ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ:

ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರ:

ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಥಮ: ಪಾದ:

ಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಾಯಾಖಿಲಾತ್ಮನೇ ।

ಶ್ರೀಮತೇ ನಿರ್ಮಲಾನನ್ದೋದನ್ವತೇ ವಿಷ್ಣವೇ ನಮ: ||

ಪರಮಪುರುಷಪ್ರಸಾದಾತ್ ವೇದಾನ್ತಸಾರ ಉದ್ಧ್ರಿಯತೇ –

೧-೧-೧

೧। ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ –   ಅತ್ರಾಯಮಥಶಬ್ದ ಆನನ್ತರ್ಯೇ ವರ್ತತೇ, ಅತಶ್ಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವಾತ್। ಅತಶ್ಶಬ್ದಶ್ಚ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಾವೇ। ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ಚ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ, ಆರಿಪ್ಸಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರೈಕದೇಶತ್ವಾತ್। ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೋಪಕ್ರಮತ್ವಾದ್ವೇದಾನಾಂ ಕರ್ಮವಿಚಾರ: ಪ್ರಥಮಂ ಕಾರ್ಯಂ ಇತಿ ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿರೂಪಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮರೂಪ- ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತಾನಿಶ್ಚಯ: ಪ್ರಭುತ್ವಾದಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮ್ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಸೂತ್ರಕಲಾಪೇನ ಸಂಕರ್ಷೇಣೇನ ಕೃತ:। ಏವಂ ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥ- ಪರತ್ವೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ತದರ್ಥತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಚ ಕೇವಲಾನಾಂ ತ್ರಿವರ್ಗಫಲತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತಿ, ವೇದೈಕದೇಶಭೂತವೇದಾನ್ತಭಾಗೇ ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಮಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನನ್ತಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಮಾಪಾತತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ, ಅನನ್ತರಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರವಧಾರಿತಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನವಸ್ತುಬೋಧಜನನಶಬ್ದಶಕ್ತೇ: ಪುರುಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬುಭುತ್ಸಾ ಜಾಯತ ಇತಿ ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತಿ ಕರ್ಮವಿಚಾರಾನನ್ತರಂ ತತ ಏವ ಹೇತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರ: ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ತದಿದಮಾಹ ಶ್ರುತಿ: – ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತ: ಕೃತೇನ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಶ್ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್, ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾನ್ತಚಿತ್ತಾಯ ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ, ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ಇತಿ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣ: – ವೇದಾಭ್ಯಾಸರತ:। ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ – ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಪಾದಿತಾನ್, ಲೋಕಾನ್ – ಆರಾಧ್ಯಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವೇನ ಕ್ಷಯಸ್ವಭಾವಾನ್, ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಯಾ ಪರೀಕ್ಷ್ಯ, ಅಕೃತ: – ನಿತ್ಯ: ಪರಮಪುರುಷ:, ಕೃತೇನ – ಕರ್ಮಣಾ ನ ಸಂಪಾದ್ಯ ಇತಿ, ಯೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್, ಸ: ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್, ಸಮಿತ್ಪಾಣಿ:, ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ – ವೇದಾನ್ತವೇದಿನಮ್, ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ – ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಪರಮಪುರುಷ ಸ್ವರೂಪಮ್। ಸ: – ಗುರು: ಸಮ್ಯಗುಪಸನ್ನಾಯ ತಸ್ಮೈ ಯೇನ –  ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಅಕ್ಷರಂ – ಸತ್ಯಮ್ ಪರಮಪುರುಷಂ, ವೇದ – ವಿದ್ಯಾತ್, ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರೋವಾಚ – ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥ:। ಸ ಗುರುಮೇವ  ಅಭಿಗಚ್ಛೇತ್। ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರೋವಾಚ ಇತ್ಯನ್ವಯಾತ್ ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ, ವಿಧಾವಪಿ ಲಿಟೋ ವಿಧಾನಾತ್ – ಛನ್ದಸಿ ಲುಙ್ ಲಙ್ ಲಿಟ: ಇತಿ||೧|| ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್ || ೧||

೧-೧-೨

೨। ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ: –  ಅಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಚಿದಚಿನ್ಮಿಶ್ರಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗಸ್ಯ ಜಗತ:, ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಾ: ಯತ:, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥ:, ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯನ್ತೇ ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವನ್ತಿ। ಯತ್ಪ್ರಯನ್ತ್ಯಭಿಸಂವಿಶನ್ತಿ ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ। ಸೂತ್ರೇ ಯತ ಇತಿ ಹೇತೌ ಪಞ್ಚಮೀ, ಜನಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್। ಜನಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಯತ: ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿ:, ಇಹೋಭಯವಿಷಯಾ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಉಭಯವಿಷಯತ್ವಾತ್। ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್। ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ। ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ ಇತ್ಯತ್ರ ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಏಕಮೇವಾಸೀದಿತಿ ಉಪಾದಾನತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರನ್ತರನಿವಾರಣಾತ್ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ತಥಾ ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ವಿಚಿತ್ರಸ್ಥಿರತ್ರಸರೂಪೇಣ ಬಹುಭವನಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ತಥೈವ ಸೃಷ್ಟಿವಚನಾಚ್ಚ। ಅತಶ್ಶ್ರುತಾವಪಿ ಯತ: ಇತಿ ಹೇತೌ ಪಞ್ಚಮೀ। ಅತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್, ಅರ್ಥವಿರೋಧಾತ್, ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾಕ್ಷಿಪ್ಯ, ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್, ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ, ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್, ಆತ್ಮಕೃತೇ: ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಸೂತ್ರೈ: ಪರಿಹರಿಷ್ಯತೇ||೨||

ನನು ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ, ಸರ್ವಶಕ್ತಿ, ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಂ, ನಿರವದ್ಯತಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಾಪುರುಷಾರ್ಥಗನ್ಧಂ, ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಚಿತ್ರಚಿದಚಿನ್ಮಿಶ್ರಂ ಜಗದ್ರೂಪಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತಿ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ? ತದೇತತ್ ಸೂತ್ರಕಾರ: ಸ್ವಯಮೇವ ಪರಿಚೋದ್ಯ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ। ಅಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಙ್ಗಾದಸಮಞ್ಜಸಮ್, ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿ: ಇತಿ ಚೋದ್ಯಮ್। ಪರಿಹಾರಸ್ತು  ನ ತು ದೃಷ್ಟಾನ್ತಭಾವಾತ್್, ಅಧಿಕಂ ತು ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಇತಿ ಚ। ಕ್ಷರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯಮೃತಂ ತು ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಈಶತೇ ಯಸ್ತು ಸೋಽನ್ಯ:, ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ:, ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಂ ಹರ: ಕ್ಷರಾತ್ಮಾನಾವೀಶತೇ ದೇವಏಕ:, ಅಚಿದ್ವರ್ಗಂ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಹರತೀತಿ ಭೋಕ್ತಾ ಹರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ।

ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ । ಕ್ಷರಸ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ||

ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತ: । ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರ: ||

ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮ: । ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: || ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಗಣೈ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಭೇದೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಭಾಗಿನ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಧಿಕಮರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ। ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಶರೀರಕತಯಾ ತದಾತ್ಮಭೂತಮ್। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತಚ್ಛರೀರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಾತ್ಮತ್ವಞ್ಚ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್, ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್, ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತಸಮಧಿಗತಮ್। ಸಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಗುಣದೋಷವ್ಯವಸ್ಥಿತೇರ್ದೃಷ್ಟಾನ್ತಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿ:, ಇತಿ ನಾಸಾಮಞ್ಜಸ್ಯಂ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ತು ದೃಷ್ಟಾನ್ತಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ದೃಷ್ಟಾನ್ತಶ್ಚ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನ: ಮನುಷ್ಯೋ ಬಾಲೋ ಯುವಾ ಸ್ಥವಿರ: ಇತಿ ನಾನಾವಸ್ಥಾ- ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಬಾಲತ್ವಯುವತ್ವಸ್ಥವಿರತ್ವಾದಯ: ಶರೀರಗತಾ ದೋಷಾ ನಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಶನ್ತಿ, ಆತ್ಮಗತಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದಯ: ನ ಶರೀರಮಿತಿ। ಅತ: ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಶರೀರತಯಾ ತದಾತ್ಮಭೂತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಾಚಿನಾ ಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನೇ ತಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಚ ಹೇತುಂ ವಕ್ತುಮ್, ನಿರಸನೀಯಂ ಮತದ್ವಯಮ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ ಲಿಙ್ಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯ:, ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂ ಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿ: ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ: ಇತಿ ಹೇತುರುಕ್ತ:।

ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತಯಾ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಂ, ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತಥಾ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್, ನ ಕರ್ಮಾವಿಭಾಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾನಾದಿತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ಇತಿ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟೇರ್ಜೀವಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಪ್ರವಾಹಾಣಾಂ ಚಾನಾದಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತದನಾದಿತ್ವಂ ಚ ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮ್, ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವೌ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಷೂಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ತದನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನೋರ್ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರ್ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾಭಾವಾತ್, ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್। ನಾನ್ಯತ್ ಕಿಞ್ಚನ ಮಿಷತ್ ಇತ್ಯಾದಾವೇಕತ್ವಾವಧಾರಣಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವಯಮೇವೋಕ್ತಮ್। ತಥಾ ಚ ನಾತ್ಮಾ ಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯ: ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದನುತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞೋಽತ ಏವ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಉತ್ಕ್ರಾನ್ತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಣುತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್। ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶ: ಪ್ರಾಜ್ಞವತ್, ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷಸ್ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾತುರೇವಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಜ್ಞಾನಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನೈಕನಿರೂಪಣೀಯಸ್ವಭಾವತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಙ್ಗೋಽನ್ಯತರನಿಯಮೋ ವಾನ್ಯಥಾ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾತ್ಮವಾದೇ ಹೇತ್ವನ್ತರಾಯತ್ತಜ್ಞಾನವಾದೇ, ಸರ್ವಗತಾತ್ಮವಾದೇ ಚ ದೋಷ ಉಕ್ತ:। ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್, ಉಪಾದಾನಾದ್ವಿಹಾರೋಪದೇಶಾಚ್ಚ, ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯ:, ಉಪಲಬ್ಧಿವದನಿಯಮ:, ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಾತ್, ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ। ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಽಭಯಥಾ ಇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಶುಭಾಶುಭೇಷು ಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಪ್ರಕೃತೇರಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಸ್ಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಫಲಾನುಭವಪ್ರಸಙ್ಗಾದಿ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ:। ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯ: ಇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಮಪುರುಷಾನುಮತಿಸಹಕೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ, ಮನ್ತ್ರವರ್ಣಾತ್, ಅಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ಪ್ರಕಾಶಾದಿವತ್ತು ನೈವಂ ಪರ:, ಸ್ಮರನ್ತಿ ಚ ಇತಿ, ಅನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನ:। ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕ:, ಕ್ಷರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯಮೃತಂ ತು ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಈಶತೇ ಯಸ್ತು ಸೋಽನ್ಯ:, ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದನಾನ್ತರಮ್, ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ, ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವಾವಜಾವೀಶನೀಶೌ, ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ, ಯದಾ ಪಶ್ಯ: ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್, ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ, ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ:, ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್, ಪರಾಽಸ್ಯಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ, ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾನ್ತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಞ್ಜನಮ್, ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ  ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್, ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ: ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ಮವಶ್ಯತ್ವೇನ ಶೋಚಿತೃತ್ವೇನಾಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಉಪಾಸನಾಯತ್ತಮುಕ್ತಿತ್ವೇನ, ನಿರವದ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವೇನ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರತ್ವಾದಿನಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್। ತಯೋರೇವ ತತ್ವಮಸಿ, ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹಂ ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸೌ, ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸವೇದ, ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷ:, ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ, ಬ್ರಹ್ಮದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮದಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೇಮೇ ಕಿತವಾ: ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಜೀವಾತ್ಮವ್ಯಾಪಿತ್ವೇನಾಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ। ಉಭಯವ್ಯಪದೇಶಾವಿರೋಧೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಂಶೋಜೀವಾತ್ಮೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮ್।

ನ ಕೇವಲಂ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿದಮ್, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಚಾಂಶತ್ವಮುಕ್ತಂ ಜೀವಾತ್ಮನ: – ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾಭೂತಾನಿ, ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಸ್ಸನಾತನ: ಇತಿ।  ಅಂಶತ್ವಂ ನಾಮ ಏಕವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶತ್ವಮ್। ತಥಾ ಸತ್ಯುಭಯೋರೇಕವಸ್ತುತ್ವೇನಾವಿರೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾದಿವತ್ತು ನೈವಂ ಪರ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ, ಅನ್ಯವಿಶೇಷಣತೈಕಸ್ವಭಾವಪ್ರಕಾಶಜಾತಿಗುಣಶರೀರವಿಶಿಷ್ಟಾನಗ್ನಿವ್ಯಕ್ತಿಗುಣ್ಯಾತ್ಮನ: ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶಜಾತಿಗುಣ-ಶರೀರಾಣಾಂ ಯಥಾ ಅಂಶತ್ವಮ್, ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಶರೀರಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಶಂತ್ವಮ್। ಏವಮಂಶತ್ವೇ ಯತ್ಸ್ವಭಾವ: ಅಂಶಭೂತೋ ಜೀವ:, ನೈವಮಂಶೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸರ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಯೋಸ್ಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವಭೇದಾತ್। ಏವಞ್ಚ ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ವಾತ್, ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ: ಇತ್ಯನನ್ತರೋಕ್ತಂ ಚ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ।

ಏವಂ ಪ್ರಕಾಶಶರೀರವಜ್ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಂಶತ್ವಂ ಪರಾಶರಾದಯ: ಸ್ಮರನ್ತಿ ಚ।

ಏಕದೇಶಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ಜ್ಯೋತ್ಸ್ನಾ ವಿಸ್ತಾರಿಣೀ ಯಥಾ ।

ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಶಕ್ತಿಸ್ತಥೇಯಮಖಿಲಂ ಜಗತ್ ||

ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸೃಜ್ಯತೇ ಯೇನ ಸತ್ತ್ವಜಾತೇನ ವೈ ದ್ವಿಜ ।

ತಸ್ಯ ಸೃಜ್ಯಸ್ಯ ಸಂಭೂತೌ ತತ್ಸರ್ವಂ ವೈ ಹರೇಸ್ತನು: ||

ತೇ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋರಂಶಸಮುದ್ಭವಾ: ಇತಿ।

ಅನ್ಯಥಾ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋಪಾಧಿಸಮಾಶ್ರಯಣೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಶಂತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವೇದಾನ್ತನಿವರ್ತ್ಯಾಃ ಸರ್ವೇ ದೋಷಾ ಭವೇಯುರಿತಿ ಆಭಾಸಾ ಏವ ಚ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರುಕ್ತಮ್। ಅತಸ್ಸರ್ವದಾ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತಯಾ ತದಾತ್ಮಭೂತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕದಾಚಿದವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ತತ್ಕಾರಣಾವಸ್ಥಮ್; ಕದಾಚಿಚ್ಚ ವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ। ಸರ್ವದಾ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತಯಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇದ್ಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಪುರುಷಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಶರೀರಭೂತಚೇತನಾಚೇತನವಸ್ತುಗತೇ, ಆತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವದಾ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲ- ದೋಷಗನ್ಧಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಜ್ಞಾನಾನನ್ದಾದ್ಯಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರಮವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ಯೇವೇತಿ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ: ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್।

ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್, ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚಾಯಮರ್ಥ: – ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ, ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಂ, ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ, ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ: ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವದಾ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತ್ವಾತ್ ಸದೇವೇದಮಿದಾನೀಂ ಸ್ಥೂಲಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತ್ವೇನ ವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಮ್, ಅಗ್ರೇ – ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ, ಸೂಕ್ಷ್ಮದಶಾಪನ್ನಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತಯಾ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಮೇವಾಸೀತ್। ಸ್ವಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನ್ತರಾನಪೇಕ್ಷಮದ್ವಿತೀಯಂ ಚಾತಿಷ್ಠತ್।

ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ತನ್ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕತಯಾ ಏಕಮೇವಾವಸ್ಥಿತಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾರ್ಹಾಸ್ಥೂಲದಶಾಪತ್ತ್ಯಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಐಕ್ಷತ। ಸ್ಯಾಮ್ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಪದೇಶ:। ಚಿದಚಿತೋ: ಪರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮಭೇದ: ಸರ್ವೈರ್ವೇದಾನ್ತಿಭಿರಭ್ಯುಪಗತ:, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಭೇದಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಕೃತಭೇದಸ್ಯ ಚ ಅನಾದಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷ: – ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಜ್ಞಮುಪಾಧಿಸಂಬದ್ಧಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧೋಽನ್ಯೇಷಾಮ್। ತದಭಾವಾದವಿರೋಧಶ್ಚ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಇತಿ ||೨|| ಇತಿ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್||೨||

೧-೧-೩

೩।  ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್  –  ಏವಂ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರತಯಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ನಿಮಿತತ್ವಂ ಚ ನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯತ್ಯೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||೩|| ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಮಮ್||

೧-೧-೪

೪। ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ – ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾಽನ್ವಯ: ಸಮನ್ವಯ:, ಶಾಸ್ತ್ರಾಖ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥ-ಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವೇಽಪಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚಾನುಭವಿತು: ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗುಣೈ: ವಿಭೂತ್ಯಾ ಚ ಅನುಭೂಯಮಾನಮನವಧಿಕಾತಿಶಯಾನನ್ದರೂಪಮಿತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನಾಭಿಧೇಯತಯಾಽನ್ವಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಶಾಸ್ತ್ರ-ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಪಪನ್ನತರಮಿತಿ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈಕದೈವ ಕೃತ್ಸ್ನಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತಯಾ ಜಗಾದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ನಾನುಮಾನಾದಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯ ಚಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾನನ್ದರೂಪತಯಾ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವೇದಾನ್ತಾ: ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತ್ಯೇವ ಇತಿ ಸ್ಥಿರೀಕೃತಮ್||೪|| ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್ || ೪ ||

ಅತ: ಪರಂ ಪಾದಶೇಷೇಣ ಜಗತ್ಕಾರಣತಯಾ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಪ್ರತಿಪಾದನಾನರ್ಹಾತಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಂ ನಿರಸ್ತಾವಿದ್ಯಾದಿ- ಸಮಸ್ತದೋಷಗನ್ಧಮಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರಧಾನಂ ವೇದಾನ್ತಪ್ರತಿಪಾದನಾನರ್ಹಾಮಿತ್ಯಾಹ –

೧-೧-೫

೫। ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ – ಅಶಬ್ದಮ್ – ಆನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಮ್, ನ ತತ್ ವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯಮ್। ಕುತ:? ಈಕ್ಷತೇ: – ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಜಗತ್ಕಾರಣವ್ಯಾಪಾರವಾಚಿನ:  ಈಕ್ಷತೇರ್ಧಾತೋ: ಶ್ರವಣಾತ್ ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ ಇತಿ||೫||

೬। ಗೌಣಶ್ಚೇನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ – ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ಈಕ್ಷತಿಶ್ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ರ ಗೌಣ:, ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಧಾನ ಏವೇಕ್ಷತಿರ್ಗೌಣ ಇತಿ ಚೇತ್, ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾಚ್ಚೇತನವಾಚಿನ: ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್; ಸ ಆತ್ಮಾ, ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಹ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ। ತೇಜ: ಪ್ರಭೃತಿಷ್ವಪಿ ನ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಣಮ್। ತೇಜ: ಪ್ರಭೃತಿಶಬ್ದೈರಪಿ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತೇ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಜೀವಾನುಪ್ರವೇಶಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ನಾಮರೂಪಭಾಕ್ತ್ವಾತ್। ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ, ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್, ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್, ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ, ನಿಲಯನಂ ಚಾನಿಲಯನಂ ಚ। ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ। ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ ಇತಿ ಚೇತನಮಚೇತನಂ ಚ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತದುಭಯಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸತ್ಯಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽಭವದಿತಿ ಹಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಸ್ಪಷ್ಟಮಭಿಹಿತಮ್।

೭। ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ – ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಂ ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್। ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್। ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಹಿ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ। ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನಾಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋ ನಾಭಿಮತ:।

೮। ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ – ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ತದಾ ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯೇಯತ್ವಮುಚ್ಯೇತ ನ ತದುಚ್ಯತೇ। ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮೇವಾತ್ರೋಚ್ಯತೇ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತ್ಯಾದಿನಾ।

ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ –

೯। ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾತ್ – ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾತ್। ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ಚೇತನಾಚೇತನಸರ್ವವಸ್ತುಜ್ಞಾನಮ್ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್; ತದ್ಧಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೇ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್। ಪ್ರಧಾನಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದೇ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ಬ್ರಹೈವ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾವಿಭಾಗಾಭ್ಯಾಂ  ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತೋಪಪದ್ಯತೇ।

ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ –

೧೦। ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ –  ಸ್ವಪ್ನಾನ್ತಂ ಮೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ಇತಿ। ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಸ್ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ  ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ। ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದೇನಂ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ। ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ಯಯವಚನಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ – ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಜೀವೋಽಪೀತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕಂ ತದಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತಜ್ಜೀವಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲ ಇವ ನಾಮರೂಪಪರಿಷ್ವಙ್ಗಾಭಾವಾತ್ ಕೇವಲಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಿತಿ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತಥಾ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ನಾಮರೂಪಪರಿಷ್ವಙ್ಗಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನೈವ ಪರಿಷ್ವಙ್ಗಾತ್ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಞ್ಚನ ವೇದ ನಾನ್ತರಮ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಆಮೋಕ್ಷಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಪರಿಷ್ವಙ್ಗಾದೇವ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಜ್ಞಾನೋದಯ:। ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಹಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಸತಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ: ಪುನರಪಿ ಜಾಗರದಶಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಪರಿಷ್ವಜ್ಯ ತತ್ತನ್ನಾಮರೂಪೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರೇ ಸ್ಪಷ್ಟಮಭಿಧೀಯತೇ; ಯಥಾ ಸುಪ್ತ: ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಥಞ್ಚನ ಪಶ್ಯತಿ ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ|| ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ: ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠನ್ತೇ, ತಥಾ ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಯದ್ಯದ್ಭವನ್ತಿ ತಥಾ ಭವನ್ತಿ ಇತಿ||೧೦||

೧೧। ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್  – ಸಕಲೋಪನಿಷದ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾದಸ್ಯಾಮಪ್ಯುಪನಿಷದಿ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್, ನಾನ್ಯತ್ಕಿಞ್ಚನ ಮಿಷತ್ ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜಾ ಇತಿ, ಸ ಇಮಾಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ:, ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪ: ಇತ್ಯಾದಿ ಸಕಲೋಪನಿಷತ್ಸು ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏವ ಹಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ||೧೧||

೧೨। ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ –  ಶ್ರುತಮೇವ ಹ್ಯಸ್ಯಾಮುಪನಿಷದಿ; ಆತ್ಮತ: ಪ್ರಾಣ:….ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ: ಇತ್ಯಾದೌ ಆತ್ಮನ ಏವ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿ:, ಅತ: ಪ್ರಧಾನಾದಚೇತನಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಸ್ಸರ್ವಜ್ಞ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಏವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್||೧೨|| ಇತಿ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ||  ೫ ||

೧-೧-೬

೧೩। ಆನನ್ದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ – ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಈಕ್ಷಣಗುಣಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಬದ್ಧೋ ಮುಕ್ತಶ್ಚ  ನ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್। ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ: ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾತ್, ಅನ್ಯೋಽನ್ತರ  ಆತ್ಮಾಽಽನನ್ದಮಯ: ಇತ್ಯಸ್ಯ ಆನನ್ದಮಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಕಾರಣತಯಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಽಯಮಾನನ್ದಮಯ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಕುತ: ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ – ಆನನ್ದಮಯಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯದಶಾಶಿರಸ್ಕಾನನ್ದಮಯತ್ವೇನಾಭ್ಯಾಸಾತ್; ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾನನ್ದಾ:, ಸ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನನ್ದ: ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತನ್ತೇ, ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ, ಆನನ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್, ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ ಇತಿ ಹಿ ವೇದ್ಯತ್ವೇನಾಯಮಾನನ್ದಮಯೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯೋಽಭ್ಯಸ್ಯತೇ||೧೩||

೧೪। ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ – ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯ: ಇತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಮಯಟ್ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಆನನ್ದಮಯ: ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ। ಅತೋಽಯಮಾನನ್ದಮಯ: ನಾವಿಕಾರರೂಪ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಇತಿ ಚೇನ್ನ ಅರ್ಥವಿರೋಧಾತ್, ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥ ಏವಾಯಂ ಮಯಡಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ: ಇತಿ ಹ್ಯವಿಕಾರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕೃತ:। ಪ್ರಕರಣೇ ಚ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮಯ ಏವ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಮ್। ಉಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಆನನ್ದಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ಪರಮಪುರುಷ್ಾ ಏವಾಯಮಾನನ್ದಮಯ:।೧೪||

೧೫। ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ – ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನನ್ದಯಾತಿ ಇತಿ ಜೀವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾನನ್ದಹೇತುರಯಮಾನನ್ದಮಯೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ಅತಶ್ಚಾಯಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ||೧೫||

೧೬। ಮಾನ್ತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ – ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಮನ್ತ್ರವರ್ಣೋದಿತಮೇವ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆನನ್ದಮಯ ಇತಿ ಗೀಯತೇ। ಅತಶ್ಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ||೧೬||

೧೭। ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇ: – ಇತರ: – ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಮನ್ತ್ರವರ್ಣೋದಿತ ಇತಿ ನಾಶಙ್ಕನೀಯಮ್ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಶ್ಚಿತಾ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬದ್ಧಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಈದೃಶ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇ:। ಸೋಽಕಾಮಯತ, ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ವಿಚಿತ್ರಸ್ಥಿರತ್ರಸರೂಪಬಹುಭವನಸಙ್ಕಲ್ಪರೂಪಮಿದಂ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ತ್ವಮಿತಿ ಹ್ಯುತ್ತರತ್ರ ವ್ಯಜ್ಯತೇ। ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದೀದೃಶ-ವಿಪಶ್ಚಿತ್ತ್ವಾಸಂಭವ:||೧೭||

ಇತಶ್ಚ –

೧೮। ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ – ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾತ್, ಅನ್ಯೋಽನ್ತರ ಆತ್ಮಾಽನನ್ದಮಯ: ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಭೇದೇನಾಯಮಾನನ್ದಮಯೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ನ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯವಿಷಯತಯಾ ಉದಾಹೃತಶ್ಲೋಕೇ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಙ್ಕನೀಯಮ್, ಯತಸ್ಸೂತ್ರಕಾರ ಏವ ಇಮಾಂ ಆಶಙ್ಕಾಂ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಯ ಇತಿ। ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ ಇತಿ ಯಜ್ಞಾದಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಜೀವ: ಕರ್ತಾ। ವಿಜ್ಞಾನ ಶಬ್ದೇನ ಜೀವಸ್ಯಾವ್ಯಪದೇಶೇ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರವ್ಯಪದೇಶೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಸ್ಸ್ಯಾತ್, ಬುದ್ಧೇ: ಕರಣತ್ವಾದಿತಿ||೧೮||

ಇತಶ್ಚ –

೧೯। ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ – ಸೋಽಕಾಮಯತ, ಬಹುಸ್ಯಾಮ್ ಇತಿ ಸ್ವಕಾಮಾದೇವಾಸ್ಯ ಜಗತ್ಸರ್ಗಶ್ಶ್ರೂಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸರ್ಗೇ ಆನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ದೃಶ್ಯತೇ। ಅನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಆನುಮಾನಮ್||೧೯||

ಇತಶ್ಚ –

೨೦। ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ  ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ – ಅಸ್ಮಿನ್  ಆನನ್ದಮಯೇ, ಅಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ:, ಆನನ್ದಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ರಸೋ ವೈ ಸ:, ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ  ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನನ್ದೀ ಭವತಿ ಇತಿ ಅತ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: ಜಗತ್ಕಾರಣಭೂತ: ಆನನ್ದಮಯ:||೨೦|| ಇತಿ ಆನನ್ದಮಯಾಧಿಕರಣಮ್ || ೬ ||

೧-೧-೭

೨೧। ಅನ್ತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ – ಅಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಭೂತ: ವಿಪಶ್ಚಿದಾನನ್ದಮಯ:, ಕಶ್ಚಿದುಪಚಿತ- ಪುಣ್ಯವಿಶೇಷೋ ಜೀವವಿಶೇಷ: ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಿಜ್ಞಾಯತೇ, ನಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಾಶಙ್ಕನೀಯಮ್, ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯ: ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣ: ಪುರುಷಾಕಾರ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಕುತ:? ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ – ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮೀಶ: ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಮ್, ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತ: ಇತಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಸರ್ವಲೋಕಸರ್ವಕಾಮೇಶತ್ವಂ ಸ್ವತ ಏವಾಕರ್ಮವಶ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮ: ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮ್, ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ  ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಪ್ರಕೃತ್ಯನನ್ತರ್ಗತ- ಅಪ್ರಾಕೃತಸ್ವಾಸಾಧಾರಣರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣವತ್ತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ। ಜ್ಞಾನಾದಯೋಽಪಿ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಸ್ಸಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್, ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಗುಣಾ ವಿಜ್ಞಾಯನ್ತೇ। ತಥಾ, ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಅಪ್ರಾಕೃತಸ್ವಾಸಾಧಾರಣರೂಪಶ್ರವಣಾತ್ ತದ್ವತ್ತಾ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ತದೇತದ್ವಾಕ್ಯಕಾರಶ್ಚಾಹ – ಹಿರಣ್ಮಯ: ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ, ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಸರ್ವಾನ್ತರಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಲೋಕಕಾಮೇಶೋಪದೇಶಾತ್ ತಥೋದಯಾತ್ಪಾಪ್ಮನಾಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಚಾರ್ಯ, ಸ್ಯಾದ್ರೂಪಂ ಕೃತಕಮನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತಚ್ಚೇತಸಾಮೈಶ್ವರ್ಯಾತ್ ಇತಿ ನಿರಸನೀಯಂ ಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯ, ರೂಪಂ ವಾತೀನ್ದ್ರಿಯಮ್ ಅನ್ತ: ಕರಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಇತಿ। ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ದ್ರಮಿಡಾಚಾರ್ಯೈ:, ನ ವಾ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಮ್ ಅಞ್ಜಸೈವ ವಿಶ್ವಸೃಜೋ ರೂಪಮ್ ತತ್ತು ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್, ಮನಸಾ ತ್ವಕಲುಷೇಣ ಸಾಧನಾನ್ತರವತಾ ಗೃಹ್ಯತೇ। ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ, ಮನಸಾ ತು ವಿಶುದ್ಧೇನ ಇತಿ ಶ್ರುತೇ:। ನ ಹ್ಯರೂಪಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ। ಯಥಾಭೂತವಾದಿ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್। ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸ: – ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮ್, ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಇತಿ। ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತಿ ರೂಪಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚನ್ದ್ರಮುಖವತ್ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಮ್। ತಚ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತೈರೇವ – ನ ಮಯಡತ್ರ ವಿಕಾರಮಾದಾಯ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಅನಾರಭ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ। ಅತ: ಪ್ರಧಾನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತೋ ನಿರುಪಾಧಿಕವಿಪಶ್ಚಿದನವಧಿಕಾತಿಶಯಾನನ್ದೋಽಪ್ರಾಕೃತಸ್ವಾಸಾಧಾರಣದಿವ್ಯರೂಪ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ವೇದಾನ್ತೈ: ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್||೨೧||

೨೨। ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾನ್ಯ: – ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾದಿತ್ಯಾದನ್ತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶ್ಶರೀರಂ  ಯ ಆದಿತ್ಯಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್, ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್,  ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಧಿಲೋಕಮ್, ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಧಿಭೂತಮ್, ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಧಿವೇದಮ್, ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ ಇತ್ಯನ್ತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ಸುಬಾಲೋಪನಿಷದಿ ಚ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯೋಽವ್ಯಕ್ತಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್, ಯೋಽಕ್ಷರಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್, ಯೋ ಮೃತ್ಯುಮನ್ತರೇ ಸಞ್ಚರನ್ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಶ್ಶರೀರಮ್ ಯಂ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ವೇದ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: ಇತಿ ಸರ್ವದೇವಸರ್ವಲೋಕಸರ್ವಭೂತಸರ್ವವೇದ-ಸರ್ವಯಜ್ಞಸರ್ವಾತ್ಮೋಪರಿವರ್ತಮಾನತಯಾ ತತ್ತಚ್ಛರೀರತಯಾ ತತ್ತದನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ತತ್ತದವೇದ್ಯತಯಾ ತತ್ತನ್ನಿಯನ್ತೃತಯಾ ಚೈಭ್ಯಸ್ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ನಾರಾಯಣ: ಪ್ರಧಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತೋ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||೨೨||

೧-೧-೮,೯

೨೩,೨೪। ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಙ್ಗಾತ್, ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣ: – ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯನ್ತೇ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯನ್ತಿ, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶನ್ತಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ ಇತ್ಯಾದೌ। ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಪ್ರಾಣಸಹಚಾರಿಜೀವವಾಚಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಶಙ್ಕಾಯಾಮ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾತ್ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿಲಿಙ್ಗಾತ್ ಭೂತಾಕಾಶಜೀವಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಪುರುಷ ಏವಾತ್ರ ಆಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ। ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತು – ಬಹುಭವನರೂಪೇಕ್ಷಣಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾನನ್ದಜೀವಾನನ್ದಹೇತುತ್ವ-ವಿಜ್ಞಾನಮಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವ-ನಿಖಿಲಭುವನಭಯಾಭಯಹೇತುತ್ವ-ಸರ್ವಲೋಕಸರ್ವಕಾಮೇಶತ್ವ-ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಾಪ್ರಾಕೃತ= ಸ್ವಾಸಾಧರಣರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ರವಿಕರವಿಾಕಸಿತಪುಣ್ಡರೀಕನಯನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಸ್ಯ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಸ ಏವ ಆಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯೋ ಯುಕ್ತ ಏವ||೨೩,೨೪|| ಆಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್, ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್ ಚ|| ೮,೯||

೧-೧-೧೦

೨೫। ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ – ಅಥ ಯದತ: ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತ: ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತ: ಪೃಷ್ಠೇಷು ಅನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಇದಂ ವಾ ವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನನ್ತ: ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿ: ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನತಯಾ ಸಕಲಕಾರಣಭೂತಜ್ಯೋತಿಷ: ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷೈಕ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್, ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಿಲಿಙ್ಗಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಶಙ್ಕಾಯಾಮ್, ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಿಲಿಙ್ಗಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ। ತಥಾಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾಭೂತಾನಿ, ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಚರಣಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ದ್ಯುಸಂಬನ್ಧಿತಯಾಽತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇನ ಸಕಲಕಾರಣತಯಾಽಭೀಧೀಯತೇ। ಅಸ್ಯ ಚ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷೈಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಫಲಾಯೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ಅಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಭೂತ: ಪರಮಪುರುಷೋಽಪ್ರಾಕೃತಸ್ವಾಸಾಧಾರಣ- ದಿವ್ಯವರ್ಣೋ ದಿವ್ಯರೂಪಸ್ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾದ್ವರ್ತತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ನಿರತಿಶಯದೀಪ್ತಿಯೋಗಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ವಿಶ್ವತ: ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತ: ಪೃಷ್ಠೇಷು ಅನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ವಾಸಶ್ಚ ಯುಜ್ಯತೇ||೨೫||

೨೬। ಛನ್ದೋಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋಽರ್ಪಣನಿಗಮಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನಮ್ – ಪೂರ್ವತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ ಇತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಚ್ಛನ್ದ: ಪ್ರಸ್ತುತಮಿತಿ ನಾತ್ರ ಪರಮಪುರುಷಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್, ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಗಾಯತ್ರೀಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನೋಪದೇಶತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯ ಛನ್ದೋಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರೇವೇತಿ ನಿಗಮ್ಯತೇ। ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಛನ್ದಸ್ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಛನ್ದೋನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಞ್ಚಾನ್ಯೇ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸೈಷಾ ವಿರಾಟ್ ಇತ್ಯಾದೌ   ||೨೬||

೨೭। ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೈವಮ್ – ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯೈಶ್ಚತುಷ್ಪದೇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ಪರಮಪುರುಷೇ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಹ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರ ಏವ ಸಮಞ್ಜಸ:||೨೭||

೨೮। ಉಪದೇಶಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ – ಪೂರ್ವತ್ರ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ ಇತಿ ಪರಮಪುರುಷೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ಅತ್ರ ಅಥ ಯದತ: ಪರೋ ದಿವ: ಇತಿ ಪಞ್ಚಮ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ದ್ಯುಸಮ್ಬನ್ಧಿಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್, ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವ್ಯಪದೇಶೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್, ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನ:, ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಶ್ಶ್ಯೇನ: ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶ:। ಅತ್ರ ದಿವ: ಪರತ್ವಮೇವ ಉಭಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ:||೨೮|| ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮ್ ||೧೦||

೧-೧-೧೧

೨೯। ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ – ಆತ್ಮನಾಂ ಹಿತತಮರೂಪಮೋಕ್ಷಸಾಧನೋಪಾಸನ ಕರ್ಮತಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾತ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಇನ್ದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ ಸ ಏವ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್। ಕಾರಣೋಪಾಸನಂ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್। ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ನಾಶಙ್ಕನೀಯಮ್। ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನ್ದ್ರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಜೀವಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಕುತ:? ತಥಾಽನುಗಮಾತ್ – ಪರಮಾತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಾನನ್ದಾಜರಾಮೃತಾದಿಷ್ವಸ್ಯ ಇನ್ದ್ರಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುಗಮೋ ಹಿ ದೃಶ್ಯತೇ  ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾಽಽನನ್ದೋಽಜರೋಽಮೃತ ಇತಿ||೨೯||

೩೦। ನ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಚೇದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬನ್ಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ –  ಉಪಕ್ರಮೇ ಹಿ ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ ಇತಿ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದಿನಾ ಪ್ರಜ್ಞಾತಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಇನ್ದ್ರಸ್ಯೋಪದೇಶಾತ್, ಉಪಸಂಹಾರಸ್ತದನುಗುಣೋ ವರ್ಣನೀಯ ಇತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬನ್ಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ – ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮ:। ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮಸಂಬನ್ಧ- ಬಹುತ್ವಮಸ್ಮಿನ್ನಿನ್ದ್ರಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಪ್ರಭೃತ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾದ್ದೃಶ್ಯತೇ। ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ ಇತಿ ಹಿತತಮೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮ್। ತಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮ:। ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ: ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ:। ತಥಾ ಏಷ ಏವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮ್। ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ: ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ: ಪ್ರಾಣೇಷ್ವರ್ಪಿತಾ: ಇತಿ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ, ತಥಾಽಽನನ್ದಾದಯಶ್ಚ; ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಚ||೩೦||

೩೧। ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೇ ವಾಮದೇವವತ್ –  ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ಸರ್ವಶಬ್ದೈ: ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾಯಾಯಮಿನ್ದ್ರಶಬ್ದೇನಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶ:। ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಾ ಹಿ ವಾಮದೇವಾದಯ: ತಥೈವ ವದನ್ತಿ – ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ ಋಷಿರ್ವಾಮದೇವ: ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ ಇತಿ||೩೧||

೩೨। ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಙ್ಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್ – ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮ್, ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದಾಯು: ಇತ್ಯಾದಿಜೀವಲಿಙ್ಗಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಙ್ಗಂ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ನೈವಮಿತಿ ಚೇನ್ನ। ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ಹೇತೋ:, ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನಮ್। ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಸ್ವರೂಪೇಣೋಪಾಸನಂ ಭೋಕ್ತೃಶರೀರಕತ್ವೇನ ಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಶರೀರಕತ್ವೇನ ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಮಾಶ್ರಿತಮ್। ಯಥಾ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ, ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಞ್ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ ಇತಿಭೋಕ್ತೃಶರೀರಕತ್ವೇನ ಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಶರೀರಕತ್ವೇನ ಚ; ಇಹಾಪಿ ತತ್ಸಂಭವಾದೇವಮುಪದೇಶ:, ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ: ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದೈರ್ಹಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾನ್ತರಭೂತಮಿತಿ ಸಾಧಿತಮ್, ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಪುರುಷಸೂಕ್ತೋದಿತೋ ಮಹಾಪುರುಷೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ  ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಣೀತಮ್। ಸ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತಜೀವವಾಚಿಭಿರಿನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದೈರಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿಚ್ಛಾಸ್ತ್ರ- ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಕತಯಾ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ ಇತಿ ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಸಾಧಿತಮ್||೩೨|| ಇತಿ ಇನ್ದ್ರಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್ || ೧೧ ||

ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಥಮ: ಪಾದ: ||