பகவத்ராமாநுஜவிரசிதம்

ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யம்

பஞ்சதஶோऽத்யாய:

க்ஷேத்ராத்யாயே க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞபூதயோ: ப்ரக்ருதிபுருஷயோ: ஸ்வரூபம் விஶோத்ய விஶுத்தஸ்யாபரிச்சிந்ந-ஜ்ஞாநைகாகாரஸ்யைவ புருஷஸ்ய ப்ராக்ருதகுணஸங்கப்ரவாஹநிமித்தோ தேவாத்யாகாரபரிணதப்ரக்ருதிஸம்பந்தோऽநாதி: இத்யுக்தம் । அநந்தரே சாத்யாயே புருஷஸ்ய கார்யகாரணோபயாவஸ்தப்ரக்ருதிஸம்பந்தோ குணஸங்கமூலோ பகவதைவ க்ருத இத்யுக்த்வா குணஸங்கப்ரகாரம் ஸவிஸ்தரம் ப்ரதிபாத்ய குணஸங்கநிவ்ருத்திபூர்வகாத்ம-யாதாத்ம்யாவாப்திஶ்ச பகவத்பக்திமூலேத்யுக்தம்। இதாநீம் பஜநீயஸ்ய பகவத: க்ஷராக்ஷராத்மகபத்த-முக்தவிபூதிமத்தாம், விபூதிபூதாத்க்ஷராக்ஷரபுருஷத்வயாந்நிகிலஹேய-ப்ரத்யநீககல்யாணைக்தாநதயா அத்யந்தோத்கர்ஷேண விஸஜாதீயஸ்ய பகவத: புருஷோத்தமத்வம் ச வக்துமாரபதே ।

தத்ர தாவதஸங்கரூபஶஸ்த்ரச்சிந்நபந்தாம் அக்ஷராக்யவிபூதிம் வக்தும் சேத்யரூபபந்தாகாரேண விததமசித்பரிணாம-விஶேஷமஶ்வத்தவ்ருக்ஷாகாரம் கல்பயந் –

ஶ்ரீபகவாநுவாச

ஊர்த்வமூலமதஶ்ஶாகமஶ்வத்தம் ப்ராஹுரவ்யயம்  ।

சந்தாம்ஸி யஸ்ய பர்ணாநி யஸ்தம் வேத ஸ வேதவித்       ।। ௧ ।।

யம் ஸம்ஸாராக்யமஶ்வதமூர்த்வமூலமதஶ்ஶாகமவ்யயம் ப்ராஹு: ஶ்ருதய:, ஊர்த்வமூலோऽவாக்சாக ஏஷோऽஶ்வத்த: ஸநாதந: (க.௬.௧), ஊர்த்வமூலமவாக்சாகம் வ்ருக்ஷம் யோ வேத ஸம்ப்ரதி (யஜு.ஆ.௧.௧௧.௫) இத்யாத்யா: । ஸப்தலோகோபரிநிவிஷ்டசதுர்முகாதித்வேந தஸ்யோர்த்வமூலத்வம் । ப்ருதிவீநிவாஸிஸகல-நரபஶும்ருகக்ரிமிகீடபதங்கஸ்தாவராந்ததயா அதஶ்ஶாகத்வம் । அஸங்கஹேதுபூதாத ஸம்யக்ஜ்ஞாநோதயாத் ப்ரவாஹரூபேணாச்சேத்யத்வேநாவ்யயத்வம் । யஸ்ய சாஶ்வத்தஸ்ய சந்தாம்ஸி பர்ணாந்யாஹு: । சந்தாம்ஸி –  ஶ்ருதய:, வாயவ்யம் ஶ்வேதமாலபேத பூதிகாம: (யஜு.௨.௧.௧), ஐந்த்ராக்நமேகாதஶ கபாலம் நிர்வபேத்ப்ரஜாகாம: (யஜு.௨.௨.௧) இத்யாதிஶ்ருதிப்ரதிபாதிதை: காம்யகர்மபிர்வர்ததேऽயம் ஸம்ஸாரவ்ருக்ஷ இதி சந்தாம்ஸ்யேவாஸ்ய பர்ணாநி। பர்ணைர்ஹி வ்ருக்ஷோ வர்ததே । யஸ்தமேவம்பூதமஶ்வத்தம் வேத, ஸ வேதவித் । வேதோ ஹி ஸம்ஸாரவ்ருக்ஷச்சேதோ-பாயம் வததி சேத்யவ்ருக்ஷஸ்வரூபஜ்ஞாநம் சேதநோபாயஜ்ஞநோபயோகீதி வேதவிதித்யுச்யதே।। ௧௫.௧।।

அதஶ்சோர்த்வம் ச ப்ரஸ்ருதாஸ்தஸ்ய ஶாகா குணப்ரவ்ருத்தா விஷயப்ரவாலா:  ।

தஸ்ய மநுஷ்யாதிஶாகஸ்ய வ்ருக்ஷஸ்ய தத்தத்கர்மக்ருதா அபராஶ்ச அத: ஶாகா: புநரபி மநுஷ்யபஶ்வாதிரூபேண ப்ரஸ்ருதா பவந்தி ஊர்த்வம் ச கந்தர்வயக்ஷதேவாதிரூபேண ப்ரஸ்ருதா பவந்தி । தாஶ்ச குணப்ரவ்ருத்தா: குணை: ஸத்த்வாதிபி: ப்ரவ்ருத்தா:, விஷயப்ரவாலா: ஶப்தாதிவிஷயபல்லவா: । கதமித்யத்ராஹ –

அதஶ்ச மூலாந்யநுஸம்ததாநி கர்மாநுபந்தீநி மநுஷ்யலோகே  ।। ௨ ।।

ப்ரஹ்மலோகமூலஸ்யாஸ்ய வ்ருக்ஷஸ்ய மநுஷ்யாக்ரஸ்ய, அதோ மநுஷ்யலோகே மூலாந்யநுஸந்ததாநி தாநி ச கர்மாநுபந்தீநி கர்மாண்யேவாநுபந்தீநி மூலாநி அதோ மநுஷ்யலோகே ச பவந்தீத்யர்த: । மநுஷ்யத்வாவஸ்தாயாம் க்ருதைர்ஹி கர்மபி: அதோ மநுஷ்யபஶ்வாதய:, ஊர்த்வம் ச தேவாதயோ பவந்தி ।। ௨ ।।

ந ரூபமஸ்யேஹ ததோபலப்யதே நாந்தோ ந சாதிர்ந ச ஸம்ப்ரதிஷ்டா  ।

அஸ்ய வ்ருக்ஷஸ்ய சதுர்முகாதித்வேநோர்த்வமூலத்வம், தத்ஸந்தாநபரம்பரயா மநுஷ்யாக்ரத்வேந அதஶ்ஶாகத்வம், மநுஷ்யத்வே க்ருதை: கர்மபிர்மூலபூதை: புநரப்யதஶ்சோர்த்வம் ச ப்ரஸ்ருதஶாகத்வமிதி யதேதம் ரூபம் நிர்திஷ்டம், ந ததா ஸம்ஸாரிபிருபலப்யதே । மநுஷ்யோऽஹம் தேவதத்தஸ்ய புத்ரோ யஜ்ஞதத்தஸ்ய பிதா ததநுரூபப்ரிக்ரஹஶ்சேத்யேதாவந்மாத்ரமுபலப்யதே। ததா அஸ்ய வ்ருக்ஷஸ்ய அந்த: விநாஶோऽபி குணமயபோகேஷு அஸங்கக்ருத இதி நோபலப்யதே । ததா அஸ்ய குணஸங்க ஏவாதிரிதி நோபலப்யதே । தஸ்ய ப்ரதிஷ்டா ச அநாத்மநி ஆத்மாபிமாநரூபமஜ்ஞாநமிதி நோபலப்யதே ப்ரதிதிஷ்டத்யஸ்மிந்ந்அஏவேதி ஹ்யஜ்ஞாந-மேவாஸ்ய ப்ரதிஷ்டா ।। ௨ ।।

அஶ்வத்தமேநம் ஸுவிரூடமூலமஸங்கஶஸ்த்ரேண த்ருடேந சித்வா  ।। ௩ ।।

தத: பதம் தத்பரிமார்கிதவ்யம் யஸ்மிந் கதா ந நிவர்தந்தி பூய:  ।

ஏநமுக்தப்ரகாரம் ஸுவிரூடமூலம் ஸுஷ்டு விவிதம் ரூடமூலமஶ்வத்தம் ஸம்யக்ஜ்ஞாநமூலேந த்ருடேந குணமயபோகாஸம்காக்யேந ஶஸ்த்ரேண சித்வா, தத: விஷயாஸம்காத்தேதோ: தத்பதம் பரிமார்கிதவ்யம் -அந்வேஷணீயம், யஸ்மிந் கதா பூயோ ந நிவர்தந்தே ।। ௩ ।।

கதமநாதிகாலப்ரவ்ருத்தோ குணமயபோகஸம்க: தந்மூலம் ச விபரீதஜ்ஞாநம் நிவர்தத இத்யத ஆஹ –

தமேவ சாத்யம் புருஷம் ப்ரபத்யேத்யத: ப்ரவ்ருத்தி: ப்ரஸ்ருதா புராணீ  ।। ௪ ।।

அஜ்ஞாநாதிநிவ்ருத்தயே தமேவ ச ஆத்யம் க்ருத்ஸ்நஸ்யாதிபூதம், மயாத்யக்ஷேண ப்ரக்ருதி: ஸூயதே ஸசராசரம்‘, அஹம் ஸர்வஸ்ய ப்ரபவோ மத்தஸ்ஸர்வம் ப்ரவர்ததே (ப.கீ.௯.௧௦), மத்த: பரதரம் நாந்யத்கிஞ்சிதஸ்தி தநஞ்ஜய (௭.௪) இத்யாதிஷூக்தமாத்யம் புருஷமேவ ஶரணம் ப்ரபத்யேத்தமேவ ஶரணம் ப்ரபத்யேத । யத: யஸ்மாத்க்ருத்ஸ்நஸ்ய ஸ்ரஷ்டுரியம் குணமயபோகஸங்கப்ரவ்ருத்தி:, புராணீ புராதநீ ப்ரஸ்ருதா । உக்தம் ஹி மயைதத்பூர்வமேவ, தைவீ ஹ்யேஷா குணமயீ மம மாயா தூரத்யயா । மாமேவ யே ப்ரபத்யந்தே மாயாமேதாம் தரந்தி தே (௭.௧௪) இதி । ப்ரபத்யே யத: ப்ரவ்ருத்திரிதி வா பாட: தமேவ சாத்யம் புருஷம் ப்ரபத்ய – ஶரணமுபகம்ய, இயத: அஜ்ஞாநநிவ்ருத்த்யாதே: க்ருஸ்த்நஸ்யைதஸ்ய ஸாதநபூதா ப்ரவ்ருத்தி: புராணீ புராதநீ ப்ரஸ்ருதா । புராதநாநாம் முமுக்ஷூணாம் ப்ரவ்ருத்தி: புராணீ । புராதநா ஹி முமுக்ஷவோ மாமேவ ஶரணமுபகம்ய நிர்முக்தபந்தாஸ்ஸம்ஜாதா இத்யர்த: ।। ௪ ।।

நிர்மாநமோஹா ஜிதஸங்கதோஷா அத்யாத்மநித்யா விநிவ்ருத்தகாமா:  ।

த்வந்த்வைர்விமுக்தாஸ்ஸுகது:கஸம்ஜ்ஞைர்கச்சந்த்யமூடா: பதமவ்யயம் தத் ।। ௫ ।।

ஏவம் மாம் ஶரணமுபகம்ய நிர்மாநமோஹா: நிர்கதாநாத்மாத்மாபிமாநரூபமோஹா:, ஜிதஸங்கதோஷா ஜிதகுணமயபோகஸங்காக்யதோஷா: । அத்யாத்மநித்யா: ஆத்மநி யஜ்ஜ்ஞாநம் ததத்யாத்மம், ஆத்மஜ்ஞாநநிரதா:। விநிவ்ருத்தகாமா: விநிவ்ருத்தததிதரகாமா: ஸுகது:கஸஜ்ஞைர்த்வந்த்வைஶ்ச விமுக்தா:, அமூடா: ஆத்மாநாத்மஸ்வபவஜ்ஞா:, ததவ்யயம் பதம் கச்சந்தி அநவச்சிந்நஜ்ஞாநாகாரமாத்மாநம் யதாவஸ்திதம் ப்ராப்நுவந்தி மாம் ஶரணமுபகதாநாம் மத்ப்ரஸாதாதேரேவைதா: ஸர்வா: ப்ரவ்ருத்தய: ஸுஶகா: ஸித்திபர்யந்தா பவந்தீத்யர்த: ।। ௫ ।।

ந தத்பாஸயதே ஸூர்யோ ந ஶஶாங்கோ ந பாவக:  ।

யத்கத்வா ந நிவர்தந்தே தத்தாம பரமம் மம    ।। ௬ ।।

ததத்மஜ்யோதிர்ந ஸூர்யோ பாஸயதே, ந ஶஶாங்க:, ந பாவகஶ்ச । ஜ்ஞாநமேவ ஹி ஸர்வஸ்ய ப்ரகாஶகம் பாஹ்யாநி து ஜ்யோதீம்ஷி விஷயேந்த்ரியஸம்பந்தவிரோதிதமோநிரஸநத்வாரேணோபகாரகாணி । அஸ்ய ச ப்ரகாஶகோ யோக: । தத்விரோதி சாநாதிகர்ம । தந்நிவர்தநம் சோக்தம் பகவத்ப்ரபத்திமூலமஸங்காதி । யத்கத்வா புநர்ந நிவர்தந்தே, தத்பரமம் தாம பரம் ஜ்யோதி: மம மதீயம் மத்விபூதிபூத: மமாம்ஶ இத்யர்த: । ஆதித்யாதீநாமபி ப்ரகாஶகத்வேந தஸ்ய பரமத்வம் । ஆதித்யாதீநி ஹி ஜ்யோதீம்ஷி ந ஜ்ஞாநஜ்யோதிஷ: ப்ரகாஶகாநி ஜ்ஞாநமேவ ஸர்வஸ்ய ப்ரகாஶகம் ।। ௬ ।।

மமைவாம்ஶோ ஜீவலோகே ஜீவபூத: ஸநாதந:  ।

மநஷ்ஷஷ்டாநீந்த்ரியாணி ப்ரக்ருதிஸ்திதாநி கர்ஷதி  ।। ௭ ।।

இத்தமுக்தஸ்வரூப: ஸநாதநோ மமாம்ஶ ஏவ ஸந் கஶ்சிதநாதிகர்மரூபாவித்யாவேஷ்டிதோ ஜீவபூதோ ஜீவலோகே வர்தமாநோ தேவமநுஷ்யாதிப்ரக்ருதிபரிணாமவிஶேஷஶரீரஸ்தாநி மநஷ்ஷஷ்டாநீந்த்ரியாணி கர்ஷதி । கஶ்சிச்ச பூர்வோக்தேந மார்கேணாஸ்யா அவித்யாயா: முக்த: ஸ்வேந ரூபேணாவதிஷ்டதே । ஜீவபூதஸ்த்வதிஸம்குசிதஜ்ஞாநைஶ்வர்ய: கர்மலப்தப்ரக்ருதி-பரிணாமவிஶேஷரூபஶரீரஸ்தாநாமிந்த்ரியாணாம் மநஷ்ஷஷ்டாநாமீஶ்வர: தாநி கர்மாநுகுணமிதஸ்தத: கர்ஷதி ।।௭।।

ஶரீரம் யதவாப்நோதி யச்சாப்யுத்க்ராமதீஶ்வர:  ।

க்ருஹீத்வைதாநி ஸம்யாதி வாயுர்கந்தாநிவாஶயாத்    ।। ௮ ।।

யச்ஶரீரமவாப்நோதி, யமாச்சரீராதுத்க்ராமதி, தத்ராயமிந்த்ரியாணாமீஶ்வர: ஏதாநி இந்த்ரியாணி பூதஸூக்ஷ்மைஸ்ஸஹ க்ருஹீத்வா ஸம்யாதி வாயுர்கந்தாநிவாஶயாத் । யதா வாயு: ஸ்ரக்சந்தநகஸ்தூரிகாத்யாஶயாத்தத்ஸ்தாநாத்ஸூக்ஷ்மாவயவைஸ்ஸஹ கந்தாந் க்ருஹீத்வாந்யத்ர ஸம்யாதி, தத்வதித்யர்த: ।। ௮ ।। காநி புநஸ்தாநீந்த்ரியாணீத்யத்ராஹ –

ஶ்ரோத்ரம் சக்ஷு: ஸ்பர்ஶநம் ச ரஸநம் க்ராணமேவ ச  ।

அதிஷ்டாய மநஶ்சாயம் விஷயாநுபஸேவதே        ।। ௯ ।।

ஏதாநி மநஷ்ஷஷ்டாநீந்த்ரியாணி அதிஷ்டாய ஸ்வஸ்வவிஷயவ்ருத்த்யநுகுணாநி க்ருத்வா, தாந் ஶப்தாதீந் விஷயாநுபஸேவதே உபபுங்க்தே ।। ௯ ।।

உத்க்ராமந்தம் ஸ்திதம் வாபி புஞ்ஜாநம் வா குணாந்விதம்  ।

விமூடா நாநுபஶ்யந்தி பஶ்யந்தி ஜ்ஞாநசக்ஷுஷ:  ।। ௧௦ ।।

ஏவம் குணாந்விதம் ஸத்த்வாதிகுணமயப்ரக்ருதிபரிணாமவிஶேஷமநுஷ்யத்வாதிஸம்ஸ்தாநபிண்டஸம்ஸ்ருஷ்டம், பிண்டவிஶேஷாதுத்க்ராமந்தம் பிண்டவிஶேஷேऽவதிதம் வா, குணமயாந் விஷயாந் புஞ்ஜாநம் வா கதாசிதபி ப்ரக்ருதிபரிணாமவிஶேஷமநுஷ்யத்வாதி-பிண்டாத்விலக்ஷணம் ஜ்ஞாநைகாகாரம் விமூடா நாநுபஶ்யந்தி । விமூடா: மநுஷ்யத்வாதிபிண்டாத்மத்வாபிமாநிந: । ஜ்ஞாநசக்ஷுஷஸ்து பிண்டாத்மவிவேகவிஷயஜ்ஞாநவந்த: ஸர்வாவஸ்தமப்யேநம் விவிக்தாகாரமேவ பஶ்யந்தி ।। ௧௦।।

யதந்தோ யோகிநஶ்சைநம் பஶ்யந்த்யாத்மந்யவஸ்திதம்  ।

யதந்தோऽப்யக்ருதாத்மாநோ நைநம் பஶ்யந்த்யசேதஸ:  ।। ௧௧ ।।

மத்ப்ரபத்திபூர்வகம் கர்மயோகாதிஷு யதமாநாஸ்தைர்நிர்மலாந்த:கரணா யோகிநோ யோகாக்யேந சக்ஷுஷா ஆத்மநி ஶரீரேऽவஸ்திதமபி ஶரீராத்விவிக்தம் ஸ்வேந ரூபேணாவஸ்திதமேநம் பஶ்யந்தி । யதமாநா அப்யக்ருதாத்மாந: மத்ப்ரபத்திவிரஹிண: தத ஏவாஸம்ஸ்க்ருதமநஸ:, தத ஏவ அசேதஸ: ஆத்மாவலோகநஸமர்தசேதோரஹிதா: நைநம் பஶ்யந்தி ।। ௧௧ ।।

ஏவம் ரவிசந்த்ராக்நீநாமிந்த்ரியஸந்நிகர்ஷவிரோதிஸம்தமஸநிரஸநமுகேநேந்த்ரியாநுக்ராஹகதயா ப்ரகாஶகாநாம் ஜ்யோதிஷ்மதாமபி ப்ரகாஶகஜ்ஞாநஜ்யோதிராத்மா முக்தாவஸ்தோ ஜீவாவஸ்தஶ்ச பகவத்விபூதி: இத்யுக்தம், தத்தாம பரமம் மம , மமைவாம்ஶோ ஜீவலோகே ஜீவபூதஸ்ஸநாதந: இதி । இதாநீமசித்பரிணாமவிஶேஷபூதமாதித்யாதீநாம் ஜ்யோதிஷ்மதாம் ஜ்யோதிரபி பகவத்விபூதிரித்யாஹ –

யதாதித்யகதம் தேஜோ ஜகத்பாஸயதேऽகிலம்  ।

யச்சந்த்ரமஸி யச்சாக்நௌ தத்தேஜோ வித்தி மாமகம்  ।। ௧௨ ।।

அகிலஸ்ய ஜகதோ பாஸகமேதேஷாமாதித்யாதீநாம் யத்தேஜ:, தந்மதீயம் தேஜ: தைஸ்தைராராதிதேந மயா தேப்யோ தத்தமிதி வித்தி ।। ௧௨ ।। ப்ருதிவ்யாஶ்ச பூததாரிண்யா தாரகத்வஶக்திர்மதீயேத்யாஹ –

காமாவிஶ்ய ச பூதாநி தாரயாம்யஹமோஜஸா ।।

புஷ்ணாமி சௌஷதீ: ஸர்வாஸ்ஸோமோ பூத்வா ரஸாத்மக:  ।। ௧௩ ।।

அஹம் ப்ருதிவீமாவிஶ்ய ஸர்வாணி பூதாநி ஓஜஸா மமாப்ரதிஹதஸாமர்த்யேந தாரயாமி । ததாஹமம்ருதரஸமயஸ்ஸோமோ பூத்வா ஸர்வௌஷதீ: புஷ்ணாமி ।। ௧௫.௧௩ ।।

அஹம் வைஶ்வாநரோ பூத்வா ப்ராணிநாம் தேஹமாஶ்ரித: ।

ப்ராணாபாநஸமாயுக்த: பசாம்யந்நம் சதுர்விதம்   ।। ௧௪ ।।

அஹம் வைஶ்வாநரோ ஜாடராநலோ பூத்வா ஸர்வேஷாம் ப்ராணிநாம் தேஹமாஶ்ரித: தைர்புக்தம் காத்யசூஷ்யலேஹ்யபேயாத்மகம் சதுர்விதமந்நம் ப்ராணாபாநவ்ருத்திபேதஸமாயுக்த: பசாமி ।। ௧௪ ।।

அத்ர பரமபுருஷவிபூதிபூதௌ ஸோமவைஶ்வாநரௌ அஹம் ஸோமோ பூத்வா, வைஶ்வாநரோ பூத்வா இதி தத்ஸாமாநாதிகரண்யேந நிர்திஷ்டௌ । தயோஶ்ச ஸர்வஸ்ய பூதஜாதஸ்ய ச பரமபுருஷஸாமாநாதிகரண்யநிர்தேஶஹேதுமாஹ –

ஸர்வஸ்ய சாஹம் ஹ்ருதி ஸந்நிவிஷ்டோ மத்த: ஸ்ம்ருதிஜ்ஞாநமபோஹநம் ச ।

வேதைஶ்ச ஸர்வைரஹமேவ வேத்யோ வேதாந்தக்ருத்வேதவிதேவ சாஹம் ।। ௧௫ ।।

தயோ: ஸோமவைஶ்வாநரயோ: ஸர்வஸ்ய ச பூதஜாதஸ்ய ஸகலப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்திமூலஜ்ஞாநோதயதேஶே ஹ்ருதி ஸர்வம் மத்ஸம்கல்பேந நியச்சநஹமாத்மதயா ஸந்நிவிஷ்ட: । ததாஹு: ஶ்ருதய:, அந்த: ப்ரவிஷ்டஶ்ஶாஸ்தா ஜநாநாம் ஸர்வாத்மா (ய.ஆ.௩.௧௧.௨), ய: ப்ருதிவ்யாம் திஷ்டந், ய ஆத்மநி திஷ்டநாத்மநோऽந்தரோ … யமயதி (ப்ரு.௫.௭.௨௨.மா), பத்மகோஶப்ரதீகாஶம் ஹ்ருதயம் சாப்யதோமுகம் (நா), அத யதிதமஸ்மிந் ப்ரஹ்மபுரே தஹரம் புண்டரீகம் வேஶ்ம (சா.௮.௧.௧) இத்யாத்யா: । ஸ்ம்ருதயஶ்ச, ஶாஸ்தா விஷ்ணுரஶேஷஸ்ய ஜகதோ யோ ஜகந்மய: (வி.௧.௧௭.௨௦) , ப்ரஶாஸிதாரம் ஸர்வேஷாமணீயாம்ஸமணீயஸாம் (மநு.௧௨.௧௨௨), யமோ வைவஸ்வதோ ராஜா யஸ்தவைஷ ஹ்ருதி ஸ்தித: (மநு.௮.௨௨) இத்யாத்யா: । அதோ மத்த ஏவ ஸர்வேஷாம் ஸ்ம்ருதிர்ஜாயதே । ஸ்ம்ருதி: பூர்வாநுபூதிவிஷயமநுபவஸம்ஸ்காரமாத்ரஜம் ஜ்ஞாநம் । ஜ்ஞாநமிந்த்ரியலிங்காகமயோகஜோ வஸ்துநிஶ்சய: ஸோऽபி மத்த: । அபோஹநம் ச । அபோஹநம்  ஜ்ஞாநநிவ்ருத்தி: । அபோஹநமூஹநம் வா ஊஹநமூஹ: ஊஹோ நாம இதம் ப்ரமாணமித்தம் ப்ரவர்திதுமர்ஹாதீதி ப்ரமாணப்ரவ்ருத்த்யர்ஹாதாவிஷயம் ஸாமக்ர்யாதிநிரூபணஜந்யம் ப்ரமாணாநுக்ராஹகம் ஜ்ஞாநம் ஸ சோஹோ மத்த ஏவ । வேதைஶ்ச ஸர்வைரஹமேவ வேத்ய: । அதோऽக்நிஸூர்யவாயுஸோமேந்த்ராதீநாம் மதந்தர்யாமிகத்வேந மதாத்மகத்வாத்தத்ப்ரதிபாதநபரைரபி ஸர்வைர்வேதைரஹமேவ வேத்ய:, தேவமநுஷ்யாதிஶப்தைர்ஜீவாத்மைவ । வேதாந்தக்ருத்வேதாநாம்  இந்த்ரம் யஜேத, வருணம் யஜேத இத்யேவமாதீநாமந்த: பலம் பலே ஹி தே ஸர்வே வேதா: பர்யவஸ்யந்தி அந்தக்ருத்பலக்ருத் வேதோதிதபலஸ்ய ப்ரதாதா சாஹமேவேத்யர்த: । ததுக்தம் பூர்வமேவ, யோ யோ யாம் யாம் தநும் பக்த: ஶ்ரத்தயார்சிதுமிச்சதி (௭.௧௧) இத்யாரப்ய லபதே ச தத: காமாந்மயைவ விஹிதாந் ஹி தாந் இதி, அஹம் ஹி ஸர்வயஜ்ஞாநாம் போக்தா ச ப்ரபுரேவ ச (௯.௨௪) இதி ச । வேதவிதேவ சாஹம்  வேதவிச்சாஹமேவ । ஏவம் மதபிதாயிநம் வேதமஹமேவ வேத இதோऽந்யதா யோ வேதார்தம் ப்ரூதே ந ஸ வேதவிதித்யபிப்ராய: ।। ௧௫ ।। அதோ மத்த ஏவ ஸர்வவேதாநாம் ஸாரபூதமர்தம் ஶ்ருணு –

த்வாவிமௌ புருஷௌ லோகே க்ஷரஶ்சாக்ஷர ஏவ ச ।

க்ஷரஸ்ஸர்வாணி பூதாநி கூடஸ்தோऽக்ஷர உச்யதே    ।। ௧௬ ।।

க்ஷரஶ்சாக்ஷரஶ்சேதி த்வாவிமௌ புருஷௌ லோகே ப்ரதிதௌ । தத்ர க்ஷரஶப்தநிர்திஷ்ட: புருஷோ ஜீவஶப்தாபிலபநீய-ப்ரஹ்மாதிஸ்தம்பபர்யந்தக்ஷரணஸ்வபாவாசித்ஸம்ஸ்ருஷ்டஸர்வபூதாநி। அத்ராசித்ஸம்ஸர்கரூபைகோபாதிநா புருஷ இத்யேகத்வநிர்தேஶ:। அக்ஷரஶப்தநிர்திஷ்ட: கூடஸ்த:  – அசித்ஸம்ஸர்கவியுக்த: ஸ்வேந ரூபேணாவஸ்திதோ முக்தாத்மா। ஸ த்வசித்ஸம்ஸர்காபாவாத் அசித்பரிணாமவிஶேஷப்ரஹ்மாதிதேஹாஸாதாரணோ ந பவதீதி கூடஸ்த இத்யுச்யதே । அத்ராப்யேகத்வநிர்தேஶோऽசித்வியோக-ரூபைகோபாதிநாபிஹித: । ந ஹி இத: பூர்வமநாதௌ காலே முக்த ஏக ஏவ । யதோக்தம், பஹவோ ஜ்ஞாநதபஸா பூதா மத்பாவமாகதா: (௪.௧௦), ஸர்கேऽபி நோபஜாயந்தே ப்ரலயே ந வ்யதந்தி ச (௧௪.௨) இதி।।௧௬।।

உத்தம: புருஷஸ்த்வந்ய: பரமாத்மேத்யுதாஹ்ருத: ।

யோ லோகத்ரயமாவிஶ்ய பிபர்த்யவ்யய ஈஶ்வர:     ।। ௧௭ ।।

உத்தம: புருஷஸ்து தாப்யாம் க்ஷராக்ஷரஶப்தநிர்திஷ்டாப்யாம் பத்தமுக்தபுருஷாப்யாமந்ய: அர்தாந்தரபூத: பரமாத்மேத்யுதாஹ்ருத: ஸர்வாஸு ஶ்ருதிஷு । பரமாத்மேதி நிர்தேஶாதேவ ஹ்யுத்தம: புருஷோ பத்தமுக்தபுருஷாப்யாமர்தாந்தரபூத இத்யவகம்யதே । கதம்? யோ லோகத்ரயமாவிஶ்ய பிபர்தி । லோக்யத இதி லோக: தத்த்ரயம் லோகத்ரயம் । அசேதநம் தத்ஸம்ஸ்ருஷ்டஶ்சேதநோ முக்தஶ்சேதி ப்ரமாணாவகம்யமேதத்த்ரயம் ய ஆத்மதயா ஆவிஶ்ய பிபர்தி, ஸ தஸ்மாத்வ்யாப்யாத்பர்தவ்யாச்சார்தாந்தரபூத: । இதஶ்சோக்தால்லோகத்ரயாதர்தாந்தரபூத: யத: ஸோऽவ்யய:, ஈஶ்வரஶ்ச அவ்யயஸ்வபாவோ ஹி வ்யயஸ்வபாவாதசேதநாத்தத்ஸம்பந்தேந ததநுஸாரிணஶ்ச சேதநாதசித்ஸம்பந்தயோக்யதயா பூர்வஸம்பந்திநோ முக்தாச்சார்தாந்தரபூத ஏவ । ததைதஸ்ய லோகத்ரயஸ்யேஶ்வர:, ஈஶிதவ்யாத்தஸ்மாதர்தாந்தரபூத: ।। ௧௭ ।।

யஸ்மாத்க்ஷரமதீதோऽஹமக்ஷராதபி சோத்தம: ।

அதோऽஸ்மி லோகே வேதே ச ப்ரதித: புருஷோத்தம:   ।। ௧௮ ।।

யஸ்மாதேவமுக்தை: ஸ்வபாவை: க்ஷரம் புருஷமதீதோऽஹம், அக்ஷராந்முக்தாதப்யுக்தைர்ஹோதுபிருத்க்ருஷ்டதம:, அதோऽஹம் லோகே வேதே ச புருஷோத்தம இதி ப்ரதிதோऽஸ்மி । வேதார்தாவலோகநால்லோக இதி ஸ்ம்ருதிரிஹோச்யதே । ஶ்ருதௌ ஸ்ம்ருதௌ சேத்யர்த: । ஶ்ருதௌ தாவத், பரம் ஜ்யோதிருபஸம்பத்ய ஸ்வேந ரூபேணாபிநிஷ்பத்யதே, ஸ உத்தம: புருஷ: (சா.௮.௧௨.௨)  இத்யாதௌ। ஸ்ம்ருதவபி, அம்ஶாவதாரம் புருஷோத்தமஸ்ய ஹ்யநாதிமத்யாந்தமஜஸ்ய விஷ்ணோ: (வி.௫.௧௭.௩௩) இத்யாதௌ ।। ௧௮ ।।

யோ மாமேவமஸம்மூடோ ஜாநாதி புருஷோத்தமம் ।

ஸ ஸர்வவித்பஜதி மாம் ஸர்வபாவேந பாரத      ।। ௧௯ ।।

ய ஏவமுக்தேந ப்ரகாரேண புருஷோத்தமம் மாமஸம்மூடோ ஜாநாதி க்ஷராக்ஷரபுருஷாப்யாம், அவ்யயஸ்வபாவதயா வ்யாபநபரணைஶ்வர்யாதியோகேந ச விஸஜாதீயம் ஜாநாதி, ஸ ஸர்வவிந்மத்ப்ராப்த்யுபாயதயா யத்வேதிதவ்யம் தத்ஸர்வம் வேத பஜதி மாம் ஸர்வபாவேந  யே ச மத்ப்ராப்த்யுபாயதயா மத்பஜநப்ரகாரா நிர்திஷ்டா: தைஶ்ச ஸர்வைர்பஜநப்ரகாரைர்மாம் பஜதே । ஸர்வைர்மத்விஷயைர்வேதநைர்மம யா ப்ரீதி:, யா ச மம ஸர்வைர்மத்விஷயைர்பஜநை:, உபயவிதா ஸா ப்ரீதிரநேந வேதநேந மம ஜாயதே ।। ௧௯।। இத்யேதத்புருஷோத்தமத்வவேதநம் பூஜயதி

இதி குஹ்யதமம் ஶாஸ்த்ரமிதமுக்தம் மயாநக ।

ஏதத்புத்த்வா புத்திமாந் ஸ்யாத்க்ருதக்ருத்யஶ்ச பாரத ।। ௨௦ ।।

இதி ஶ்ரீமத்பகவத்கீதாஸூபநிஷத்ஸு புராணபுருஷோத்தமயோகோ நாம ஏகாதஶோऽத்யாய: ।। ௧௧।।

இத்தம் மம புருஷோத்தமத்வப்ரதிபாதநம் ஸர்வேஷாம் குஹ்யாநாம் குஹ்யதமமிதம் ஶாஸ்த்ரம், த்வமநகதயா யோக்யதம: இதி க்ருத்வா மயா தவோக்தம் । ஏதத்புத்த்வா புத்திமாம்ஸ்ஸ்யாத்க்ருதக்ருத்யஶ்ச  மாம் ப்ரேப்ஸுநா உபாதேயா யா புத்தி: ஸா ஸர்வா உபாத்தா ஸ்யாத்யச்ச தேந கர்தவ்யம், தத்ஸர்வம் க்ருதம் ஸ்யாதித்யர்த: । அநேந ஶ்லோகேந, அநந்தரோக்தம் புருஷோத்தமவிஷயம் ஜ்ஞாநம் ஶாஸ்த்ரஜந்யமேவைதத்ஸர்வம் கரோதி, ந தத்ஸாக்ஷாத்காரரூபமித்யுச்யதே ।। ௨௦ ।।

।। இதி ஶ்ரீபகவத்ராமாநுஜவிரசிதே ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யே பஞ்சதஶோऽத்யாய: ।। ௧௫ ।।