ್ಲೋಕ ಉತ್ತರಖಣ್ಡಸಮಾನಾರ್ಥಕಃ । ತಥಾ ಚ –

“ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹಮಣೋ ರೂಪ ಪ್ರಾಪ್ತುಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ।।

ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಂ ಫಲ ಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿ ಚ” ।। (ಹಾ.ಸಂ.)

ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಖಣ್ಡ್ಯೋರ್ವಿಶೋಧಿತಾ ಯೇ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ಯೇ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾಃ, ತೇ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಇಹ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋಃ ಶ್ಲೋಕಯೋಃ ಅನುಸನ್ಧೇಯಾಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆತ್ಮಸಮರ್ಪಣಮ್

“’ಸರ್ವೋಪಾಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ್ಯಸೇತ್ ।

ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಯೋಗಶ್ಚ ಶೇಷೋಽನ್ಯೋ ಗ್ರನ್ಥವಿಸ್ತರ:” ।। (ದ.ಸ್ಮೃ.)

ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೈಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಭಿಃ ಸಮಿದಾದಿಕಮಿವಪರಿಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನಸಂಸ್ಕೃತ್ಯೈವ ಆತ್ಮಹವಿಸ್ಸಮರ್ಪಣೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇಹಾಪಿ ಶರೀರೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿವಿಕ್ತಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಥಮಂ ಯಿಶೋಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮರ್ತ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಾನುಗುಣಮರ್ಥಯತೇ-ವಾಯುಃ ಇತಿ। “ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ” (ಶ್ವೇ.ಉ.1-12) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರತತ್ವಕ್ರಮಃ ಇಹಾಪಿ ದೃಷ್ಟವ್ಯಃ । ವಾಯುಃ – ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾನುಗುಣಭಗವತ್ಸಂಕಲ್ಪವಶೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ಗನ್ತೃತ್ವಾದ್ವಾಯುಃ ಅನೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಧೀನತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಯತಿ । “ಯಾ ಗತಿ-ಗನ್ಧನಯೋಃ” (ಪಾ.ಧಾ.1050) ಇತಿ ಧಾತುಃ । ನಿಲಯನರಹಿತತ್ವಾತ್ಕ್ವಚಿದಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚಅನಿಲಮ್ । ಅಮೃತಮ್ – ಪ್ರಿಯಮಾಣೇಪಿ ದೇಹಸನ್ತಾನೇ ಸ್ವಯಮಮೃತಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ಧರ್ಮತಶ್ಚ ಅವಿನಾಶೀತ್ಯರ್ಥಃ। “ಅವಿನಾಶೀ ಯಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾ ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ”  ( ಬೃ.ಉ.6-5-14) “ನ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ” (ಬೃ.ಉ.6-3-30) ನ ವಿದ್ಯತೇ ಉಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ವಿನಾಶೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ‘ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯಾಸಾವನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮೇತಿ ಪುನರ್ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ । ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವಾನ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಆಹುಶ್ಚ ಯಾಮುನಾಚಾರ್ಯಾಃ –

“ತದೇವಂ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಚಿತಿಃ ।

ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾತ್ತತ್ತದ್ವಿತ್ತಿತ್ವಮಶ್ನುತೇ” ।। (ಆ.ಸಿ.23)

ಇತಿ। ಇದಮಮೃತತ್ವಮ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಮಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ಪರಿಶುದ್ಧಜೀವವಿಷಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ, “ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸ ಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾಂ.ಉ.8-7-1) ಇತಿ ಪಾಠಾತ್ । “ಅನಿಲಮಮೃತಮ್’ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಮಪಿ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣೇಯಮ್, ವಾಯುರಿತಿ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನೋಪಕೃಮಾತ್ । ।

ಅತ್ರ “ವಾಯುಶ್ಚಾನ್ತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಏತದಮೃತಮ್” (ಬೃ.ಉ.4-3-3) ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ವಾಯ್ವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಭೂತದ್ವಿತೀಯವಿಷಯಕತ್ವಂ ನಾಶಂಕನೀಯಮ್; ಪೂರ್ವಾಪರಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಸಂಗತೇ, ನಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಯುಗತಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕಿನೀಯಮ್ ; ನಶ್ವರಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಅನನ್ತರವಚನೇನ ತದ್ಯಾವೃತ್ತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯೈವ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್। “ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರಃ ಕ್ಷರಾತ್ಮಾನಾವಿಶತೇ ದೇವ ಏಕಃ” (ಶ್ವೇ.ಉ.1-10) । ಸ್ಯಭೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಹರತೀತಿ ಹರಃ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಕ್ಷರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯಮೃತಂ ತು ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಈಶತೇ ಯಸ್ತು ಸೋಽನ್ಯಃ” (ಶ್ವೇ.ಉ.5-1) ಇತಿ “ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೀಯೇ ಭೋಗ್ಯಭೋಕ್ತೃನಿಯನ್ತೃೃಣಾಂ ವಿವೇಚನೇ ಅಮೃತಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಭಿಸನ್ಧಾನದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಅತ್ರಾಪಿ ಅಮೃತಶಬ್ದೋ ಜೀವಾತ್ಮಪರ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ।।

ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್” (ಕ.ಉ.2-18) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಮೃತತ್ವಮಭಿಧಾಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಮೃತತ್ವಮ್ ಅವಶ್ಯಮ್ಭಾವೀತ್ಯಾಹ – ಅಥೇದಂ ಭಸ್ಮಾನ್ತಂ ಶರೀರಮ್ ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾದರ್ಥಾನ್ತರವಿವಕ್ಷಯಾತ್ರಾಥಶಬ್ದಃ, ಜೀಯಾತ್ಮೋತ್ಕುಮಣಾನನ್ತರ್ಯಾರ್ಥಕೋ ವಾ; ಯದ್ವಾ ಕಾತ್ಸ್ನ್ಯಪರಃ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ –

“ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಪ್ರಲೀನೇಷು ನಷ್ಟೇ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇ ।

ಏಕಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ವಿಶ್ವಾತ್ಮಾ ಸ ತು ನಾರಾಯಣೋಽವ್ಯಯಃ”।। ( ಮ.ಭಾ.ಸಭಾ.)

ಇತಿ । ಭಸ್ಮಶಬ್ದೋ ದಾಹಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಪರಃ । ಸ ಖನನಾದೇರಪಿ ಉಪಲಕ್ಷಕಃ । ಅಥವಾ “ಕಲೇಬರಂ ವಿಟ್ಕಿಮಿಭಸ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಮ್” ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಭಕ್ರಿಮ್ಯನ್ತತ್ವಾದೇರೂಪಲಕ್ಷಕೋ ಭಸ್ಮಾನ್ತಶಬ್ದಃ। ತ್ಯಾಗೇ ಕೃತೇ ಕುವ್ಯಾದಭಕ್ಷಿತಂ ಶರೀರಂ ವಿಟ್ಸಂಜ್ಞಿತಂ ಭವತಿ  ಖನನೇ ಕಿಮಿಸಂಜ್ಞಿತಮ್, ದಾಹೇ ಭಸ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಶರೀರಸ್ಯ ಭಸ್ಮಾನ್ತೋಪದೇಶೇ ಪ್ರಯೋಜನಮ್

ನನು ಕೇಷುಚಿಚ್ಛರೀರೇಣ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವ ವಿನಾಶೋ ದೃಷ್ಟಃ : ಅವಿನಷ್ಟೇಷ್ವಪಿ ಅನ್ಯೇಷು । ಅನುಮಾನಾತ್ ವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಸುನಿಶ್ಚಿತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಶತ್ರನ್ಪ್ರತಿ ಶಸ್ತ್ರಾದಿಕಂ ನ ಪ್ರಯುಜ್ಯೇತ ।। ಸ್ವಯಮಪಿ ಶತ್ರುಪ್ರಯುಕ್ತಶಸ್ತ್ರಶರಾದಿಕಂ ನ ನಿವಾರಯೇತ । ಏವಂ ಸಮ್ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಭಸ್ಮಾನ್ತತಾರ್ದ: ಇಹುಪದೇಶೇ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಉಚ್ಯತೇ, ಆತ್ಮಶರೀರಯೋಃ ಅಮೃತತ್ವ ಮೃತತ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಭೇದಸಮರ್ಥನಂ ತಾವತ್ ಏಕಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್; ಅಪಥ್ಯ ಪಥ್ಯಪರಿಹಾರರಸಾಯನಸೇಯಾದಿಭಿಃ ಕಿಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಮ್ಭವೇದಿತಿ ಸನ್ದೇಹಾಪಾಕರಣಂ ದ್ವಿತೀಯಮ್ । ಸ್ವಜದೇಹೇಽಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಜನನಂ ತೃತೀಯಮ್ ; ವಿನಾಶಹೇತೋ ಸತಿ ಅವಶ್ಯಂ ನಶ್ಯತೀತಿವತ್। ಭಗವದುಪಾಸನಾದಿಭಿರನ್ತವಿನಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಭಾವನಾದ್ಯೋತನಂ ಚತುರ್ಥಮ್, ಶೀಘ್ರಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯೇ ಪ್ರವರ್ತಿತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ತ್ವರಾಸಂಜನನಂ ಪಂಚಮಮ್ । ಏವಮ್ ಉಕ್ತಾನ್ಯನುಕ್ತಾನಿ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ತರಾಣಿ ಗೀತಾದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟವ್ಯಾನಿ ।।

ಪರಮಾತ್ಮವಾಚಕ ಪ್ರಣವ:

ಏವಂ “ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ” (ಶ್ವೇ.ಉ.1-12) ಇತಿ ಕ್ರಮೇಣ ಚಿದಚಿದ್ವಿವೇಕಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಮಹಾಪುರುಷಂ ಪ್ರಣವೇನ ಉಪಾದತ್ತೇ – ಓಮ್ ಇತಿ । ಯಥಾ ಆಮನನ್ತ್ಯಾಥರ್ವಣಾಃ “ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯನೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಮಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ” (ಪ್ರ.ಉ.5-5) ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಯೋಗಾನುಶಾಸನೇ “ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯೈರಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಗುರುಃ ಕಾಲೇ ನಾನವಚ್ಛೇದಾತ್” (ಪಾ.ಯೋ.ಸೂ.1-24) “ತಸ್ಯ ವಾಚಕಃ ಪ್ರಣವ:” ( ಪಾ.ಯೋ.ಸೂ.1-27) ಇತಿ । ಆಹ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಃ “ಓಮಿತ್ಯೇವ ಸದಾ ವಿಪ್ರಾಃ । ಪಠಧ್ವಂ ಧ್ಯಾತ ಕೇಶವಮ್” (ಹರಿವಂ.ವಿ.133-10) ಇತಿ ।ಸ್ವಯಂಚಾಗಾಯತ್ “ಓಮಿತ್ಯೇಕಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾಹರನ್ಮಾಮನುಸ್ಮರನ್” (ಭ.ಗೀ.8-13) ಇತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।।

ಅಥವಾ ಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ವಿವಿಚ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅಕಾರವಾಚ್ಯೇ ಪರಮಪುರುಷೇ ಸಮರ್ಪಯತಿ – ಓಮ್ ಇತಿ । ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಆತ್ಮಸಮರ್ಪಣಪರತ್ವಮ್ “ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತ” (ತೈ.ನಾ.78)

“ಪ್ರಣವೋ ಧನುಶ್ಶರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಮುಚ್ಯತೇ।

ಅಪ್ರಮತ್ತೇನ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ  ಶರಬತ್ತನ್ಮಯೋ ಭವೇತ್” ।। ( ಮು.ಉ.2-2-4)

ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।।

ಭಗವದನುಗ್ರಹಪ್ರಾರ್ಥನಾ

ಅಥ ಕ್ರತುರೂಪಿಣಂ ಭಗವನ್ತಂ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಗೋಚರಮ್ ಅಭಿಮುಖೀಕುರ್ವಸ್ತದನುಗ್ರಹಂ ಯಾಚತೇ-ಕುತೋ  ಸ್ಮರ। ಕ್ರತೋ – ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕ, ಯಥಾಹ “ಅಹಂ ಕ್ರತುರಹಂ ಯಜ್ಞಃ” (ಭ.ಗೀ.9-18 ಇತಿ । ಯಜ್ಞಃ ಪಂಚಮಹಾಯಜ್ಞಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕ್ರತೋ – ಭಕ್ತಿಸ್ವರೂಪ, “ಯಥಾಕುತುರಸ್ಮಿಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಭವತಿ” (ಛಾಂ.ಉ.3-14-1) “ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ” (ಛಾ.ಉ.3-14-1) “ಏವಕುತುಹಮ್” (ಅಗ್ನಿ.ರ,10-6-1) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ರತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ಭಕ್ತಿಯೋಗಗೋಚರೇ ಭಗವತಿ ತಚ್ಛಬ್ದ ಉಪಚಾರಾತ್ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಃ । ರಕ್ಷಕಸ್ಯ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಥಾನೇ ನಿವೇಶನೇ ಕತೋ। ಇತಿ ಸಮ್ಬೋಧನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ಮರ – ಸಾನುಗ್ರಹಯಾ ಬದ್ಧಯ ವಿಷಯೀಕುರು, “ಸ್ನೇಹಪೂರ್ಣೇನ ಮನಸಾ ಯತ್ ನಃ ಸ್ಮರಸಿ ಕೇಶವ” (ವರಾ.ಚ.ಶ್ಲೋ) ಇತಿವತ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಭಗವತಾ ‘ಸ್ಥಿತೇ ಮನಸಿ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ –

“ತತಸ್ತಂ ಪ್ರಿಯಮಾಣಂ ತು ಕಾಷ್ಠಪಾಷಾಣಸನ್ನಿಭಮ್ ।

ಅಹಂ ಸ್ಮರಾಮಿ ಮದ್ಭಕ್ತಂ ನಯಾಮಿ ಪರಮ ಗತಿಮ್” ।। (ವರಾ.ಚ.ಶ್ಲೋ) ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ‘ಸ್ಮರಾಮಿ’ ‘ನಯಾಮಿ’ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ “ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ” “ಅಗ್ನೇ ನಯ” ಇತಿ ।। ಪ್ರಾರ್ಥನಾದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರತಿವಚನತ್ವಾವಗಮದ್ವಾರಾ ವರಾಹಚರಮಶ್ಲೋಕದ್ವಯಂ “ವಾಯುರನಿಲಮಮೃತಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಮನ್ತ್ರದ್ವಯೋಪಬೃಹಮಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕೃತಂ ಸ್ಮರ – ಮತ್ಕೃತಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಾನುಕೂಲ್ಯಮನುಸನ್ಧಾಯ ಕೃತಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಮಾಂ ರಕ್ಷೇತಿ ವಾ, ಏತಾವದನ್ತಂ ತ್ವತ್ಕೃತಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಪ್ರತಿಸನ್ಧಾಯ ತ್ವಮೇವ ಶೇಷಪೂರಣಂ ಕುರು ಇತಿ ವಾ ಭಾವಃ । ಸ್ಮರನ್ತಿ ಹಿ “ಜಾಯಮಾನಂ ಹಿ ಪುರುಷಮ್” (ಮ.ಭಾ.ಶಾ.358) ಇತ್ಯಾದಿ । ತ್ಯರಾತಿಶಯಾತ್ “ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ” ಇತ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ।।

ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥಾ ರಾಯೇ ಅಸ್ಮಾನ್ವಿಶ್ವಾನಿ ದೇವ ವಯುನಾನಿ ವಿದ್ವಾನ್ ।

ಯುಯೋಧ್ಯಸ್ಮಜ್ಜುಹುರಾಣಮೇನೋ ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ತೇ ನಮ ಉಕ್ತಿಂ ವಿಧೇಮ ।। 18 ।।

ಪುನರಪಿ ಅಗ್ನಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭಗವನ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಅನಿಷ್ಟನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ – ಅಗ್ನೇ ನಯ ಇತಿ ।

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಚ ಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯೇ “ಯದಾ ಯೈ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತಿ ಸ ವಾಯುಮ್”(ಬೃ.ಉ.7-10-1)  ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿಕಂ ಪನ್ಥಾನಮ್ ಉಪದಿಶ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಧ್ಯಾಯಾವಸಾನೇ ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ” (ಬೃ.ಉ.7-15-1) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಏತೇ ಚತ್ವಾರೋ ಮನ್ತ್ರಾಃ ಕ್ರಮೇಣ ಪಠಿತಾಃ ।

ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಅನಿಷ್ಠನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕೇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಾರ್ಥನಾ

ಅಗ್ನೇ -ಅಗ್ನಿಶರೀರಕ, “ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಶ್ಶರೀರಮ್” (ಬೃ.ಉ.5-7-9) ಇತಿ ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹಮಣಮ್।  ಯದ್ವಾ “ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ” (ಬ್ರ.ಸೂ.1-2-29) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ, ಅಗ್ರ ನಯತೀತಿ ಅಗ್ನಿಃ ; ಅಗ್ರನಯನಾದಿಗುಣಯುಕ್ತ ನಯ – ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸುಪಥಾ – ಶೋಭನಮಾರ್ಗೇಣ  ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಪರ್ಶರಹಿತೇನ ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನಾದ್ಯುಪಾಯೇನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ರಾಯೇ – ವಿದ್ಯಾರ್ಥಶರೀರಸಂರಕ್ಷಣತ್ಯದರ್ಚನಾನುಗುಣಾಯ ಧನಾಯೇತ್ಯರ್ಥ:।

ಅಥವಾ

“ಅತಸ್ಕರಕರಗ್ರಾಹ್ಯಮರಾಜಕಯಶಂವದಮ್।।

ಅದಾಯಾದವಿಭಾಗಾರ್ಹ ಧನಮಾರ್ಜಯ ಸುಸ್ಥಿರಮ್ “ (ಯಾ.ಸ್ಮೃ.2-40) ‘

“ಅನನ್ತ ಬತ ಮೇಂ ವಿತ್ತಮ್” (ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ.17-223) ಇತ್ಯಾದಿಶೂಕ್ತಮ್ ಅಲೌಕಿಕಧನಮ್ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ । ಏಕ ಏವ ಮನ್ತ್ರ: ಪ್ರಕರಣಾದಿಭಿಃ ವಿಶೇಷಿತಃ । ತತ್ತದನುಗುಣಮರ್ಥಂ ಬೋಧಯತೀತಿ, ಸಮ್ಯಙ್ನ್ಯಾಯವಿದ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಃ । ಯದ್ವಾ ಅಗ್ನೇ ನಯ ಪ್ರಾಪಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸುಪಥಾ – ಅರ್ಚಿರಾದಿಪಥೇನ, ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಪಾಠೇಽರ್ಚಿರಾದಿಪಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ ।

“ಅರ್ಚಿರಹಸ್ಮಿತಪಕ್ಷಾನುದಗಯನಾಬ್ದೌ ಚ ಮಾರುತಾರ್ಕೇನ್ದೂನ್ ।

ಅಪಿ ವೈದ್ಯುತವರುಣೇನ್ದ್ರಪ್ರಜಾಪತೀನಾತಿವಾಹಿಕಾನಾಹುಃ” (ತ.ಸಾ.102)

ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತಸಂಗೃಹೀತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗವಿವಕ್ಷಾಪಿ ಆಚಾರ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತೈವ।।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧನತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್

ರಾಯೇ – ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೋಪವರ್ಣನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಹಿ ಸುಸ್ಥಿರಮ್ ಅನನ್ತಮ್ ಅಲೌಕಿಕಂ ಚ ಧನಮ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಏವಮುಚ್ಯತೇ “ಧನಂ ಮದೀಯಂ ತವ ಪಾದಪಂಕಜಮ್” (ಸ್ತೋ.ರ.30) “ಯೋ ನಿತ್ಯಮಚ್ಯುತಪದಾಮ್ಬುಜಯುಗ್ಮರುಕ್ಮವ್ಯಾಮೋಹತಃ” (ದೇ.ಸ್ತ.1) “ಯದಂಜನಾಭಂ ನಿರಪಾಯಮಸ್ತಿ ಮೇ ಧನಂಜಯಸ್ಯನ್ದನಭೂಷಣಂ ಧನಮ್” (ದೇ.ಪ.4)

“ನ ಮೇ ಪಿತ್ರಾರ್ಜಿತಂ ದೃವ್ಯಂ ನ ಮಯಾ ಕಿಂಚಿದಾರ್ಜಿತಮ್ ।

ಅಸ್ತಿ ಮೇಂ ಹಸ್ತಿಶೈಲಾಗ್ರೇ ವಸ್ತು ಪೈತಾಮಹಂ ಧನಮ್”।। (ದೇ.ಪ.6) ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚೈವಂ ಶಾಂಕರಂ  ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ – “ಸುಪಥಾ ಶೋಭನಮಾರ್ಗೇಣ, ಸುಪಥೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ; ವಿಷಣ್ಣೋಽಹಂ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗತಾಗತಲಕ್ಷಣೇನ ; ಅತೋ ಯಾಚೇ ತ್ವಾಂ ಪುನಃಪುನರ್ಗಮನಾಗಮನವರ್ಜಿತೇನ ಶೋಭನೇನ ಪಥಾ ನಯೇತಿ” ಇತಿ ।।

ರಾಯೇ – ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಸರೂಪಾಯ ಪುರುಷಾಯ ; ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ಮಾನಅನನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾನನನ್ಯಗತೀಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಮಾಮ್, ಅಪಿತ್ವನುಬನ್ಧಿಜನಾನಪೀತಿ ಬಹುವಚನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ದೇವ ಅಸ್ಮದಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರದಾನಾನುಗುಣವಿಚಿತ್ರಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಾನ್ತಃ ವೇದಾಂಶ್ಚಪ್ರವೇಶನಿಯಮನಸ್ವಾಶ್ರಿತವಿಮೋಚನಾದಿರೂಪವಿಲಕ್ಷಣಕ್ರೀಡಾಯುಕ್ತ।

ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ ।

ತಂ ಹ ದೇವಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ವೈ ಶರಣಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ।। (ಶ್ವೇ.ಉ.6-18)

ಇತಿ ಮನ್ತ್ರೇಪಿ ದೇವಶಬ್ದಸ್ವೈವಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ವಯುನಶಬ್ದೋ ಜ್ಞಾನವಾಚೀ, “ಮಾಯಾ ವಯುನಂ ಜ್ಞಾನಮ್” (ನಿಘಣ್ಟು 3-9) ಇತಿ ನೈಘಣ್ಟುಕೋಕ್ತೇಃ । ಅತ್ರ ತು ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯೋಪಾಯಪರಃ । ವಿಶ್ವಾನಿ ವಯುನಾನಿ ಸರ್ವಾನಪಿ ತತ್ತದಧಿಕಾರಾನುಗುಣಚತುರ್ವಿಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಾಯಾನ್ಯಯಾದ್ವಿದ್ವಾನ್ ತ್ವಮವಿದುಷೋಽಸ್ಮಾನ್ನೇತುಮರ್ಹಸೀತಿ ಭಾವಃ। “ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ” (ಶ್ವೇ.ಉ.9-18) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಪದಾನಾಮಪ್ಯೇತದೇಯ ಹೃದಯಮ್ ।|

“ಮುಮುಕ್ಷುರ್ವೈ ಶರಣಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ” (ಶ್ಯೇ.ಉ.9-18) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಗತಮುಮುಕ್ಷುಪದಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾಹ – ಯುಯೋಧ್ಯಸ್ಮಜ್ಜುಹುರಾಣಮೇಃ ಇತಿ । “ ಹೃ ಕೌಟಿಲ್ಯೇ” (ಪಾ.ಧಾ.211) । ಜುಹುರಾಣಮ್ – ಕುಟಿಲಂ ಬನ್ಧನಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ – ಅಚಿನ್ತ್ಯಪ್ರಕಾರಕೌಟಿಲ್ಯತಯಾ ಬಾಧಮಾನಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ಅನೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ಅತಿತೀವ್ರಃ ಶೋಕವೇಗೋ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಏನಃ – ಅಕೃತ್ಯಕರಣಕೃತ್ಯಾಕರಣಾದಿರೂಪಂ ತ್ಯದುಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬನ್ಧಕಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿವನ್ಧಕಮ್ ಇತಿ ವಾ । ಏನಃಇತ್ಯೇಕವಚನ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಕಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು “ಕಿಯದಿದಂ” ನಿವರ್ತ್ಯಮೇನಃ ? ನಿವರ್ತಕಾನುರೂಪ ಹಿ ನ ಭವತಿ ;ನಹಿ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಸ್ತವ ಇದಮನುರೂಪ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ ; ನಾಪಿ ನಮಉಕ್ತೇ: ; ಭೂಯಸೀ ಹಿ ಸಾ ಇತಿ ಏಕವಚನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ। ಅಸ್ಮತ್ – ಅಸ್ಮತ್ತಃ, ಯುಯೋಧಿ – ಪೃಥಕ್ಕುರು, ವಿನಾಶಯೇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಯದ್ವಾ – ಪೃಥಕ್ಕುರು, ಏತಾವದೇವ ಯಾಚೇ ತ್ವಾಂ, ಜುಹುರಾಣಮ್ ಏನಃ ಅಸ್ಮತ್ತಃ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಯೋಜಯ ಇತಿ, ತತ್ಪಶ್ಚಾತ್ ಯಥಾಮನೋರಥಂ ವಿನಾಶಯಸಿ ಚೇದ್ವಿನಾಶಯ, ಪುರುಷಾನ್ತರೇ ಸಂಕ್ರಾಮಯ, ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರಾಸ್ಮಾಕಂ ನಿರ್ಬನ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।।

ಇಷ್ಟಸಾಧನತಯಾ ಶರಣಾಗತಿವಿಧಾನಮ್

ಭೂಯಿಷ್ಠಾಮ್ – ಅನನ್ಯಗತಿತ್ವಾದಿಗುಣೈರಾವೃತ್ತಿತಶ್ಚ ಭೂಯಸೀ, ನಮಉಕ್ತಿ, ತೇ ಅಯಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಾಮತಯಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಸರ್ವಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಚ ನಮಉಕ್ತ್ಯನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಾಯ ತೇ, ವಿಧೇಮ – ವಿದಧ್ಮಹೇ, ವ್ಯತ್ಯಯೋ ಬಹುಲಮನುಶಿಷ್ಟಃ । ನಮ ಉಕ್ತೇರನುವೃತ್ತಿಂ ವಾ ನಾಥಂ ಪ್ರತಿ ನಾಥತೇ । “ನಮ ಇತ್ಯೇಯ ವಾದಿನಃ” (ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ.337-40) ಇತಿ ಹಿ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ ಶ್ರುತಮ್ । ಮಾನಸ-ಕಾಯಿಕಯೋರ್ನಮಸೋರಭಾವೇಽಪಿ ನಮಶ್ಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣ ತ್ವಂ ಪ್ರಸನ್ನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಸೀತ್ಯುಕ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಪ್ರಾಯಃ।

ಹೇ ಅಗ್ನೇ ದೇಯ ವಿಶ್ವಾನಿ ವಯುನಾನಿ ವಿದ್ವಾನ್ ತ್ವಂ ಜುಹುರಾಣಮೇನೋಽಸ್ಮತ್ತೋ ಯುಯೋಧಿ, ಸುಪಥಾಽಸ್ಮಾನ್ ರಾಯೇ ನಯ, ವಯಂ ತೇ ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ನಮಉಕ್ತಿಂ ವಿಧೇಮ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।  ನಿತ್ಯಾಂಜಲಿಪುಟಾ ಹೃಷ್ಟಾ ನಮಉಕ್ತಿಂ ವಿಧೇಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಮ ಇತ್ಯೇವಯಾದಿನೋ ಭಯಾಮೇತಿ ಭಾವಃ।।

ಅಷ್ಟಾದಶಮನ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸಾರಾಂಶ:

ಏಯಮಸ್ಮಿನ್ನನುವಾಕೇ ಆದಿತೋ ಮನ್ತ್ರಾಷ್ಟಕಸ್ಯ ಚೇತನಾಚೇತನರೂಪಮಪರತತ್ತ್ಯದ್ವಯಂ ಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗರೂಪ ವ್ಯವಹಿತೋಪಾಯದ್ವಯಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ; ಉಪರಿತನಾಷ್ಟಕಸ್ಯ ತು ಪರತತ್ಯಪರಮಪುರುಷವಿಷಯಕಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗರೂಪಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧನಮ್ ; ಅವಶಿಷ್ಟಮನ್ತ್ರದ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ಯಫಲಸಾಧನಂ ಪ್ರಪದನಂ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ।

ಗೀತಾಯಾಃ ಷಟ್ಕತ್ರಯಾನುರೋಧೇನ ಮನ್ತ್ರಾಣಾಂ ವಿಭಾಗಃ

ಏವಂ ಚ ಶ್ರೀಭಗವದ್ಗೀತಾಧ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರಥಮಷಟ್ಕಂ ಪ್ರಥಮಾಷ್ಟಕಸ್ಯೋಪಬೃಮ್ಹಣಮ್, ದ್ವಿತೀಯಷಟ್ಕಂ ದ್ವಿತೀಯಾಷ್ಟಕಸ್ಯ, ತೃತೀಯಷಟ್ಕಮವಶಿಷ್ಟಮನ್ತ್ರದ್ವಿಕಿಸ್ಯೋಪಬೃಮ್ಹಣಮ್ । ತೃತೀಯಷೃಕಂ ಹಿ ಪ್ರಥಮಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತತತ್ವೋಪಾಯಪುರುಷಾರ್ಥವಿಶದೀಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ಶರಣಾಗತಿವಿಧಿಪ್ರಧಾನಮ್ । ತತ್ರ ಚರಮಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ “ವಾಯುರನಿಲಮಮೃತಮ್” (ಈ.ಉ.17) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರೋಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನವಿಧಾಯಕಮ್ । ಉತ್ತರಾರ್ಧನ್ತು “ಯುಯೋಧ್ಯಸ್ಮಜ್ಜುಹುರಾಣಮೇನ:” (ಈ.ಉ.18) ಇತಿ । ಪ್ರಾರ್ಥಯಮಾನಾನಾಂ  ಪ್ರಾರ್ಥನಾಪೂರಣಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ಶೋಕಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಮಿತಿ ಚರಮಶ್ಲೋಕೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಮನ್ತ್ರದವಿಕಸ್ಯೋಪಬೃಮ್ಹಣಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏವಂ ಪರತತ್ವತದ್ವಿಭೂತಿಯೋಗತದುಪಾಸನತತ್ಪ್ರಪದನತತ್ಫಲವಿಶೇಷಾನ್ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಸಂಹಿತೇಯಂ ಸಮಪೂರ್ಯತ।

ವೇದಾನ್ತಗುರುಪಾದಾಬ್ಜಧ್ಯಾನನಿರ್ಮಲಚೇತಸಾ ।

ವಾಜಿವೇದಾನ್ತಸಾರಾರ್ಥಃ ಶ್ರೀವತ್ಸಾಂಕೇನ ದರ್ಶಿತಃ।।

ಯದಿಹ ರಹಸ್ಯ ವಿವೃತಂ ಯದ್ವಾ ನ್ಯೂನಂ ವಚೋಧಿಕಂ ಯಚ್ಚ ।

ಕೃಪಯಾ ತದಿದಂ ಸರ್ವಂ ದೇವಃ ಕ್ಷಮತೇ ತಥಾ ಮಹಾನ್ತೋಽಪಿ ।।

|| ಶ್ರೀರಸ್ತು ||

 

*****

ಪೂರ್ಣಮದಃ ಪೂರ್ಣಮಿದಂ ಪೂರ್ಣಾತ್‌ ಪೂರ್ಣಮುದಚ್ಯತೇ ।

ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಮಾದಾಯ ಪೂರ್ಣಮೇವಾವಶಿಷ್ಯತೇ ।।

ಓ ಶನ್ತಿಃ ಶನ್ತಿಃ ಶನ್ತಿಃ

*******************