శ్రీః

 

శ్రీమతే రామానుజాయ నమః

 

ఈశావాస్యోపనిషత్

శాన్తిపాఠః

ఓమ్ పూర్ణమదః పూర్ణమిదం పూర్ణత్పూర్ణముదచ్యతే | పూర్ణస్య పూర్ణమాదాయ పూర్ణమేవావశిష్యతే ||

ఓ శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ||

శుక్లయజుర్వేదీయానాం ఏష శాన్తిపాఠమన్త్రః | పరబ్రహ్మణః సమగ్రస్వరూపస్యభావప్రతిపాదక ఇతి యథాసిద్ధాన్త విపులవిశదం వివరణం అర్హతి। తథా హి-పూరీ-ఆప్యాయనే ఇత్యస్మాత్ చౌరాదికత్వేనస్వార్థణిజన్తాత్ ధాతోః క్తప్రత్యయే సతి “యా దాన్త-శాన్త-పూర్ణ-దస్త-స్పష్ట-ఛన్న-జ్ఞప్తాః” ఇతి (7-2-27) పాణినిసూత్రేణ పూర్ణశబ్దోऽయం నిపాత్యతే | ఇడాగమాభావ:  నిపాతస్య ఫలమ్ | ణిలోప:, రాత్ పరత్వాత్ ప్రత్యయతకారస్య నత్వం, తస్య ణత్వం చేతి పూర్ణశబ్దసిద్ధై ప్రక్రియా | క్తప్రత్యయశ్చ ఇహ కర్తరి కర్మణి యేతి ఉభయథాపి భావ్యమ్ | తత్ర కర్తరి • బ్రహమ స్వరూపేణ పూరయతివ్యాప్నోతి ఇత్యర్థః| కర్మణి తు – బ్రహమ కల్యాణగుణైః సంభృతమిత్యర్థః | అసంకుచితవృత్తినానేన పూర్ణశబ్దేన సర్వత్ర సర్వదా సర్వథా చ పూర్ణత్వం బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యతే ||

(1) తత్ యథా – సర్వత్రేతి సర్వదేశవ్యాప్తివివక్షా । సర్వత్ర పూర్ణతా నామ-సర్వవ్యాప్తస్య తత్దేశావచ్ఛేదేనాపి పరిసమాప్యవృత్తిత్వపర్యవసానమ్ | తద్వా కథమ్? న హి ఏకత్ర పూర్ణతయా స్థితస్య అన్యత్ర వృత్తిసమ్భవ: | ఇతి శంకా నిరస్యతే సిద్ధాన్తిభి:  విశిష్టాద్వైతిభి వ్యక్తిషు పరిసమాప్తామపి వ్యాపినీ తార్కికాణాం జాతిం నిదర్శయదభిరితి భావ్యమ్ ||

(2) సర్వదా – ఇతి కాలానవచ్ఛేదేన వ్యాప్తివివక్షా |

(3) సర్వథా • ఇతి వ్యాప్తిప్రకారవివక్షా చ | తత్ర స్వరూపతః గుణతశ్చేతి వ్యాప్తిప్రకారద్వైవిధ్యమ్ | తేన దీపాదుత్పన్నప్రదీపన్యాయేన పరస్వరూపవత్ ఉత్తరేషాం వ్యూహ-విభవ-అన్తర్యామి-అర్చావతారాణామపి గుణైః పూర్ణతాసిద్ధి:| ఏతదభిప్రాయేణైవ మన్త్రపదాని వ్యాఖ్యేయాని ||- తథా హి – “పూర్ణమదః పూర్ణమిదం” ఇతి “పూర్ణమిదం పూర్ణమదః” ఇతి చ పాఠభేదో దృశ్యతే | తత్ర విప్రకృష్టవాచినా అదః శబ్దేన నిత్యవిభూతివర్తిపరస్వరూపగ్రహణమ్ | సన్నిహితవాచినా ఇదం | శబ్దేన చ హృదయగుహావర్తి-అన్తర్యామిరూపం వివక్షితమ్ | పూర్ణశబ్దః గుణపౌష్కల్యవచనః | తథాచ • పరవాాసుదేవమూర్తిరివ అన్తర్యామిస్వరూపం చ వాఙ్గుణ్యపుష్కలమితి ప్రథమవాక్యార్థః। అథ, పూర్ణాత్ – పూర్వోక్తపరవాసదేవసకాశాత్ ఆవిర్భూతం పూర్ణం • వ్యూహస్వరూపం ఉదచ్యతే – బహుప్రకారం భవతి । సంకర్షణ-ప్రద్యుమ్నానిరుద్ధరూపేణ ద్వి-ద్వి-గుణావిష్కరణశాలి సత్ త్రిప్రకారం భవతీతి భావః। తత్ర వ్యూహత్రయే ప్రతివ్యక్తి గుణద్వయమాత్రావిష్కరణేऽపి స్వతో గుణషట్కపూర్ణమేవేతి న న్యూనతా భావయా । ఇదం చోకతం పాంచరాత్రానుసారతః శ్రీవత్సచిన్హగురుభిః వరదరాజస్తవే • గుణైష్షడ్భిస్త్యేతై: ప్రథమతరమూర్తిస్తవ బభౌ । తతః తిస్ర: తేషాం త్రియుగ। యుగలైర్హి త్రిభిః అభుః” ఇత్యాదినా ||

పూర్ణస్య పూర్ణం – ఇహ షష్ఠయన్తపూర్ణశబ్దః సర్వావతారకన్దభూతం క్షీరాబ్ధిశాయి వ్యూహరూపం వదతి । తత్సమ్బన్ధి పూర్ణం రామకృష్ణాదివిభవావతారజాతమ్ । తత్ (ద్వితీయాన్తమ్ ) ఆదాయ -స్వహేతుత్వేన స్వీకృత్య • పూర్ణం ఏవ అవశిష్యతే – అర్చావతారూపమేవ చరమతయా వర్తతే సర్వసమాశ్రయణోపయోగి నిత్యసన్నిహితం కల్యాణగుణపూర్ణం చ । ఇతి మన్త్రస్య । పదార్థవివరణమ్ । ఏతేన పరబ్రహ్మణః సర్వవ్యాప్తిః సర్వత్ర గుణపౌష్కల్యం చ ప్రతిపాదితం భవతి । అధ్యయనారమ్భే ఏవంవిధపరిపూర్ణబ్రహ్మస్వరుపధ్యానం శాన్తిమన్త్రేణానేన విధిత్సితమితి బోధ్యమ్ । శ్రీవచనభూమణస్య అరుమ్పదాఖ్యే  ద్రవిడభాషామయటిప్పణే సమంజసమిదం వివరణం దృశ్యమ్ ||

యద్యపి శ్రీరంగరామానుజమునీన్ద్రై: బృహదారణ్యకే (7-1) అయంమన్త్ర ప్రకరణాత్ప్రణవస్తుతిపరతయావ్యాఖ్యాత:। తదేవమ్ “పూర్ణమదః పూర్ణమిదం”  ఇత్యనేన పరోక్షప్రత్యక్షసర్వలోకానాం వేదశబ్దప్రభవత్యాత్  తద్వ్యాప్తత్వం ప్రోచ్య, (కారణేన । కార్యస్య వ్యాప్తత్వాత్ • కారణీభూతవేదశబ్దవ్యాప్తతా లోకానాం – ఇతి । ఏవం పూర్ణాత్  ( వ్యాప్తాత్  లోకాత్  । పూర్ణం పూరణకర్తృ వ్యాహృతిరూపభూర్భువరాదిశబ్దజాతమ్ ఉదంచ్యతే – ఉత్కృష్టం భవతీతి చ వ్యాఖ్యాయ, పూర్ణస్య పూర్ణం – వ్యాప్తలోకస్య పూరకం వ్యాహృతిరుపశబ్దజాతమ్ ఆదాయ – ఉపసంహూత్య, పూర్ణం – తస్యాపి వ్యాపకం ఔంకాంర రూపం వస్తు అవశిష్యతే – కార్యసర్వశబ్దజాతే నష్టేऽపి పరిశిష్యతే” ఇతి, వివరణం కృతమ్ । అథ తైరేవ అన్తే । ఇదం చ రుచ్యుత్పాదనాయ ప్రణవస్తుతిమాత్రమ్।అన్యయానిమిత్తకారణస్యవ్యాహృత్యాదే:  కార్యవ్యాపకత్వాసంభవాత్। ఉపాదానభూతస్య భూతపంచకస్యైవ  వ్యాపకత్వసభవాత్ అసామంజస్య స్యాత్” ఇతి సమాపితమ్ । తథాపి ఏవం స్వేనైవ రుచ్యుత్పాదనాయ ప్రణవస్తుతిపరత్వోక్తయా అవాస్తవమేవేదప్రణవస్తుతిపరత్వమితి వ్యంజనాత్,  యుక్తం ప్రణవప్రతిపాద్యస్య బ్రహ్మణఏవ పరత్వాదిపంచకపరతయా వ్యాఖ్యానమితి ప్రతీమః । వస్తుతః ఇదం శ్రీరంగరామానుజీయం వివరణం వాక్యాన్వయాధికరణగత శ్రుతప్రకాశికావచనవిరుద్ధమపి। తత్ర హి వ్యాసార్యై: యాదవప్రకాశపక్షనిరాససన్దర్భ పరమాత్మపరతయైవ మన్త్రోऽయం వివృత:। తత్రేయం తదీయసూక్తిః •”, పరమాత్మన: పూర్ణత్వం చ అణుమాత్రైऽపి వస్తుని స్థితస్య నిరవధికషాడ్గుణ్య విశిష్టతయా  ప్రతిపత్తియోగ్యత్యమ్” ఇతి ।।

ఇతి శాన్తిపాఠవివరణమ్

 

ఈశావాస్యప్రకాశికా

 (శ్రీవత్సనారాయణమునీన్ద్రవిరచితా)

 

మంగలమ్।

విశ్వ వ్యాప్యం ధార్యం యేన, విచిత్రాశ్చ శక్తయో యస్య |

శ్రీరంగేశం తమృణిం తనువాక్చిత్తైరుపాస్మహే పురుషమ్ ||1||

ఈశావాస్యసారః

సర్వేశానస్సర్వభూతాన్తరాత్మా దోషానర్హస్సర్వవిద్యైకవేద్యః |

కర్మారాధ్యఃసాధ్యభక్త్యేకలభ్యః శ్రీమాన్వ్యక్తో వాజినాం సంహితాన్తే || 2||

ప్రతిజ్ఞా

యస్యాచార్యై: కృతం భాష్యమ్ గమ్భీరం విదుషాం ముదే |

బాలామోదాయ తదభావః యథాభాష్యం ప్రకాశ్యతే || 3||

ఈశావాస్యానువాకోయ వాజినాం సంహితాన్తగః |

శిష్యాయ గురుణా యస్మిన్ బ్రహ్మవిద్యోపదిశ్యతే || 4 ||

కర్మణాం  సంహితోక్తానాం  వినియోగపృథక్త్వతః |

విద్యాంగతాస్తి తద్వయక్త్యై నిబన్ధోస్య తదన్తతః || 5 ||

ఈశావాస్యమిదం సర్వం యత్కింఞ్చ జగత్యాం జగత్‌ ।

తేన త్యక్తేన భుఞ్జీయా మా గృధః కస్యస్విద్ధనమ్‌ ।। 1 ।।

“ఈశావాస్యమిదం సర్వమ్” ఇత్యేషోనువాకః, అష్టాదశమన్త్రాత్మకః | ఏతే చ మన్త్రాః పురుషసూక్తోదిత- పరమపురుష- తత్స్వరూప- తపాసన- ప్రపదన- తత్ప్రాప్తిరూప-తత్వోపాయపురుషాథానాం సంగ్రహేణ సమ్యక్ప్రతిపాదకత్వాత్ కర్మసు కల్పసూత్రకృతా కాత్యాయనేన వినియుక్తత్వాచ్చం ఉపనిషత్సారభూతాః। భగవద్గీతాదిభిశ్చ ఏతేషాం మన్త్రాణాం ఉపబృహ్మణం తత్ర తత్ర పరస్తాత్ ప్రదర్శయిష్యతే ||

ఏతదుపనిషదః సంహితాన్తపాఠోపపత్తిః

నన్వేవం బృహ్మకాణ్డే బృహదారణ్యక ఏవైషాం పాఠః స్యాత్ | న సంహితాయామ్, ప్రయోజనాభావాత్ ఇతి చేన్న, ఏతేషు సారభూతానాం :పంచమన్త్రాణాం బృహదారణ్యకేऽపి పాఠదర్శనాత్ | “తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసాऽనాశకేన” (బృ.ఉ. 6-4-22) విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ | అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే || (ఈ.ఉ.11) ఇతి అవిద్యాఖ్యస్య కర్మవిశేషస్య బ్రహ్మవిద్యాయాం వినియుక్తత్వేన సంహితాయాముదాహృతం కర్మజాతం విద్యాయా అప్యంగమ్ ఇతి విశదీకరణార్థమ్ ఏషాం సంహితాన్తపాఠోపపత్తేశ్చ | అతః కర్మసు “వినియుక్తత్వాత్ “పూర్వోక్తతత్త్వోపాయప్రయోజనప్రతిపాదనపరత్వాచ్చ ఉపనిషద ఏవైతే మన్త్రాః ఇతి సిద్ధమ్||

అవతారికా

తత్ర తావదాచార్యః ప్రథమం రజస్తమః ప్రచురదేహేన్ద్రియాదివిశిష్టత్వాత్  ఈశ్వరోహऽమహం  భోగీ (భ.గీ.) ఇత్యాదిశ్రీభగవదగీతోక్తప్రక్రియయా “స్వతన్త్రోహం, దేవతాన్తరపరతన్త్రోऽహమ్” ఇతి చ భ్రామ్యతః తత్త్వబుభుత్సయా చ ఉపసన్నస్య శిష్యస్య  స్వతన్త్రాత్మ భ్రమాదినివృత్యర్థం చిదచిదాత్మకస్య కృత్స్నస్య ప్రపంచస్య పరమపురుషాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిత్వం ఉపదిశతి – ఈశావాస్యమితి ||

ఈశ్వరపారతన్త్రయ నిరూపణమ్

ఇదమ్ – అచిన్త్యవివిధవిచిత్రరచనతయా బ్రహమాదిస్తమ్బపర్యన్తక్షేత్రజ్ఞమిశ్రతయా చ ప్రత్యక్షాదిప్రమాణసిద్ధమిత్యర్థః । సర్వమ్ – ఈశ్వరవ్యతిరిక్తం భోగ్యభోక్తృరూపమ్ సర్వమ్ । “ఈశా” ఇతి తృతీయైకవచనాన్తమ్, సర్వనియన్త్రా ఇత్యర్థః ; సంకోచే మానాభావాత్ । మహాపురుషేణేతి యావత్, “యోऽసావసౌ పురుషః” ఇతి అనువదిష్యమాణత్వాత్ । స ఏవ హి సర్వస్యేష్టే । తథా చ శ్రుత్యన్తరం “పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్” ఇతి । తేన వాస్యమ్ – నివాసనీయమ్ వ్యాప్యమితి భావః, అనన్యాధారత్వాత్ పరస్య బ్రహ్మణః । యద్వా సర్వాధారే స్యస్మిన్నేవ స్వేన వసనీయం, ప్రతిష్ఠాపనీయమిత్యర్థః । స్మర్యతే హి

“సర్వత్రాసౌ సమస్తం చ వసత్యత్రేతి వై యతః |

తతస్స వాసుదేవేతి విద్వద్భి: పరిపఠ్యతే” ఇతి || (వి.పు.1.2)

జగత్యాం – ఉర్వ్యామ్, ఇదం లోకాన్తరాణామప్యుపలక్షణమ్ । జగత్ – అన్యథాత్వం గచ్ఛత్ । తత్ర అచిదంశస్య భోగ్యత్వాయ స్వరూపవికారరూపమన్యథాత్యం, చిదంశస్య భోక్తృత్వాయ జ్ఞానసంకోచవికాసాదిలక్షణస్వభావవికారేణ అన్యథాత్యమితి భేదోऽనుసన్ధేయః । ఈశేనావ్యాప్తం కించిదపి నాస్తీతి దర్శయితుం యత్కించేతి జగత్ విశేష్యతే। జగత్యాదిషు లోకేషు యత్కించ భోక్తృభోగ్యరూపం జగద్వర్తతే , తదిదం సర్వ ఈశా వాసుదేవేన, వాస్యం-వ్యాప్యం ధార్యం చేత్యర్థః||

“ఇన్ద్రియాణి మనో బుద్ధిస్సత్వం తేజో బలం ధృతిః । వాసుదేవాత్మకాన్యాహుః క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ” || (వి.స.ఫలశ్రుతిః) ఇత్యాద్యుపబృహ్మణసహస్రమిహానుసన్ధేయమ్। ‘పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్యా (శ్వే.ఉ.1.6) “జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వాయజాయీశనీశౌ” (శ్వే.ఉ.1.9) ఈశానీశాయిత్యర్థః । “నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్” (క.ఉ.5-13) ఇత్యాదిషు ప్రసిద్ధః జీవేశ్వరయోః ఈశేశితవ్యాది-లక్షణయోః అత్యన్తభేదోऽప్యత్ర సిద్ధః। నను “రూఢిర్యోగమపహరతి” ఇతి న్యాయాదీశోऽత్ర రుద్స్స్యాత్ | మైవం, “ఏకో హవై నారాయణ ఆసీన్న బ్రహ్మా నేశానో నేమే ద్యావాపృథివీ న నక్షత్రాణి నాగ్నిర్న సూర్యో న చన్ద్రమాః స ఏకాకీ న రమేత” (మహో.1.1) ఇత్యాదిషు “అనపహత-పాప్మాహమస్మి నామాని మే ధేహి” (శతపథ.) ఇత్యాదిషు చ భగవత్కార్యత్వేన కర్మవశ్యత్వేన చ సమ్ప్రతిపన్నే రుద్రే, సర్వవ్యాచపిత్వసర్వాధారత్వాదేః అన్వయాసమ్భవేన విరుద్ధార్థవిషయతయైవ ఇహ రూఢేః భగ్నత్యాత్ । ఏవం చ జగత్కారణవాదివాక్యగతాకాశప్రాణాదిశబ్దన్యాయేన “అజస్సర్వేశ్వరస్సిద్ధ:” (వి.స.11) ఇత్యనవచ్ఛిన్నైశ్వర్యతయాప్రసిదధేసర్వేశ్వరేయౌగికఏవాయమ్ “ఈట్” శబ్దః ప్రత్యేతవ్య ఇతి సిద్ధమ్ |

వైరాగ్యవృత్తే: ఉపదేశ:

ఏవం ముముక్షోః ఈశ్వరపారతత్ర్యబోధముత్పాద్య వైరాగ్యభూషితాం వృత్తిముపదిశతి । తేన త్యక్తేన భుంజీథాః ఇతి – తేన జగతా భోగ్యతాభ్రమవిషయేణేతి భావః । త్యక్తేన అల్పాస్థిరత్య-దుఃఖమూలత్వ-దుఃఖమిశ్రత్వ-దు:ఖోదర్కత్య-దేహాత్మాభిమానమూలత్వ-స్వాభావిక బ్రహ్మానుభవవిరుద్ధత్వరూపా యే విషయదోషాస్సప్త, తన్నిరూపణపూర్వకం పరిత్యక్తేన ఉపలక్షితస్సన్భుంజీథాః-భగవదుపాసనోపయుక్తదేహస్య ధారణమాత్రౌపయికమన్నపానాదిక యాగ-దాన-హోమార్చనాద్యుపయోగిపరిజనపరిచ్ఛదాదికం చ భోగ్యవర్గం భుంజీథా ఇత్యర్థః ।

యద్వా దోషసప్తకనిరూపణాత్ త్యక్తేన భోగ్యాభాసేనోపలక్షితస్సన్  భుంజీథా సర్వావాసత్వేన ప్రకరణే ప్రాప్తం ఉక్తదోషప్రతిభటం నిరతిశయభోగ్యం వక్ష్యమాణోపాయ ముఖేన భుంజీథాః “ఇతి యోజ్యమ్” |

అత్ర చ ‘భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.ఉ.1.12) “ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి (శ్వే.ఉ.4.6) “సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నః అనీశయా శోచతి ముహ్యమానః । జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి “వీతశోకః” (శ్వే.ఉ.4.7) । మహిమానమ్ ఇతి – ప్రాప్నోతీత్యర్థః । ఛాన్దసా గుణాభావ: । తదేతి ప్రతినిర్దేశోऽధ్యాహార్యః । యదాऽన్యమీశనమ్  అస్య మహిమానం చ పశ్యతి, తదా వీతశోకో భవతి ఇత్యన్యయో వా।।

మాగృధః కస్యస్విద్ధనం – కస్యస్విత్ కస్యాపి బన్ధోరబన్ధోర్యా ధనం మా గృధః । మాऽభికాంక్షీః । “గృధు అభికాంక్షాయామ్ (పా.ధా. పా.1247) ఇతి ధాతుః |

ఆహ చ యమః కింకరం ప్రతి ।

“హరతి పరధనం నిహన్తి జన్తూన్వదతి తథాऽనృతనిష్ఠురాణి యశ్చ ।

న సహతి పరసమ్పదం వినిన్దాం కలుషమతిః కురుతే సతామసాధుః।।

పరమసుహృది బాన్ధవే కలత్రే సుతతనయాపితృమాతృభృత్యవర్గే ।

శఠమతిరుపయాతి యోऽర్థతృష్ణాం పురుషపశుర్న స వాసుదేవభక్తః’ (వి.పు.3.7.2-3) ఇతి ।

భగవద్గీతాసు చ “న కాంక్షే విజయం కృష్ణ” (భ.గీ.1.32) ఇత్యాది । ఇదంచ ధనాశాప్రహాణం పరమాత్మవ్యతిరిక్తకృత్స్నవిషయవైరాగ్యోపలక్షణమ్ । స్మరన్తి హి -పరమాత్మని యో రక్తో విరక్తోऽపరమాత్మని (నా. ప. ఉ. 3-18) ఇతి|

కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి   జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః ।

ఏవం త్వయి నాన్యథేతోऽస్తి న కర్మ లిప్యతే నరే ।।2 ।।

అవతారికా

ఏవం విరక్తస్య విదుషః ఫలసంగకర్తృత్వాదిత్యాగయుక్తో బ్రహ్మవిద్యాంగభూతః కర్మ యోగో యావజ్జీవమ్ అనుష్ఠేయ ఇత్యాహ – కుర్వన్నేవేతి |

శతం  సమాః – శతసంవత్సరాన్, ప్రాయికవాదోऽయమ్ । కర్మాణి – నిత్యనైమిత్తికాని కుర్వన్నేవ, ఇహ లోకే, జిజీవిషేత్ – జీవితుమిచ్ఛేత్ । బ్రహ్మవిదోऽపి యావద్విద్యాపూర్తి జీవితుమిచ్ఛా భవతీతి ప్రాప్తత్వాత్ శతసంఖ్యాకాన్ వత్సరాన్ జీవన్నిత్యనూద్య కర్మాణి కుర్వీతైవేతి విధిస్సంకామయితవ్యః ।+యావజ్జ్ఞానయోగాధికారం కర్మయోగః కర్తవ్య ఇతి భావః ।

కర్మయోగశబ్దార్థః

కర్మయోగో నామ ‘దైవమేవాపరే యజ్ఞమ్ (భ.గీ.4-25) ఇత్యాదినా వికల్పవిహితేషు కర్మయోగావాన్తరభేదేష్యేకం యథారుచి అంగితయా స్వీకృత్య అన్యాని నిత్యనైమిత్తికాని తదంగతయోపసంహృత్య అసంగకర్మానుష్ఠానవిశేషః । న కదాచిదపి విద్యాంగకర్మ పరిత్యజేత్ ఇతి ఏవకారాభిప్రాయః। వ్రుత్వయి – ఈశ్వరపరతన్త్రాత్మస్వరూపతయా తదాజ్ఞాపరిపాలనరూపకర్మానుష్ఠానే అధికారపూర్తిమతీతి భావః । ఏవమ్ – ఏవమేవ అనుష్ఠేయాని కర్మాణి ఇత్యర్థః ।।

ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకేణ స్థిరీకరోతి – నాన్యథేతోऽస్తి ఇతి । ఇతః – అనుష్ఠానాత్, అన్యథా – ప్రకారాన్తరమ్, అ(న)నుష్ఠానం నాస్తి ఇత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మవిదోऽపి కర్మానుష్ఠానావశ్యంభావే బన్ధస్స్యాత్ ఇత్యత్రాహ – న కర్మ లిప్యతే నరే – ఇతి । విద్యావిరుద్ధేషు కర్మఫలేషు, న రమత ఇతి – నరః । ప్రస్తుతే బ్రహ్మవిది నరే విద్యాంగతయా క్రియమాణః కర్మయోగః, న లిప్యతే – న స్వర్గాదిహేతుర్భవతి, అపి తు జ్ఞానయోగద్వారా వా, సాక్షాద్వా, ప్రథమం పరిశుద్ధజీవాత్మవిషయకయోగముత్పాద్య, పశ్చాత్ | భక్తియోగాంగభూతం ప్రత్యగాత్మసాక్షాత్కారమేవ ఉత్పాదయతి ఇతి భావః ।।

కుర్వన్నేవేతి విధేః అవిద్వన్మాత్రవిషయకత్వనిరాసః

యత్తు – “కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి” ఇత్యర్థం  విధిః అవిద్వద్విషయ ఏవ – న బ్రహ్మవిద్విషయ ఇతి, తస్య విధినిషేధశాస్త్రవశ్యత్వాభావాత్ బ్రహ్మజ్ఞానాగ్నినా కర్మాధికారః ప్రణష్ట ఇతి శాంకరం వ్యాఖ్యానమ్ – తత్ప్రకరణవిరుద్ధమ్,

“విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ । అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయాऽమృతమశ్నుతే”| ( ఈ. ఉ. 11) ఇత్యుపరితనవిధ్యన్తరవిరుద్ధం చ ఇతి, న వేదవిదో బహుమన్యన్తే ||

అసుర్యా నామ తే లోకా అన్ధేన తమసాऽऽవృతాః ।

తా్ంస్తే ప్రేత్యాభిగచ్ఛన్తి యే కే చాత్మహనో జనాః ।। 3 ।।

ఏవం మన్త్రద్వయేన తత్త్వత్రయస్యరూపం విద్యాంగకర్మానుష్ఠానస్యరూపం చ యథావత్ ఉపదిష్టమ్ । ఇదానీం యే కేచన ఆసురప్రకృతయః యథోపదేశం తత్త్వత్రయమ్ అవిదిత్వా అన్యథా జానన్తి, కామక్రోధలోభాద్యన్వితాః సన్తః శాస్త్రవిధిమ్ ఉత్సృజ్య యజ్ఞాదికర్మ కుర్వన్తి, నిషిద్ధాని చ ఆచరన్తి, తే సర్వే స్యాత్మఘాతినః । తేషాం నిరయపాతః అవశ్యమ్భావీత్యుపదిశతి ఆచార్యః – అసుర్యాః ఇతి ।

అసురాణాం స్యభూతా అసుర్యాః, అసురస్యభావభూతా వా, ఆసురప్రకృతీనామేవ అనుభావ్యాః, అన్యేషాం దైవప్రకృతీనామ్ అనుభవితుమ్ అశక్యాః ఇత్యర్థః । అతిభీషణా ఇతి యావత్ । నామ ఇతి ప్రసిద్ధౌ । అతిభీషణాః నరకసంజ్ఞితాః తే లోకాః సన్తీతి సర్వశాస్త్రప్రసిద్ధమ్ ఇతి భావః । పునస్తాన్ విశినష్టి అన్ధేన తమసాऽऽవృతా ఇతి అన్ధేన – అతిగాఢేన, తమసా – అన్ధకారేణ ఆవృతాః – వ్యాప్తాః తాన్- అతిభీషణాన్  ఆలోకప్రసంగరహితాంశ్చ లోకాన్ ఇతి భావః । యే కే చ – దేవజాతీయాః మనుష్యజాతీయ వా, తత్రాపి బ్రాహ్మణా యా క్షత్రియాదయో వా, ఆత్మహనః – “అసన్నేవ స భవతి అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్” (తై.ఆ.30) ఇత్యామ్నాతామ్ అసత్కల్పతాం స్వాత్మానం నయన్తః బ్రహ్మజ్ఞానహీనాః కామ్యకర్మాదినిష్ఠాః ఇత్యర్థః। తథా చ బృహదారణ్యకే –

“అనన్దా నామ తే లోకా అన్ధేన తమసాऽऽవృతాః ।।

తాంస్తే  ప్రేత్యాభిగచ్ఛన్తి అవిద్వాంసోऽబుధో జనాః”|| ఇతి ।।(బృ.ఉ.6-4-11)

దేహపాతముఖేన పాతకవర్గస్య చ ఉపలక్షణమిదమ్ । పాతకినశ్చ యే జనాః – జనిమన్తః – సంసరన్త ఇత్యర్థః । స్యాత్మఘాతినస్తే సర్వే ప్రేత్య తదాతనదేహాదుత్క్రమ్య అభిగచ్ఛన్తి అభితో గచ్ఛన్తి, సర్వాన్ పృథివ్యన్తరిక్షస్వర్గరౌరవాదిసంజ్ఞితానపి నారకలోకాన్నిరన్తరం గచ్ఛన్తి ఇత్యర్థః।।

అనేజదేకం మనసో జవీయో నైనద్దేవా ఆప్నువన్పూర్వమర్షత్ ।

తద్ధావతోऽన్యానత్యేతి తిష్ఠత్తస్మిన్నపో మాతరిశ్వా దధాతి ।। 4 ।।

భగవతో విచిత్రశక్తియోగః

ఏవం తృతీయేన మన్త్రేణ విద్యాయాం శీఘ్రప్రవృత్తిసిద్ధ్యర్థమ్ అవిదుషామనర్థ ఉక్తః అథ ఆచార్యః సర్వావాసత్వేన ప్రస్తుతస్య పరస్య బ్రహ్మణః అనన్తవిచిత్రశక్తియోగం విరుద్ధయదభిలాపేన వ్యంజయన్ ఉపదిశతి – అనేజదేకమ్ ఇతి।

అనేజత్ – “ఏజ़ృ కమ్పనే” (పా.ధా.234) అకమ్పమానమ్, ఏకమ్ – ప్రధానతమం, శాస్త్ర, విదుషాం స్వానధీనస్వసమానాధికద్వితీయరహితమితి వా, “న తత్సమశ్చాభ్యధికరశ్చ దృశ్యతే” (శ్వే.ఉ.6-8) ఇతి శ్రుతేః । పరమసామ్యమాపన్నా అపి ముక్తాః బ్రహ్మాధీనా ఏవేతి భావ: । మనసో జవీయః – వేగవతో మనసోऽపి జవీయః వైగవత్తరమ్, ప్రకృత్త్యతికాన్తమపి । దేశం క్షణమాత్రాత్ మనస్సంకల్పేన గచ్ఛతి చేత్ తతః పూర్వమేవ తత్ర గచ్ఛతీతి భావః ।। నిష్కమ్పం యేగవత్తరం చేతి విరోధప్రతీతిః, పరిహారస్త.- విభుత్వాత్ వస్తుతోऽనేజత్, తత । ఏవ మనసోऽప్యగోచరదేశే సర్వదైవ వృత్తేః మనసో జవీయ ఇత్యుపచర్యత ఇతి ।

కించ – దేవాః – బ్రహ్మరుద్రాదయోऽపి, పూర్వమర్షత్ – ప్రాగేవ సర్వాన్ దేవాన్ప్రాప్నుయదిత్యర్థః । ఏనత్ – ప్రస్తుతం సర్వావాస్యం పరం బ్రహ్మ, నాప్నువన్ – ఏతావన్తం కాలం న లేభిరే ఇతి భావః ।। పూర్వమేవ ప్రాప్తం న లేభిరే ఇతి విరోధభానం, విభుతయా ప్రాప్తమపి కర్మసంకుచితజ్ఞానాః చైత్రజ్ఞా:। ఆచార్యోపదేశాద్వినా స్యబుదయా నాప్నువన్ ఇతి పరిహారః । యథోక్తం ఛాన్దోగ్యే – తద్యథా।

హిరణ్యనిధిం నిహితమక్షేత్రజ్ఞాః ఉపర్యుపరి సంచరన్తో న విన్దేయుః ఏవమేవేమాః సర్వాః ప్రజాః అహరహర్గచ్ఛన్త్యః ఏతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్త్యనృతేన హి ప్రత్యూఢాః’ (ఛాం.ఉ.8-3-2) | ఇతి । అపి చ – తద్ధావతోऽన్యానత్యేతి తిష్ఠత్ – “యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్” (బృ.ఉ.5-7-7) “య ఆత్మని తిష్ఠన్” (బృ.ఉ.మా.పా.3-7-30) “యస్సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్” (బృ.ఉ.5-7-19) ఇత్యాదిక్రమేణ సర్వత్ర తిష్ఠదేవ, తత్ – బ్రహ్మ, ధావతోऽన్యాన్ “గరుడాదీనపి” అత్యేతి । తిష్ఠతః పురుషస్య ధావదతిక్రమణం న ఘటతే ఇతి । విరోధప్రతిభానమ్, జవినో యావద్యావద్భావన్తి తావతస్తావతః పరస్తాదపి వర్తతే ఇతి । తాత్పర్యాత్ అవిరోధః । యథోచ్యతే –

“వర్షాయుతశతైర్వాపి పక్షిరాడివ సమ్పతన్ ।

నైవాన్తం కారణస్యేయాద్యద్యపి స్యాన్మనోజవః||” (అహిర్బు.సే.2-43) ఇతి ।

అన్యదపి కించిదాశ్చర్యమిత్యాహ – తస్మిన్నపో మాతరిశ్వా దధాతి – తస్మిన్ । వాసుదేవే అవస్థితో మాతరిశ్వా। అపఇత్యుపలక్షణమ్। పాథఃపయోధరగ్రహనక్షత్రతారకాదికం । బిభర్తీత్యర్థః । ధారణానుగుణకాఠిన్యరహితోऽపి వాయుః పాథఃప్రభృతికం  బిభర్తీత్యద్భుతమ్ । సర్వాధారభూతేన సర్వేశ్వరేణ విధృతో వాయుః తచ్ఛక్త్యా ఏవం బిభర్తీత్యభిప్రాయః । “ఏష సేతుర్విధరణ ఏషాం లోకానామసంభేదాయ” (బృ.ఉ.6-4-22) “ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః” (బృ.ఉ.5-8-8) |

‘ద్యౌస్సచన్ద్రార్కనక్షత్రం ఖం దిశో భూర్మహోదధిః ।

వాసుదేవస్య వీర్యేణ విధృతాని మహాత్మనః’ ।। (మ.భా.అను.156)

ఇత్యాదిషు ప్రసిద్వమేతత్ ।।

తదేజతి తన్నైజతి తద్దూరే తద్వన్తికే ।

తదన్తరస్య సర్వస్య తదు సర్వస్యాస్య బాహ్యతః ।। 5 ।।

అథ ఇదానీమాచార్యః స్వోపదిష్టం విచిత్రశక్తిమత్వమేవ ఆదరార్థం ముఖాన్తరేణ పునరనుశాస్తి – తదేజతి ఇతి ।

తత్త్వనిర్ధారణాయ పునః పునః ఉపదేశః

భూయోభూయః ప్రవచనం శ్రవణం చ కర్తవ్యమితి చ పునరనుశాసనస్యాభిప్రాయః । తథా చ శాస్త్రమ్ —

“పరీక్ష్య లోకాన్ కర్మచితాన్బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృతః కృతేన ।

తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేత్సమిత్పాణిశ్శ్రోత్రియం బ్రహ్మనిష్ఠమ్ ।।

తస్మై స విద్వానుపసన్నాయ సమ్యక్ప్రశాన్తచిత్తాయ శమాన్వితాయ ।

యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్త్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్ ।। (ము.ఉ.1-2-13)

ఇతి । తత్త్వతః – అజ్ఞానసంశయవిపర్యయనిరాసో యథా భవతి తథా, ప్రోవాచ – ప్రకర్షేణ బ్రూయాత్ – పునః పునః ఉపదిశేత్ ఇత్యర్థః । అత ఏవ “తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన పరిప్రశ్నేన సేవయా” (భ.గీ.4-34) ఇత్యాది భగవతోపదిష్టస్యాప్యర్థస్య వైశద్యాయ తత్త్వదర్శిసకాశాత్ ప్రణిపాతాదిపురస్సరం పునః పునః శ్రవణం విహితమ్ । ఉపదిష్టా చ పునరనుగీతేతి ఆహురాచార్యాః ।

తదేజతి తత్ – సర్వవ్యాప్తం పరంబ్రహ్మ । ఏజతీవ – కమ్పత ఇవ, జవీయ ఏవేతి యావత్ । తదు – తదేవ నైజతి – వస్తుతస్తు న కమ్పతే । తద్దూరే చ తదేవ అన్తికే చ వర్తతే । అసురదైవప్రకృతికపురుషభేదాపేక్షయా విభోరేవ దూరాన్తికవర్తిత్వవ్యపదేశః ఆహ చ । భగవాన్ శౌనకః

“పరాఙ్ముఖానాం గోవిన్దే విషయాసక్తచేతసామ్ ।

తేషాం తత్పరమం బ్రహ్మ దూరాద్దూతరే స్థితమ్ ।।

తన్మయత్వేన గోవిన్దే యే నరా న్యస్తచేతసః ।

విషయత్యాగినస్తేషాం విజ్ఞేయం చ తదన్తికే’ ।। (వి.ధ.99-13,14) ఇతి ।

ఇదమప్యేకం వైచిత్ర్యమిత్యాహ – తత్ – సర్వవ్యాప్తం పరం బ్రహ్మ అస్య సర్వస్య వివిధవిచిత్రరూపతయా ప్రమాణప్రసిద్ధస్య సర్వస్య వస్తునోऽన్తర్భవతి, తదేవ పునస్తదానీమేవ సర్వస్య బహిరపి భవతీత్యర్థః । అన్యేషాం తు గృహాన్తర్వర్తిపురుషాణాం తదానీమేవ న బహిష్ఠత్వం సమ్భవతి; బహిర్వసతాం చ న అన్తర్వర్తిత్వమితీహ వైచిత్ర్యమితి భావః ।

అన్తర్బహిశ్చ పరమాత్మనో వయాప్తిప్రకారః

యద్యప్యణుషు నాన్తర్వర్తితా సమ్భవతి, తథాప్యప్రతిఘాతాదవిభక్తదేశతయా వర్తిత్వమాత్రేణ అణుషు అన్తర్వర్తిత్వోక్తిః । ఏవం బహిర్యాప్తిరపి అవిభుద్రవ్యాపేక్షయైవ, న తు విభుద్రవ్యాపేక్షయాపీతి దృష్టవ్యమ్ । తదిదం వైచిత్ర్యం తైత్తిరీయకేऽప్యుక్తమ్ ‘అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్య నారాయణః స్థితః’ (తై.నా.94) ఇతి ।।

యస్తు సర్వాణి భూతాన్యాత్మన్యేవానుపశ్యతి ।

సర్వభూతేషు చాత్మానం తతో న విజుగుప్సతే ।। 6 ।।

ఏవం సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్యముక్తమ్ । అథ “సర్వం జగత్ బ్రహ్మాత్మకమ్” । ‘సన్దధానస్య ప్రయోజనమ్ ఆహ – యస్తు సర్వాణి ఇతి ।

యః – తత్త్వజ్ఞానీ, అధికారిణో మాహాత్మ్యజ్ఞాపనాయ “తు” శబ్దః । సర్వాణి భూతాని బ్రహమాదిస్థావరాన్తాని, ఆత్మన్యేవ – పరమాత్మన్యేవ, అనుస్యూతం పశ్యతి – నిదిధ్యాసతి ఇత్యర్థః। పృథివ్యాదిభిః ధ్రియమాణమపి తన్ముఖేన పరమాత్మన్యేవ స్థితమ్ ఇత్యేవ కారాభిప్రాయః । కించ, సర్వభూతేషు చాత్మానమ్ – పరమాత్మానం యః పశ్యతి ; ఇదం వ్యాప్తి మాత్రపరమ్ ; పరమపురుషస్య అనన్యాధారయాత్ ఇతి భావః । యచ్ఛబ్దస్య స ఇని ప్రతినిర్దేశోऽధ్యాహార్యః । సః – ఉక్తతత్త్వజ్ఞానీ, తతః – తేషు ; సప్తమ్యర్థే తసిః । బ్రహ్మాత్మకతయా దృష్టేషు సర్వేషు భూతేషు ఇత్యర్థః । న విజుగుప్సతే – కుతశ్చిదపి న బీభత్సతే “స్వాత్మవిభూతిన్యాయాత్’ క్వచిదపి నిన్దాం న కరోతీతి భావః ।।

యస్మిన్సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూద్విజానతః ।

తత్ర కో మోహః కః శోకః ఏకత్వమనుపశ్యతః ।। 7 ।।

అపృథక్సిద్భవిశేషణతయానుసన్ధానఫలమ్

ఏవం వైయధికరణ్యేనోక్తం సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్వం సామానాధికరణ్యేనాపి ద్రడయన్ తథానుధ్యానస్య సద్యశ్శోకమోహనివర్తకత్యమ్ ఆహ — యస్మిన్ సర్వాణి ఇతి ।

యస్మిన్ – ప్రణిధానసమయే, విజానతః – ‘ఈశావాస్యమ్’ (ఈ.ఉ.1) ఇత్యారభ్య తతో న విజుగుప్సతే’ (ఈ.ఉ.6) ఇత్యేవమన్తేన ఉపదిష్టం స్వతన్త్రపరతన్త్రవస్తుభేదం యథోపదేశం వివిచ్య జానతః ఇత్యర్థః । నన్వేవం అత్యన్తభేదాభ్యుపగమే ‘సర్వభూతాన్యాత్మైవాభూత్’ ఇతి సామానాధికరణ్యం భజ్యేత ఇత్యాశంక్య తన్నిర్వాహాయ ‘యస్య పృథివీ శరీరం— (బృ.ఉ.5-7-7)  యస్యాత్మా శరీరం (బృ.ఉ.మా.పా.3-7-30) ఇత్యాది ఘటకశ్రుతిసిద్ధ సమ్బన్ధవిశేషమాహ — ఏకత్వమనుపశ్యత ఇతి । ఆకృతివ్యక్త్యోరివ గుణగుణినోరివ చ అత్యన్తభిన్నయోరేవ జగద్బ్రహ్మణోః ఏకత్వం విభాగానర్హసమ్బన్ధవిశేషం పశ్యతః విశదతమమనుధ్యాయత ఇత్యర్థః । ‘రామసుగ్రీవయోరైక్యం దేవ్యేవం సమజాయత (రా.సు.35-52) ఇత్యాదిష్వివ ఇహాపి ఏకశబ్దస్య సమ్బన్ధవిశేష ఏవార్థో వివక్షితుం యుక్త ఇతి భావః । ఏవం చ సత్యాహ — సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూత్ ఇతి । పరమాత్మైవ సర్వభూతశరీరకః ప్రతీతోऽభూత్ ఇత్యర్థః । తత్ర తదా ప్రణిధానసమయే, కో మోహః – స్వతన్త్రాత్మభ్రమాదిలక్షణో మోహో న సమ్భవతి । కశ్శోక: – పరమాత్మవిభూతితయావగతే సర్వస్మిన్నిర్మమత్యసిద్ధయా పుత్రమరణరాజ్యహరణాదేరపి న కశ్చిచ్ఛోకస్స్యాత్ ఇత్యర్థః।

యథాహ — ‘అనన్త బత మేం విత్తం యస్య మే నాస్తి కించన। । | మిథిలాయా ప్రదీప్తాయో న మే కించిత్ప్రదహ్యతే।। (మ.భా.శాం.17-223) ఇతి ।

సామానాధికరణ్యనిర్వాహవైవిధ్యమ్

అత్ర కేచిత్ “సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూత్” ఇతి బాధార్థ సామానాధికరణ్యమ్, తథా చ ఆత్మైవ సర్వాణి భూతాని, ఆత్మవ్యతిరిక్తాని సర్వాణి న సన్తీత్యర్థః, యథా చోరః స్థాణుః’ ఇతి ; ‘స్థాణురేయాయం, న చోరః’ ఇతి హి తస్యార్థః; తథా ఇహాపీత్యాహుః ।।

అన్యే తు ‘నరపతిరేవ సర్వే లోకాః “ఇతివత్ ఔపచారికమిదం సామానాధికరణ్యమ్ నరపత్త్యధీనాస్సర్వే జనాః” ఇతి హి తత్ర నిర్వాహః, తద్వదిహాపి పరమాత్మాధీనాని సర్వాణి భూతాని ఇతి భావం వర్ణయన్తి । |

అపరే తు ‘ఘటశరావాదయః సర్వే మృత్పిణ్డ ఏవ’ ఇతివత్ జగద్బ్రహమణోః ఏకదవ్యత్ పరికల్ప్యైవ ఇదం సామానాధికరణ్యం నిర్వాహ్యమ్ ఇత్యాచక్షతే ।

సిద్ధాన్తస్తు – ‘దేవోऽహమ్, మనుష్యోऽహమ్’ ఇత్యాదివత్ శరీరాత్మభావసమ్బన్ధేనైవ జగద్బ్రహ్మసామానాధికరణ్యనిర్వాహే సమ్భవతి సతి బాధోపచారస్వరూపైక్యపక్ష వైదికైర్బహిష్కార్యాః ఇతి ।।

స పర్యగాచ్ఛుక్రమకాయమవ్రణమస్నావిరం శుద్ధమపాపవిద్ధమ్ ।

కవిర్మనీషీ పరిభూః స్వయంభూర్యాథాతథ్యతోऽర్థాన్వ్యదధాచ్ఛాశ్వతీభ్యః సమాభ్యః ।। 8 ।।

పునరప్యేనమ్ ఈశేశితవ్యతత్త్వవేదినం చేదితవ్యేశ్వరస్వరూపశోధనేన చ విశింషన్ । ధ్యానయోగాదికమపి ఉపదిశతి – స పర్యగాత్ ఇతి ।

సః – సర్వభూతాన్తరాత్మభూతబ్రహ్మదర్శీ, పర్యగాత్ – పర్యగచ్ఛత్ , ప్రాప్నుయాదిత్యర్థ: బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై.ఆన.1-2) ఇతి న్యాయాత్ । యద్వా, సమాధిలబ్ధేన అనుభవేన ‘ఉపలబ్ధవాన్ ఇతి సిద్ధానువాదః। ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే (క.ఉ.6-14) ఇతివత్ । శుకుమ్ – అవదాతమ్, స్వప్రకాశరూపమిత్యర్థః। అకాయమ్ – సర్వశరీరకమపి కర్మకృతహేయశరీరరహితమిత్యర్థః । “ న తస్య ప్రాకృతా మూర్తిర్మాసమేదోऽస్థిసమ్భవా” (వరా.పు.75-41) ఇతి హేయశరీరస్యైవాన్యత్ర ప్రతిషేధదర్శనాత్, న తు దివ్యమంగలవిగ్రహరహితమిత్యర్థః । “యత్తే రూపం కల్యాణతరమం తత్తే పశ్యామి” (ఈ.ఉ.16) య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే” (ఛా.ఉ.1-6-6) ‘ఆదిత్యవర్ణం తమసః । పరస్తాత్” (శ్వే.ఉ.3-8) ఇత్యాదినా ఉపనిషత్ప్రసిద్ధస్య అప్రాకృతదివ్యవిగ్రహస్య ఇహ నిషేధాయోగాత్ ఇతి భావః । అవ్రణమ్ – కర్మాయత్తశరీరాభావాదేయ అక్షతమ్  అస్నావిరమ్ – స్నాయు: సిరా యస్మిన్ విద్యతే తత్ స్నావిరమ్, స్నావిరమ్  న భవతి । ఇతి అస్నావిరమ్, శుద్ధమ్ – అనాఘాతాజ్ఞానాదిదోషగన్ధమ్ అశనాయాదిషడూర్మిరహితం । చ, అపాపవిద్ధమ్ – అజ్ఞానాదేః కార్యభూతైః కారణభూతైశ్చ పుణ్యపాపరూపకర్మభి:। అనాలీఢమిత్యర్థః । న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతమ్’ ఇత్యారభ్య “సర్వే పాప్మానాऽతో । నివర్తన్తే’ (ఛ.ఉ.8-4-1) ఇతి పాపశబ్దేన ఉపసంహారదర్శనాత్ స్వర్గాదిహేతుభూత పుణ్యవిశేషస్యాపి ఇహ పాపశబ్దేన సంగ్రహణమ్ ఇతి భావః । ఏవమ్ అశేషణహేయప్రత్యనీక పరమాత్మానం స విద్వాన్పర్యగాదితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।|

ఏవం రూపః పరమాత్మా ప్రాప్యః ప్రాపకం ఉపాస్యశ్చ యస్య తే బ్రహ్మవిదం విశినష్టి కవిః – వ్యాసాదివత్పరమపురుషతత్స్యరూపతద్విభూతితత్కల్యాణగుణాదిప్రకాశకప్రన్ధ  రూపాణీ నిర్మాతా ఇత్యర్థః । అథవా కవిః – కాన్తదర్శీ, యోగాభ్యాస విధురమనసా దుర్దశే పరిశుద్ధజీవాత్మస్వరూపే అతివిశదావిచ్ఛిన్నధారాస్మృతిరూపజ్ఞానయోగనిష్ఠ ఇత్యర్థః । కర్మయోగస్తు “కుర్యన్నేవేహ కర్మాణి” (ఈ.ఉ.2) ఇతి శ్లోకేన పురస్తాదేయోక్తః । అథ జ్ఞానయోగసాధ్యం ప్రత్యగాత్మసాక్షాత్కారహేతుభూతం జీవాత్మయోగమాహ – మనీషీ ఇతి । మనస ఈశిత్రీ బుద్ధిర్మనీషా, తద్వాన్ మనీషీ, సౌన్దర్యసౌశీల్యాదిభగవద్గుణాంనాం స్మృత్యభ్యాసేన అన్యవిషయవైరాగ్యేణ చ నిగృహీతాన్తఃకరణ ఇత్యర్థః । తథా చ గీయతే –

‘అసంశయం మహాబాహో మనో దుర్నిగ్రహం చలమ్ ।

అభ్యాసేన చ కౌన్తేయ వైరాగ్యేణ చ గృహ్యతే ।। (భ.గీ.6-35)

ఇతి । నిరతిశయసుఖరూపస్వాత్మసాక్షాత్కారాయ స్వాత్మని మన: ప్రణిధానక్రియారూపయోగాభ్యాసపరః ఇతి భావః । పరిభూ: – కామక్రోధాదీన్ దుర్జయాన్ అరాతీన్ పరిభవతీతి పరిభూ: । అనేన విరోధినివృత్తిరూపయోగాంగసేయనముక్తమ్ । యోగాభ్యాసఫలమాహ – స్వయమ్భూ: – అన్యనిరపేక్షసత్తాకః, నిత్యనిరతిశయసుఖరూపతయా స్యాత్మదర్శీతి యావత్ । యాథాతథ్యతోऽర్థాన్యదధాత్ – యథావద్వివిచ్య అర్థాన్ – ప్రణవార్థాన్ “తస్య యాచక: ప్రణయః” (పా.యో.సూ.1-27) “తజ్జపస్తదర్థభావనమ్” (పా.యో.సూ.28) ఇతి సూత్రోక్తాన, వ్యదధాత్ – హృదయేన ధృతవాన్ ఇత్యర్థః । అర్థాన్ – మోక్షతదుపాయతద్విరోధిప్రభృతీన్సర్వాన్పదార్థాన్, శాశ్వతీభ్యస్సమాభ్యః – యావద్బ్రహ్మప్రాప్తీత్యర్థః । యాథాతథ్యతఃయథావత్, వ్యదధాత్ – వివిచ్య హృదయేన ధృతవాన్, సర్వప్రత్యూహశమనార్థమితి భావః ।।

అథవా – ‘శుకుమ్’ ఇత్యాది ద్వితీయాన్తపదజాతం పరిశుద్ధజీవపరమ్ । తమపి స పరమాత్మా పర్యగాత్ పరితో వ్యాప్య స్థిత ఇతి ప్రథమాన్తపదజాతం పరమాత్మపరం యోజనీయమ్ । తథా హి కవిః -స్యతస్సర్యదర్శీ శ్రీపాచంరాత్రాదిప్రణేతా వా, మనీషీ – మనఃప్రభృతీనాం జీవకరణానాం నియన్తా, పరితో భవతీతి పరిభూః – సర్వవ్యాపీ, స్వయమేవ భవతి ఉద్భవతీతి స్వయమ్భూః – “బహుధా విజాయతే” (పు.సూ.) ఇత్యాది ప్రసిద్భావతారశాలీత్యర్థః । అత్ర ‘కవిః’ ఇత్యాదినా కల్యాణగుణవిధానాత్ ఛాన్దోగ్యే “ఏష ఆత్మాऽపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోऽపిపాసః” (ఛా.ఉ.8-1-5) ఇతి కల్యాణగుణవిధానాచ్చ, “నిర్గుణమ్” (ఆత్మోపనిషత్ ) “నిరంజనమ్” (శ్వే.ఉ.6-19) ఇత్యాది సామాన్యనిషేధస్య హేయగుణనిషేధపరత్వం సుగమమ్ । యాథాతథ్యత ఇత్యాది । అర్థాన్ – కార్యపదార్థాన్  శాశ్వతీభ్యస్సమాభ్యః – యావద్విలయమవస్థాతుమ్ యాథాతథ్యతః – యథావత్ వ్యదధాతృవివిచ్య ఉత్పాదితవాన్, న పునరైన్ద్రజాలికవత్ కేవలం ప్రకాశితవాన్ ఇతి  భావ:।

అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యే़ऽవిద్యాముపాసతే ।

తతో భూయ ఇవ తే తమో య ఉ విద్యాయా్ంరతాః ।। 9 ।।

ఏవం విచిత్రశక్తికపరమాత్మవిషయాం కర్మయోగాద్యంచంగికాం విద్యాముపదిశ్య అనన్తరం త్రిభిశ్శ్లోకై: కేవలకర్మావలమ్బినః కేవళవిద్యాయలమ్బినశ్చ పురుషాన్వినిన్దన వర్ణాశ్రమధర్మానుగృహీతయా విద్యయైవ నిశ్శ్రేయసావాప్తిమాహ – అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి ఇత్యాదినా ।

బృహదారణ్యకే చాయం మన్త్రః పఠితః । యే – భోగైశ్వర్యప్రసక్తాః, అవిద్యామ్ – విద్యాన్యాం । కియాం కేవలకర్మ ఇత్యర్థః । విద్యావిధురం కర్మేతి యావత్ । “అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాన్యా తృతీయా । శక్తిరిష్యతే” (వి.పు.6-7-61) ఇతి స్మృతేః । ఉపాంసతే – ఏకాన్తమనసోऽనుతిష్ఠన్తి; తే అన్ధం తమః – అతిగాఢం తమః అజ్ఞానమిత్యర్థః । త్రివర్గాభిషడ్గాన్నాన్తరీయం నారకం తమో వా। అధీయతే చ ఆథర్వణికాః –

‘ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపా అష్టాదశోక్తమవరం యేషు కర్మ ।

ఏతచ్ఛేయో యేభినన్దన్తి మూఢా జరామృత్యూ తే పునరేవాపి యన్తి।। (ము.ఉ 1-2-7) ఇతి ।

య ఉ విద్యాయాం రతాః – ఉకార ఉత్తరపదేనాన్వేతవ్యః । యే – స్యాధికారోచిత కర్మపరిత్యాగేన విద్యాయామేవ రతాః – తే తతః – కర్మమాత్రనిష్ఠప్రాప్య అన్ధః తమసాత్  భూయ ఇవ తమః – అధికమ్ అజ్ఞానం విశన్తి । ‘ఇవ’ శబ్ద తమసః ఇయత్తాయా దుర్గ్రహత్వం  ద్యోతయతి ।

అన్యదేవాహుర్విద్యయాऽన్యదాహురవిద్యయా ।

ఇతి శుశ్రుమ ధీరాణాం యే నస్తద్విచచక్షిరే ।। 10 ।।

కిం తర్హిమోక్షసాధనమిత్యత్రాహ – అన్యదేవాహుః ఇతి । విద్యయా ఇతి పంచమ్యర్థే తృతీయ యథాశ్రుతత్వే అన్యశబ్దానన్వయాత్, ‘అన్యదేవాహుస్సమ్భవాత్ (ఈ.ఉ.13) ఇతి వక్ష్యమాణానుసారాచ్చ । తథా విద్యాయాః – కర్మరహితవిద్యాతః, అన్యత్ – మోక్షసాధనమ్  ఇత్యాహుః । ఉపనిషద ఇతి శేషః । అవిద్యయా – ఇతి పూర్వవత్ పంచమ్యర్థే తృతీయా । అవిద్యాతః బ్రహ్మజ్ఞానవిధురకర్మణశ్చ అన్యదేవ మోక్షసాధనమ్ ఇత్యాహుః । ఉపనిషద ఇతి భావః।।

పూర్వపూర్వసమ్ప్రదాయసిద్ధోऽర్థోऽయమస్మాకమ్ ఇత్యాహ – ఇతి శుశ్రుమ ఇతి । యేపూర్వాచార్యాః నః – ప్రణిపాతాదిభిః సమ్యగుపసన్నానామ్ అస్మాకమ్, తత్ – మోక్షసాధనమ్, విచచక్షిరే – వివిచ్య ఉపాదిశన్, తేషాం ధీరాణామ్ – ధీమతామ్ । పంచమ్యర్థే షష్ఠీ। తేభ్యో ధీరేభ్య ఇతి యోజనీయమ్, నటస్య శ్రృణోతి’ ఇతివత్ । నటాచ్ఛృణోతి ఇత్యర్థః । ఇతి శుశ్రుమ ఏవం ప్రకారమ్ అశ్రౌష్మ।

నను – పరోక్ష ఏవార్థే లిడ్విధానాత్ ‘శుశ్రుమ’ ఇతి లిడుత్తమపురుషో న ఘటత ఇతి చేత్ – మైవమ్ ; బ్రహ్మవిద్యాయా దురవగాహత్వేన నిశ్శేషగ్రహణమ్ అస్మాభిః న కృతమ్ ఇత్యభిప్రాయం కృత్వా లిడుత్తమస్యోపపత్తేః ఇత్యాహుః ।।

విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ ।

అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయాऽమృతమశ్నుతే ।। 11 ।।

“అన్యత్” ఇతి సామాన్యేనోక్తం మోక్షసాధనం వివృణోతి విద్యాంచావిద్యాం చ ఇతి ।

“కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి” ఇతి శ్లోకే కర్మయోగస్య ప్రత్యగాత్మదర్శనద్వారా పరభక్త్యుత్పాదకత్వమ్ ఉక్తమ్, ఇహ తు ఉత్పన్నభక్తియోగేన విదుషా పూర్వోక్తకర్మయోగవేషం పరిత్యజ్య అహరహరనుష్టీయమానానాం నిత్యనైమిత్తికకర్మణాం కల్మషనిబర్హణద్వారా భక్తియోగోపచాయకత్వమ్ ఉచ్యతే, సహశబ్దస్వారస్యాత్ । అతో న పునరుక్తతా।

య:- యథాయస్థితవిద్యోపదేశవాన్ । విద్యామ్ – బ్రహ్మోపాసనరూపామ్ । అవిద్యామ్ తదంగ భూతకర్మాత్మికాం చ ఏతదుభయమ్ । సహవేద – అంగాంగిభావేన సహ అనుష్ఠేయం వేద ఇత్యర్థః। అత్ర అవిద్యాశబ్దః క్షత్రియవిషయకాబ్రాహ్మణశబ్దవత్ తదన్యవృత్త్యా విద్యాంగకర్మవిషయ ఇతి భావః । అవిద్యయా – ‘విద్యాంగరూపతయా చోదితేన కర్మణా, మృత్యుమ్  – విద్యోత్పత్తిప్రతిబన్ధకభూతం పుణ్యపాపరూపం ప్రాక్తనం కర్మ । తీర్త్వానిరవశిషముల్లంధ్య విద్యయా – పరమాత్మోపాసనరూపయా। అమృతమశ్నుతే – మోక్షం ప్రాప్నోతి ఇత్యర్థః । తీర్త్వా ఇత్యత్ర ఉపాయవిరోధితరణమ్ ఉచ్యతే । ‘అమృతమశ్నుతే’ ఇతి తు ఉపేయబ్రమప్రాప్తివిరోధిభూతేభ్యః సర్వపాపేభ్యో మోక్ష ఇతి భేదః ।।

ఉపవృమ్హణయియరణమ్

ఏవం చ సతి –

ఇయాజ సోऽపి సుబహూన్యజ్ఞాన జ్ఞానవ్యపాశ్రయః ।

బ్రహ్మవిద్యామధిష్ఠాయ తర్తుం మృత్యుమవిద్యయా ।। (వి.పు.6-6-12)

జ్ఞానవ్యపాశ్రయః – శాస్త్రశ్రవణజన్యబ్రహ్మజ్ఞానవాన్ । ‘సః – జనకోऽపి బ్రహ్మవిద్యామ్ – నిదిధ్యాసనరూపామ్ । అధిష్ఠాయ — ఫలత్యేన ఆశ్రిత్యేత్యర్థః : భక్తియోగోత్పత్తిం కామయమాన ఇతి యావత్ । మృత్యుం – భక్త్యుత్పత్తివిరోధి ప్రాచీనం కర్మజాతమ, అవిద్యయా – అనభిసంహితఫలేన యిద్యాంగకర్మణా, తర్తుం – వ్యపోహితమ్, సుబహూన్ యజ్ఞాన్ – జ్యోతిష్టోమాదికాన్ ఇయాజ – అకరోత ఇత్యర్థః । “పాకం పపాచ” ఇతివత్  । యథా – “కషాయపక్తిః కర్మాణి జ్ఞానం తు పరమా గతిః” (మ.భా.శాం.276) పరమభగవదారాధనరూపాణి ఇతి అనభిసంహితస్వర్గాదిఫలాని కర్మాణి కషాయస్య ఉభయవిధపాపస్య తజ్జన్యరాగద్వేషాదేర్వా పక్తిః వినాశకారణాని । జ్ఞానం తు పరమాగతిః పరమగతిసాధనమిత్యర్థః । ఉభయత్రాపి కారణే కార్యోపచార: ।

“కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానం ప్రవర్తతే” । (మ.భా.శాం.276) ।

“తపో విద్యా చ విప్రస్య నిశ్రేయసకరావుభౌ।

తపసా కల్మషం హన్తి విద్యయాऽమృతమశ్నుతే” ।। (మ.స్మృ.12-104)

ఇత్యాదీన్యుపబృమ్హణశతాని సుసంగతాని భవేయుః।

అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి యేऽసంభూతిముపాసతే ।

తతో భూయ ఇవ తే తమో య ఉ సంభూత్యాం రతాః ।। 12 ।।

ఏవం సమాధినిష్పత్తేః । అనభిసంహితఫలనిత్యనైమిత్తికకర్మసాధ్యత్వముపదిశ్య అనన్తరం త్రిభిశ్శ్లోకై: నిషిద్ధనివృత్తిరూపయోగాంగసాధ్యత్వమాహ । తత్ర ప్రథమం పూర్వవదేకైకమాత్రనిష్ఠాన్వినిన్దతి – అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి ఇతి ।

సమ్భూతివినాశయోరేకైకస్యోపాసనస్య త్యాజ్యతా

“ఏతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మి” (ఛాం.ఉ.3-14-4) “బ్రహ్మలోకమ్ అభిసమ్భవామి” (ఛాం.ఉ.8-13-1) ఇత్యాదిషు ప్రాప్తిరూపా అనుభూతిః సమ్భూతిశబ్దేన ఉక్తా । ఇహ తు సమాధిరూపా సా సమ్భూతిశబ్దేన ఉచ్యతే । అసమ్భూతిశబ్దస్తు సమాధిరూపాం సమ్భూత్యన్యాం సమాధ్యంగభూతాం నిషిద్ధనివృత్తిమాహ । “సమ్భూతిం చ వినాశం చ” ఇత్యుత్తరత్ర వినాశశబ్దేనాసమ్భూతైరనుయాదాత్ । తథా చ యే – విద్యాధికారిణః అసమ్భూతిమేవ మానదమ్భహింసాస్తేయాదీనాం యోగవిరుద్వానాం నివృత్తిమేవోపాసతే – నివృత్తిమాత్రనిష్ఠా: ఇత్యర్థః; “తే ‘అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి” ఇతి పూర్వవదర్థః । యే పునస్సమాధిరూపసమ్భూత్యామేయ రతాః, తే తతో భూయ ఇవ – బహుతరమియ తమః ప్రవిశన్తీత్యర్థః ।

అన్యదేవాహుః సంభవాదన్యదాహురసంభవాత్ ।

ఇతి శుశ్రుమ ధీరాణాం యే నస్తద్విచచక్షిరే ।। 13 ।।

కిం తర్హి మోక్షసాధనమిత్యత్రాహ – అన్యదేవాహుః ఇతి । సమ్భయాత్ – సమ్భూతే:, అసమ్భవాత్, అసమ్భూవేరిత్యర్థః । కేవలాత్సమ్భవాదసమ్భవాచ్చ అన్యదేవ మోక్షసాధనమ్ ఇత్యుపనిషద ఆహుః । లిడుత్తమః పూర్వవత్ । స్పష్టమయశిష్టమ్।।

సంభూతిం చ వినాశం చ యస్తద్వేదోభయం సహ ।

వినాశేన మృత్యుం తీర్త్వా సంభూత్యాऽమృతమశ్నుతే ।।14 ।।

మానదమ్భాదినివృత్యంగకబ్రహ్మానుభూతేః ముక్తిసాధకత్యమ్

“అన్యత్” ఇత్యుక్తం వివృణోతి — సమ్భూతిం చ ఇతి । సమ్భూతిం చ – సమాధిరూప బ్రహ్మానుభూతిం చ, వినాశం చ – మానదమ్భహింసాస్తేయబహిర్ముఖేన్ద్రియవృత్తివిశేషరూపాః యే। యోగవిరోధినః, తేషాం వినాశం వర్జనం చేత్యేతదుభయం యో విద్వాన్ అంగాంగిభావేన సహ వేద, వినాశేన – నిషేవ్యమాణేనేతి శేషః । విరోధినివృత్తిరూపయోగగిసేవనేన ఇత్యర్థః ।। మృత్యుమ్ – సమాధివిరోధిపాపమ్ । తీత్వా – అపాకృత్య, నిష్పన్నయా సమ్భూత్యా అమృతమ్ అశ్నుతే – ప్రాప్తిరూపాం సమ్భూతిమేవ అశ్నుత ఇతి భావః ।।

పూర్వోక్తానుసన్ధానే శ్రుతిప్రామాణ్యమ్

అయమేవ దమ్భాదివినాశో బృహదారణ్యకే ‘తస్మాదబ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య బాల్యేన తిష్ఠాసేత్ (బృ.ఉ.5-5-1) ఇతి బాల్యశబ్దేన విద్యాంగతయా విహితః । అత్ర సమ్భూతివినాశశబ్దాభ్యాం సృష్టిప్రలయవివక్షయా కార్యహిరణ్యగర్భస్య అవ్యాకృతప్రధానస్య చ ఉపాసనం విధీయత ఇతి శాంకరవ్యాఖ్యానమనుపపన్నమ్, తథా సతి మృత్యుతరణామృతత్వప్రాప్తిరూపఫలవచనానౌచిత్యాత్ ఇతి ।।

హిరణ్మయేన పాత్రేణ సత్యస్యాపిహితం ముఖమ్ ।

తత్త్వం పూషన్నపావృణు సత్యధర్మాయ దృష్టయే ।।15 ।।

ఏవమాచార్యః సాంగిభక్తియోగముపదిశ్య అథ తన్నిష్ఠస్య అనుసన్ధేయం మన్త్రద్వయమ్  ఉపదిశతి । తత్ర ప్రథమేన మన్త్రేణ పూషశబ్దవివక్షితం భగవన్తం ప్రతి ప్రస్తతాం సమాధిప్రతిబన్ధకనివృత్తిం ప్రార్థయతే హిరణ్మయేన ఇతి ।

హే పూషన్ – ఆదిత్యాన్తర్యామిన్ “య ఆదిత్యే తిష్ఠన్” (బృ.ఉ.5-7-13) ఇత్యారభ్య “య ఆదిత్యమన్తరో యమయతి” (బృ.ఉ.5-7-13) ఇతి శ్రుతేః ; శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్ (బ్ర.సూ. 1-1-31) ఇతి న్యాయాచ్చ।।

యద్వా, పూషన్ ! ఆశ్రితపోషణస్వభావ ! ఇత్యర్థః । “సాక్షాదప్యవిరోధం జైమిని:” (బ్ర.సూ.1-2-29) ఇతి సూత్రితత్వాత్ । సత్యస్య – సత్యశబ్దేన అత్ర ప్రకృత్యాదివత్। స్వరూపవికారరహితో జీవాత్మోచ్యతే । “సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్” ( తై.ఆన, 6-3) ఇత్యాదిషుజీవేऽపి సత్యశబ్దప్రయోగాత్ । తస్య ముఖమ్-ముఖవత్ అనేకేన్ద్రియావష్టమ్భతయా ముఖసదృశం మన ఇత్యర్థః । హిరణ్మయేన – హిరణ్మయసదృశేన, కర్మాధీనభోగ్యవర్గేణేతి యావత్ । పాత్రేణ – పరమాత్మవిషయకవృత్తిప్రతిరోధకేన అపిహితమ్ – ఛాదితమ్, హృదినిహతే పరమాత్మవిషయే నిరుద్ధవృత్తికం జాతమిత్యర్థః । తత్ – జీవస్య ముఖస్థానీయం మనః త్వమ్ ।। హృషీకాణామీశః త్వమ్ అపావృణు – నిరస్తతిరోధానం కురు ఇత్యర్థః । తత్కస్య హేతోః ? తత్రాహ – సత్యధర్మాయ – సత్యస్య జీవస్య ధర్మభూతాయై దృష్టయే । దృష్టిః – దర్శనమ్, త్యద్దర్శనాయేతి భావః ।।

పూషన్నేకర్షే యమ సూర్య   ప్రాజాపత్య వ్యూహ రశ్మీన్ సమూహ   తేజః ।

యత్తే రూపం కల్యాణతమం తత్తే పశ్యామి యోऽసావసౌ పురూషః సోऽహమస్మి ।। 16 ।।

పునరపి తయా దృష్ట్యా దృష్టవ్యం విశిషన్ దర్శనం తత్సాధనం చాభ్యర్థయతే – పూషన్ ఇతి|

పూషన్ – ఆశ్రితపోషక । ఏకశ్చాసావృషిశ్చ ఏకర్షిః – అద్వితీయోऽతీన్ద్రియార్థదృష్టా। “నాన్యోऽతోऽస్తి దృష్టా” (బృ.ఉ.5-7-23) ఇతి శ్రుతేః । యమ-యమయతి సర్వాన్ ఇతి యమః, సర్వాన్తర్యామిన్ । “య:” పృథివీమన్తరో యమయతి – – – – – – య ఆత్మానమన్తరో యమయతి’ (శత,బ్రా.14-5-7, 30) ఇత్యాదిశ్రుతేః। సూర్య – స్యభక్తబుద్ధీనాం సుష్ఠు ప్రేరక । ప్రాజాపత్య – ప్రజాపతిః చతుర్ముఖః, తస్య సుతాః ప్రాజాపత్యాః, తేషామన్తర్యామిన్ । యద్వా – ప్రజాపతిరేవ ప్రాజాపత్యః, వైశ్వానర ఇతివత్, విశ్వానర ఏవ హి వైశ్వానరః ; తథా చ ప్రజానాం పతిరితి వ్యుత్పత్త్యా ప్రజాపతిః విష్ణుః ‘ప్రజాపతిశ్చరతి గర్భే అన్తః’ (తై.నా.1-1) ఇతి శ్రుతేః । చ్యూహ రశ్మీన్ – భవదీయదివ్యరూపదర్శనానుపయుక్తాన్  స్వోగ్రరశ్మీన, వ్యూహ – వ్యపోహ విగమయేత్యర్థః । యత్తు దర్శనౌపయికం ప్రభాత్మకం సౌమ్యం తేజః – తత్ సమూహ – సమూహీకురు । తత్కిమర్థమిత్యాశంక్య అర్జునాదివదృష్టుమిచ్ఛామి తే రూపమిత్యాహ – యత్ ఇతి । “ఆదిత్యవణం తమసః పరస్తాత్” (పు.సూ) ఇత్యాదిషు ప్రసిద్ధమిత్యర్థః । తే – “ఆనన్దో బ్రహ్మ” (తై.భూ.2-1) ఇతి నిరతిశయభోగ్యస్య తవ అతికల్యాణతమం సౌన్దర్యాదిగుణాతిశయేన ప్రియతమం సర్వేభ్యః కల్యాణగుణేభ్యోऽతిశయితం కల్యాణం చ శుభాశ్రయభూతమిత్యర్థః । తే – యద్దివ్యం రూపం తత్ పశ్యామి – పశ్యేయమితి లిడర్థో గ్రాహ్య: ।। లకారవ్యత్యయశ్ఛన్దసః । దృష్టుమిచ్ఛామి ఇతి భావః ।।

భగవద్విగ్రహస్య దివ్యత్వమ్

“అకాయమవ్రణమ్” (ఈ.ఉ.8) “అశరీరం శరీరేషు” (క.ఉ.2-22) “అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా” (శ్వే.ఉ.3-19) ఇత్యాది సామాన్యవచనాని, “అజాయమానః” (పు.) “అజోऽపి సన్నతవ్యయాత్మా” (భ.గీ.4-6) న చాస్య ప్రాకృతా మూర్తిః” (వరా.పు.75-42) ఇత్యాది విశేషవచనసిద్ధహేయశరీరప్రతిషేధపరాణి ।

నను “యత్తే రూపం కల్యాణతమం”, “య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషః” (ఛాం.ఉ.1-6-6) “ఈశావాస్యమిదం సర్వమ్” (ఈ.ఉ.1) “పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్” (తై.నా. ) “సర్వకర్మా సర్వగన్ధః” (ఛాం.ఉ.3-14-2) స్వాభావికీ జ్ఞానబలకృియా చ (శ్వే.ఉ.6-8) “తస్య హ యా ఏతస్య బ్రహ్మణో నామ సత్యమితి” (ఛా.ఉ.8-3-4) “తస్యోదితి నామ” (ఛాం.ఉ.1-6-7) ఇత్యాదిభిః శాస్త్రైర్గుణవిగ్రహాదయో బ్రహ్మణోऽపి విధీయన్తే ; “నిగుర్ణమ్” (ఆత్మోపనిషత్ ) “నిరంజనమ్” (శ్వే,ఉ.6-19) “అవికారాయ” (వి.పు.1-2-1) “అకాయమవ్రణమ్” (ఈ.ఉ.8) “నేహ నానాస్తి కించన” (క.ఉ.4-11) “నిష్కలం నిష్క్రియమ్” (శ్వే.ఉ.6-19) “అగోత్రమవర్ణమ్” (ము.ఉ.1-1-6) అగోత్రమితి – అనామకమిత్యర్థః । ఏవమాదిభిశ్శాస్త్రై: గుణాదయః ప్రతిషిధ్యన్తే । తథా చ విధిప్రతిషేధయోః విరోధాదన్యతరబాధోऽగ్వశ్యభాయీ. తత్ర నిషేధస్య ప్రసక్తిపూర్వకతయా పశ్చాత్ప్రవృత్త ప్రతిషేధశాస్త్రమపచ్ఛేదాధికరణన్యాయేన ప్రబలమ్ । అతః ప్రతిషేధబలేన గుణాదివిధయః సర్వే బాధితాః । తతశ్చ అవిద్యాఖ్యదోషపరికల్పితా గుణవిగ్రహాదయో మిథ్యాభూతా ఇతి ।

తదిదమనాదరణీయమ్ పశుచ్ఛాగనయేన, ఉత్సర్గాపవాదనయేన చ విధినిషేధయో: భిన్నవిషయత్వోపపాదనేన తయోర్విరోధగన్ధాభావాత్ । విధీనాం ప్రతిషేధబాధ్యత్వానుపపత్తేః । తదుక్తం యదాచార్యైస్తత్త్వసారే –

యద్బ్రహ్మణో గుణవికారశరీరభేదకర్మాదిగోచరవిధిప్రతిషేధవాచః ।

అన్యోన్యభిన్నవిషయా న విరోధగన్ధమర్హన్తి తన్నవిధయః ప్రతిషేధబాధ్యాః’ ।। (త.సా.69) ఇతి ।।

అథ అన్తర్యామిణమ్ అహంగ్రహేణానుసన్ధత్తే – యోऽసావసౌ పురుషస్సోహమస్మి ఇతి । అసావసావితి వీప్సా ఆదరార్థా । యద్వా – అదశ్శబ్దౌ విభజ్య యత్తచ్ఛబ్దాభ్యామ్ । అన్యేతవ్యౌ । కథమితి చేత్ – ఇత్థం – యోऽసౌ పురుషః, అహం సోऽసావస్మీతి ।

పురుషశబ్దస్య పరమాత్మార్థకత్వస్థాపనమ్

యద్యపి పురుషశబ్దః “ప్రకృతిం పురుషం చైవ విధ్యనాదీ ఉభావపి” (భ.గీ. 13-19) ‘యోగో యోగవిదోం నేతా ప్రధానపురుషేశ్వరః’ (వి.స.3) ఇత్యాదిషు జీవవాచితయా ప్రసిద్ధః; తథాపి “తేనేదం పూర్ణం పురుషేణ సర్వమ్” (శ్వే.ఉ.39, ము.ఉ.1-1-7) “పూర్వమేవాహమిహాసమితి తత్పురుషస్య పురుషత్వమ్” (తై.ఆర.1-23) “మహాన్ ప్రభుర్వై పురుషస్సత్త్వస్యైష ప్రవర్తకః” (శ్వే.ఉ.3-12) ఇత్యాదిశ్రుత్యా పూర్ణత్వపూర్వసత్త్యాదిగుణకసర్వవేదపఠితపురుషసూక్తాదిప్రసిద్ధో మహాపురుష ఏవ ఇహ పురుషశబ్దేన వివక్షితః।

జీవబ్హ్మణోరసామానాధికరణ్యమ్

నను “యోऽసౌ పురుషస్సోऽసావహమస్మి” (మ.స్మృ.1-7) ఇతి కథం సామానాధికరణ్యమ్  అహంపదార్థస్య జీవాత్మనః పరమపురుషాదభిన్నత్వాత్ ఇతి చేత్ న – అహంశబ్దేనాపి అస్మదర్థాన్తర్యామిణ ఏవాభిధానేన అహం స ఇతి నిర్దేశస్య సుసంగతత్వాత్ । నను చ  అహంశబ్దస్య ప్రత్యగర్థాన్తర్యామిపరత్వే సోऽస్మీత్యుత్తమపురుషో న ఘటతే, నహి మదన్తర్యామి పరమపురుషోऽస్మీతి అన్యయో యుజ్యతే -ఇతి చేత్ ఉచ్యతే । మదన్తర్యామీత్యాదిశబ్దాన్తరేణో పస్థాపితే ప్రత్యగర్థాన్తర్యామిణి ఉత్తమపురుణాన్యయాసమ్భవేऽపి అహమిత్యస్మత్పదోప  స్థాపితే తస్మిన్నుత్తమపురుషాన్వయో యుజ్యత ఏవ । తథా హి పాణినిసూత్రమ్ “అస్మద్యుత్తమః” (పా.సూ.1-4-107) ఇతి । ప్రత్యగర్థబోధకాస్మచ్ఛబ్దోపపదే ఉత్తమపురుషో భవతీత్యర్థః । న పునరస్మ-చ్ఛబ్దస్యప్రత్యగర్థద్వారాపరమాత్మపర్యన్తతాయాముత్తమనివృత్తిరితి,”అధికంతుప్రవిష్టం న తు తద్ధానికరమ్” ఇతి న్యాయాత్ ।।

ఏవం “తత్త్వమసి” (ఛాం.ఉ.6-8-7) ఇత్యాదిష్వపి అసీతి మధ్యమపురుషో నిర్వాహ్య: ।। త్వంపదేనాభిముఖచేతనద్వారేవ తదన్తర్యామిణోऽభిధానాభ్యుపగమాత్ । తత్రాపి “యుష్మద్యుపపదే సమానాధికరణే స్థానిన్యపి మధ్యమః” (పా.సూ.1-4-105) ఇత్యేతావదేవ హి స్మర్యతే । న తు యుష్మచ్ఛబ్దస్య స్యాభిముఖచేతనద్వారా తదన్తర్యామిపర్యన్తత్వే మధ్యమనివృత్తిరపి ।।

అద్వైతినాం మతే మధ్యమోత్తమపురుషానుపపత్తిః

యే తు “తత్త్వమసి” (ఛాం.ఉ.6-8-7) “సోऽహమస్మి” (ఛాం.ఉ.4-11-1) ఇత్యాదావహంత్వమాదిశబ్దే యుష్మదస్మదర్థపరిత్యాగేన నిర్విశేషచిన్మాత్రస్వరూపైక్యమేవ వాక్యవేద్యమాహుః, తానేవ “తత్త్వమసి” (ఛాం.ఉ.6-8-7) ఇత్యాదివాక్యేషు అసిరివ “సోऽహమస్మి” ఇతి । వాక్యస్థాస్మిరపి ఖణ్డయతి। శ్రోతర్యనుసన్ధాతరిచయుష్మదస్మదీ హితైః పరిత్యక్తే । నహి। తేషామసినా కశ్చిత్ప్రతిబోధనీయోऽస్తి, న చ కశ్చిదస్మినా విశిష్యానుసన్ధేయః।

నను ప్రకృతే యుష్మదస్మదర్థయోః అవివక్షాయామపి తయోః వ్యుత్పన్నయుష్మదస్మచ్ఛబ్దో పపదమాత్రోపజీవనేన అస్మత్పక్షేऽపి క్వచిన్మధ్యమోత్తమయోరూపపత్తిరితి చేన్న, తతోऽప్య। పరిత్యక్తప్రవృత్తినిమిత్తకస్య అస్మాకం నిర్వహణస్యైవానుసర్తుముచితత్వాత్ ।

పక్షాన్తరే మధ్యమోత్తమపురుషోపపత్తిః

అపరేత్వాహః “యోऽసావసౌ పురుషస్సోऽహమస్మి” ఇత్యత్ర పురుషశబ్దేన పరమపురుషో న విపక్షణీయః, తథా సతి అస్మీత్యుత్తమస్య పురుషః’ ఇత్యాఖ్యాయాః “సోऽహమ్” ఇతి చ సామానాధికరణ్యస్య క్లేశేన నిర్వాహ్యత్వాత్ । తతో వరమత్ర పురుషశబ్దస్య పరిశుద్ధజీవాత్మపరత్వమ్ ఆశ్రయితుమ్ । ఏవం చ సతి యః పురుష: ముక్తదశాభావ్యాకారః పరిశద్ధజీవాత్మా సోహమస్మీత్యన్వయాత్ ఉత్తమస్య ‘పురుణః’ ఇత్యాఖ్యాయాః సామానాధికరణ్యస్య చ అతిస్వరసో నిర్వాహ ఇతి ।

నాయం పక్షస్సాధుః – తథా భవత్వేవమిహ నిర్వహణం, తథాపి “తత్త్వమసి” (ఛాం.ఉ.6-8-7) ఇత్యత్రతత్పదస్యత్వం వా అహమస్మి భగవోదేవతే “అహం వై త్వమసి” (వరా.ఉ.2-34) ఇత్యాదిషు త్వంపదస్య చ పరదేవతావాచకత్యేన త్వదుక్తనిర్వాహస్య తత్రాభావాత్ అకామేనాపి తత్ర అస్మదుక్తనిర్వాహస్య సమాశ్రయణే తత్సమానన్యాయతయా అత్రాపి తస్యైవ అనుసర్తుమ్ । ఉచితత్వాత్ ఇతి ।

మధ్యమోత్తమపురుషవ్యవస్థాసమర్థనమ్

స్యాదేతత్ । “త్వం వా అహమస్మి భగవో దేవతే అహం వై త్వమసి” (వరా.ఉ. 2-34) ఇత్యత్ర కథం పురుషవ్యవస్థా ? త్వమహం పదయోరుభయోరపి శ్రవణాత్ ।

ఉద్దేశ్యవిషయకమేవ యుష్మదాదిపదమ్ ఉపపదత్వేన పాణినిసూత్రాభిమతమ్, తథా చ ఉద్దేశ్యసమర్పకోపపదవశాదేవ అత్ర మధ్యమోత్తమయోర్వ్యవస్థా సిద్ధయతీతి చేత్ – అస్త్వేవమిహ సమాధానం ; తథాపి “తత్త్వమసి” (ఛాం.ఉ.6-8-7) ఇత్యత్ర పురుషవ్యవస్థా న ఘటతే, తత్ర త్వంపదయోగవత్ తత్పదయోగస్యాపి సత్త్వాత్ । తథా చ అసీతివత్ అస్తీతి ప్రథమపురుషస్యాపి ప్రసంగః, న హ్యత్రాపి త్వంపదమ్ ఉద్దేశ్యసమర్పకం, యేన త్వంపదమేవ పురుణనిమిత్త న తత్పదమపీతి వ్యవస్థా స్యాత్ ।

తథా చ తత్త్వమసినిరూపణావసరే భాష్యం “నాత్ర కించిదుద్దిశ్య కిమపి విధీయతే” (శ్రీ.భా. 1-1-1) ఇతి । తస్మాత్ తత్త్వమసి (ఛాం.ఉ.6-8-7) ఇతివత్ తత్త్వమస్తీతి ప్రయోగోऽపి దుర్నివార ఇతి ।

అత్రోచ్యతే – ‘తత్త్వమసి (ఛాం.ఉ 6-8-7) ఇత్యత్రాపి త్వంపదార్థ ఉద్దేశ్య ఏవ । తతశ్చ ఉద్దేశ్యవిషయకయుష్మత్పదవశాత్ తత్ర మధ్యమ ఏవేతి న ప్రథమపురుషప్రసంగః ।

నన్యేవం భాష్యవిరోధ ఇతి చేన్న – భాష్యస్య విధేయాంశమాత్రనిషేధపరతయా ఉద్దేశ్యాంశనిషేధకత్వాభావాత్ । తథా హి న హ్యేవం భాష్యాభిప్రాయః, నాత్ర కించిదుద్దిశ్యతే,న చ కించిద్విధీయతే ఇత్యపి ।।

తర్హ్యేవం భాష్యాభిప్రాయే త్వంపదేన కించిదుద్దిశ్యత ఏవ, కిన్తూద్దిష్టేన కించిద్విధీయత ఇతి కథమిదమవగమ్యత ఇతి చేన్న, ప్రాప్తస్యైవ ఉపసంహారకత్వోపపాదకభాష్యేణైవ విధేయాంశ ఏయ నిషిధ్యతే ఇత్యభిప్రాయస్య వ్యక్తత్వాత్ ।।

ఉపచారపక్షనిరాకరణమ్

అన్యోऽప్యాహ – ‘త్వం రాజాసి’ ‘అహం రాజాస్మి’ ఇత్యాదివత్ తాదధీన్యాద్యుపచారవివక్షయా ‘తత్త్వమసి’ ‘సోऽహమస్మి (ఛా.ఉ.4-11-1) ఇత్యాదిషు మధ్యమోత్తమసామానాధికరణ్యానాం సామంజస్యమితి, తదప్యుపేక్షణీయమేవ । లోకవేదయోశ్చేతనపర్యన్తదేవమనుష్యాదివ్యవహారబలేన జాతిగుణశబ్దవత్ ముఖ్యవృత్త్యైవ నిర్వాహసమ్భవే ఉపచారకల్పనస్య అన్యాయ్యత్వాత్ ఇత్యలం విస్తరేణ ।।

వాయురనిలమమృతమథేదం   భస్మాన్త్ంశరీరమ్ ।

ఓం క్రతో స్మర కృతం స్మర క్రతో స్మర కృతం స్మర ।। 17 ।।

ఏవం పరావరతత్త్వవివేకపరమనిశ్శ్రేయససాధనభూతసాంగభక్తియోగం తన్నిష్ఠస్య అనుసన్ధేయమన్త్రద్వయ చ ఉపదిశ్య ఇదానీం భక్తియోగే జ్ఞానశక్త్యాదిశూన్యతయా శరణాగతిమవలమ్బమానానాం తదనుష్ఠానమన్త్రౌ ఉపదిశతి ।।

శరణాగతిపరతయా మన్త్రవివరణమ్

యద్యప్యాగమే ఆచార్యైః ఇమౌ శరణాగతిమన్త్రావితి రహస్యత్వాత్ కణ్ఠరవేణ నాऽభిహితౌ ; తథాపి ప్రాజ్ఞానామ్ అర్థసామథ్ర్యాత్ యథా తత్పరత్వావగమః సుశకః ; తథా తయోః శ్లోకయోః అర్థవర్ణనం కృతమ్ । అభాషి చ ఇత్థమన్తే –

“వ్యక్తావ్యక్తే వాజినాం సంహితాన్తే వ్యాఖ్యామిత్థం వాజివక్త్రప్రసాదాత్ ।

వైశ్వామిత్రో విశ్వమిత్రం వ్యతానీద్విద్వచ్ఛాత్రప్రీతయే వేంకటేశః।। ( ఈ.ఉ.వే.భా.18) ఇతి । అత్ర “

“విచ్ఛాత్రప్రీతయే” ఇత్యనేన స్వప్రబన్ధస్య నిగూఢాభిప్రాయత్వం వ్యంజితమ్ ।

ఏవమాచార్యాభిప్రాయవిషయత్వాత్ శరణాగతిపరతయా మన్త్రద్వయం వ్యాఖ్యాస్యతే । తత్ర “వాయురనిలమ్” ఇతి ప్రథమశ్లోకః పూర్వఖణ్డసమానార్థకః । “అగ్నే నయ” (ఈ.ఉ.18) ఇత్యాదిశ్చ అపరశ్లోక ఉత్తరఖణ్డసమానార్థకః । తథా చ –

“ప్రాప్యస్య బ్రహమణో రూప ప్రాప్తుశ్చ ప్రత్యగాత్మనః ।।

ప్రాప్త్యుపాయం ఫల ప్రాప్తేస్తథా ప్రాప్తివిరోధి చ” ।। (హా.సం.)

ఇత్యేవమాద్యాః పూర్వోత్తరఖణ్డ్యోర్విశోధితా యే పదార్థాః, యే చ వాక్యార్థభేదాః, తే సర్వేऽపి ఇహ పూర్వోత్తరయోః శ్లోకయోః అనుసన్ధేయాః ।

బ్రహ్మణి ఆత్మసమర్పణమ్

“’సర్వోపాయవినిర్ముక్తం క్షేత్రజ్ఞం బ్రహ్మణి న్యసేత్ ।

ఏతజ్జ్ఞానం చ యోగశ్చ శేషోऽన్యో గ్రన్థవిస్తర:” ।। (ద.స్మృ.)

ఇత్యాదిశాస్త్రైః ప్రోక్షణాదిభిః సమిదాదికమివపరిశుద్ధస్వరూపయాథాత్మ్యజ్ఞానేనసంస్కృత్యైవ ఆత్మహవిస్సమర్పణీయమిత్యుక్తత్వాత్ ఇహాపి శరీరేన్ద్రియాదిభ్యో వివిక్తం స్వాత్మానం ప్రథమం యిశోధ్య బ్రహ్మణి సమర్త్య స్వాధికారానుగుణమర్థయతే-వాయుః ఇతి। “భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా” (శ్వే.ఉ.1-12) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధః చిదచిదీశ్వరతత్వక్రమః ఇహాపి దృష్టవ్యః । వాయుః – విద్యాకర్మానుగుణభగవత్సంకల్పవశేన తత్ర తత్ర గన్తృత్వాద్వాయుః అనేన జీవస్య అణుపరిమాణత్వం పరమాత్మాధీనత్వం చ సిద్ధయతి । “యా గతి-గన్ధనయోః” (పా.ధా.1050) ఇతి ధాతుః । నిలయనరహితత్వాత్క్వచిదపి వ్యవస్థితత్వాభావాచ్చఅనిలమ్ । అమృతమ్ – ప్రియమాణేపి దేహసన్తానే స్వయమమృతం స్వరూపతో ధర్మతశ్చ అవినాశీత్యర్థః। “అవినాశీ యా అరేऽయమాత్మా అనుచ్ఛిత్తిధర్మా”  ( బృ.ఉ.6-5-14) “న విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే” (బృ.ఉ.6-3-30) న విద్యతే ఉచ్ఛిత్తిః వినాశో యస్య సః అనుచ్ఛిత్తిః నిత్య ఇత్యర్థః । అనుచ్ఛిత్తిః ‘ధర్మో యస్యాసావనుచ్ఛిత్తిధర్మేతి పునర్బహువ్రీహిః । నిత్యజ్ఞానవాన్ ఇతి భావః । ఆహుశ్చ యామునాచార్యాః –

“తదేవం చిత్స్వభావస్య పుంసః స్వాభావికీ చితిః ।

తత్తత్పదార్థసంసర్గాత్తత్తద్విత్తిత్వమశ్నుతే” ।। (ఆ.సి.23)

ఇతి। ఇదమమృతత్వమ్ అపహతపాప్మత్వాదీనామప్యుపలక్షణమ్, పరిశుద్ధజీవవిషయే ప్రజాపతివాక్యే, “య ఆత్మాపహతపాప్మావిజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోऽపిపాస కామస్సత్యసంకల్పః’ (ఛాం.ఉ.8-7-1) ఇతి పాఠాత్ । “అనిలమమృతమ్’ ఇతి పదద్వయమపి పుల్లింగత్వేన విపరిణేయమ్, వాయురితి పుల్లింగత్వేనోపకృమాత్ । ।

అత్ర “వాయుశ్చాన్తరిక్షం చ ఏతదమృతమ్” (బృ.ఉ.4-3-3) ఇత్యాదికం పరామృశ్య వాయ్వాదిశబ్దానాం భూతద్వితీయవిషయకత్వం నాశంకనీయమ్; పూర్వాపరాభ్యామ్ అసంగతే, నాపి విశిష్టవృత్త్యా వాయుగతపరమాత్మవిషయత్వమ్ ఆశంకినీయమ్ ; నశ్వరస్య దేహస్య అనన్తరవచనేన తద్యావృత్తప్రత్యగాత్మపరత్వస్యైవ న్యాయ్యత్వాత్। “క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరం హరః క్షరాత్మానావిశతే దేవ ఏకః” (శ్వే.ఉ.1-10) । స్యభోగ్యతయా ప్రధానం హరతీతి హరః జీవ ఇత్యర్థః । “క్షరం త్వవిద్యా హ్యమృతం తు విద్యా విద్యావిద్యే ఈశతే యస్తు సోऽన్యః” (శ్వే.ఉ.5-1) ఇతి “శ్వేతాశ్వతరీయే భోగ్యభోక్తృనియన్తృృణాం వివేచనే అమృతశబ్దేన ప్రత్యగాత్మనోऽభిసన్ధానదర్శనాచ్చ అత్రాపి అమృతశబ్దో జీవాత్మపర ఇత్యేవ యుక్తమ్ ।।

ఏవం ప్రత్యగాత్మస్వరూపస్య “న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్” (క.ఉ.2-18) ఇత్యాదిప్రసిద్ధమ్ అమృతత్వమభిధాయ క్షేత్రస్య శరీరస్య మృతత్వమ్ అవశ్యమ్భావీత్యాహ – అథేదం భస్మాన్తం శరీరమ్ ఇతి । ప్రకృతాదర్థాదర్థాన్తరవివక్షయాత్రాథశబ్దః, జీయాత్మోత్కుమణానన్తర్యార్థకో వా; యద్వా కాత్స్న్యపరః । స్మర్యతే చ –

“బ్రహ్మాదిషు ప్రలీనేషు నష్టే స్థావరజంగమే ।

ఏకస్తిష్ఠతి విశ్వాత్మా స తు నారాయణోऽవ్యయః”।। ( మ.భా.సభా.)

ఇతి । భస్మశబ్దో దాహాఖ్యసంస్కారపరః । స ఖననాదేరపి ఉపలక్షకః । అథవా “కలేబరం విట్కిమిభస్మసంజ్ఞితమ్” ఇత్యన్యత్ర ప్రసిద్భక్రిమ్యన్తత్వాదేరూపలక్షకో భస్మాన్తశబ్దః। త్యాగే కృతే కువ్యాదభక్షితం శరీరం విట్సంజ్ఞితం భవతి  ఖననే కిమిసంజ్ఞితమ్, దాహే భస్మసంజ్ఞితమితి భావః ।

శరీరస్య భస్మాన్తోపదేశే ప్రయోజనమ్

నను కేషుచిచ్ఛరీరేణ, ప్రత్యక్ష ఏవ వినాశో దృష్టః : అవినష్టేష్వపి అన్యేషు । అనుమానాత్ వినాశిత్వం సునిశ్చితమ్ । అన్యథా శత్రన్ప్రతి శస్త్రాదికం న ప్రయుజ్యేత ।। స్వయమపి శత్రుప్రయుక్తశస్త్రశరాదికం న నివారయేత । ఏవం సమ్ప్రతిపన్నస్య భస్మాన్తతార్ద: ఇహుపదేశే కిం ప్రయోజనమ్ ఇతి చేత్ – ఉచ్యతే, ఆత్మశరీరయోః అమృతత్వ మృతత్వరూపవిరుద్ధధర్మప్రదర్శనేన భేదసమర్థనం తావత్ ఏకం ప్రయోజనమ్; అపథ్య పథ్యపరిహారరసాయనసేయాదిభిః కిం నిత్యత్వం సమ్భవేదితి సన్దేహాపాకరణం ద్వితీయమ్ । స్వజదేహేऽపి వైరాగ్యజననం తృతీయమ్ ; వినాశహేతో సతి అవశ్యం నశ్యతీతివత్। భగవదుపాసనాదిభిరన్తవినాశస్యాపి సమ్భావనాద్యోతనం చతుర్థమ్, శీఘ్రం మోక్షోపాయే ప్రవర్తితవ్యమ్ ఇతి త్వరాసంజననం పంచమమ్ । ఏవమ్ ఉక్తాన్యనుక్తాని చ ప్రయోజనాన్తరాణి గీతాద్వితీయాధ్యాయతాత్పర్యచన్ద్రికాయాం దృష్టవ్యాని ।।

పరమాత్మవాచక ప్రణవ:

ఏవం “భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా” (శ్వే.ఉ.1-12) ఇతి క్రమేణ చిదచిద్వివేకముక్త్వా ప్రేరితారం ప్రాకృతం మహాపురుషం ప్రణవేన ఉపాదత్తే – ఓమ్ ఇతి । యథా ఆమనన్త్యాథర్వణాః “యః పునరేతం త్రిమాత్రేణోమిత్యనేనైవాక్షరేణ పరమపురుషమభిధ్యాయీత” (ప్ర.ఉ.5-5) ఇతి । ఉక్తం చ యోగానుశాసనే “క్లేశకర్మవిపాకాశయైరపరామృష్టః పురుషవిశేష ఈశ్వరః సర్వేషామపి గురుః కాలే నానవచ్ఛేదాత్” (పా.యో.సూ.1-24) “తస్య వాచకః ప్రణవ:” ( పా.యో.సూ.1-27) ఇతి । ఆహ చ సర్వజ్ఞః “ఓమిత్యేవ సదా విప్రాః । పఠధ్వం ధ్యాత కేశవమ్” (హరివం.వి.133-10) ఇతి ।స్వయంచాగాయత్ “ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ వ్యాహరన్మామనుస్మరన్” (భ.గీ.8-13) ఇతి । ఏవం సర్వత్ర దృష్టవ్యమ్ ।।

అథవా శరీరమాత్మానం చ వివిచ్య వివిక్తమాత్మానమ్ అకారవాచ్యే పరమపురుషే సమర్పయతి – ఓమ్ ఇతి । ప్రణవస్య ఆత్మసమర్పణపరత్వమ్ “ఓమిత్యాత్మానం యుంజీత” (తై.నా.78)

“ప్రణవో ధనుశ్శరో హ్యాత్మా బ్రహ్మ తల్లక్ష్యముచ్యతే।

అప్రమత్తేన వేద్ధవ్యం  శరబత్తన్మయో భవేత్” ।। ( ము.ఉ.2-2-4)

ఇత్యాదిషు ప్రసిద్ధమ్ ।।

భగవదనుగ్రహప్రార్థనా

అథ క్రతురూపిణం భగవన్తం జ్ఞానయజ్ఞగోచరమ్ అభిముఖీకుర్వస్తదనుగ్రహం యాచతే-కుతో  స్మర। క్రతో – జ్యోతిష్టోమాదిక్రియాత్మక, యథాహ “అహం క్రతురహం యజ్ఞః” (భ.గీ.9-18 ఇతి । యజ్ఞః పంచమహాయజ్ఞా ఇత్యర్థః । అథవా క్రతో – భక్తిస్వరూప, “యథాకుతురస్మిల్లోకే పురుషోభవతి తథేతః ప్రేత్యభవతి” (ఛాం.ఉ.3-14-1) “స క్రతుం కుర్వీత” (ఛా.ఉ.3-14-1) “ఏవకుతుహమ్” (అగ్ని.ర,10-6-1) ఇత్యాదిషు క్రతుశబ్దస్య భక్తియోగేऽపి ప్రయోగదర్శనాత్ భక్తియోగగోచరే భగవతి తచ్ఛబ్ద ఉపచారాత్ ఇత్యాచార్యాః । రక్షకస్య భక్తియోగస్థానే నివేశనే కతో। ఇతి సమ్బోధనేన వివక్షితమితి భావః । స్మర – సానుగ్రహయా బద్ధయ విషయీకురు, “స్నేహపూర్ణేన మనసా యత్ నః స్మరసి కేశవ” (వరా.చ.శ్లో) ఇతివత్ । ఉక్తం చ భగవతా ‘స్థితే మనసి’ ఇత్యారభ్య –

“తతస్తం ప్రియమాణం తు కాష్ఠపాషాణసన్నిభమ్ ।

అహం స్మరామి మద్భక్తం నయామి పరమ గతిమ్” ।। (వరా.చ.శ్లో) ఇతి ।

అత్ర ‘స్మరామి’ ‘నయామి’ ఇతి పదద్వయస్య “క్రతో స్మర” “అగ్నే నయ” ఇతి ।। ప్రార్థనాద్వయాపేక్షయా ప్రతివచనత్వావగమద్వారా వరాహచరమశ్లోకద్వయం “వాయురనిలమమృతమ్” ఇత్యాదిమన్త్రద్వయోపబృహమణమితి భావః । కృతం స్మర – మత్కృతం యత్కించిదానుకూల్యమనుసన్ధాయ కృతజ్ఞస్త్వం మాం రక్షేతి వా, ఏతావదన్తం త్వత్కృతమానుకూల్యం ప్రతిసన్ధాయ త్వమేవ శేషపూరణం కురు ఇతి వా భావః । స్మరన్తి హి “జాయమానం హి పురుషమ్” (మ.భా.శా.358) ఇత్యాది । త్యరాతిశయాత్ “క్రతో స్మర కృతం స్మర” ఇత్యావృత్తిః ।।

అగ్నే నయ సుపథా రాయే అస్మాన్విశ్వాని దేవ వయునాని విద్వాన్ ।

యుయోధ్యస్మజ్జుహురాణమేనో భూయిష్ఠాం తే నమ ఉక్తిం విధేమ ।। 18 ।।

పునరపి అగ్నిశబ్దవాచ్యం భగవన్తం ప్రతి ఇష్టప్రాప్తిమ్ అనిష్టనివృత్తిం చ ప్రార్థయతే – అగ్నే నయ ఇతి ।

బృహదారణ్యకే చ సప్తమాధ్యాయే “యదా యై పురుషోऽస్మాల్లోకాత్ప్రేతి స వాయుమ్”(బృ.ఉ.7-10-1)  ఇత్యాదినా అర్చిరాదికం పన్థానమ్ ఉపదిశ్య పశ్చాత్ అధ్యాయావసానే హిరణ్మయేన పాత్రేణ” (బృ.ఉ.7-15-1) ఇత్యాద్యా ఏతే చత్వారో మన్త్రాః క్రమేణ పఠితాః ।

పరమాత్మని అనిష్ఠనివృత్తిపూర్వకేష్టప్రాప్తిప్రార్థనా

అగ్నే -అగ్నిశరీరక, “యస్యాగ్నిశ్శరీరమ్” (బృ.ఉ.5-7-9) ఇతి అన్తర్యామిబ్రాహమణమ్।  యద్వా “సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః” (బ్ర.సూ.1-2-29) ఇతి న్యాయేన, అగ్ర నయతీతి అగ్నిః ; అగ్రనయనాదిగుణయుక్త నయ – ప్రవర్తయేత్యర్థః। సుపథా – శోభనమార్గేణ  ప్రతిషేధస్పర్శరహితేన యాజనాధ్యాపనాద్యుపాయేన ఇతి యావత్ । రాయే – విద్యార్థశరీరసంరక్షణత్యదర్చనానుగుణాయ ధనాయేత్యర్థ:।

అథవా

“అతస్కరకరగ్రాహ్యమరాజకయశంవదమ్।।

అదాయాదవిభాగార్హ ధనమార్జయ సుస్థిరమ్ “ (యా.స్మృ.2-40) ‘

“అనన్త బత మేం విత్తమ్” (మ.భా.శాం.17-223) ఇత్యాదిశూక్తమ్ అలౌకికధనమ్ ఇహ వివక్షితమ్ । విద్యాప్రకరణానుగుణ్యాత్ । ఏక ఏవ మన్త్ర: ప్రకరణాదిభిః విశేషితః । తత్తదనుగుణమర్థం బోధయతీతి, సమ్యఙ్న్యాయవిద ఇత్యాచార్యాః । యద్వా అగ్నే నయ ప్రాపయ ఇత్యర్థః। సుపథా – అర్చిరాదిపథేన, బృహదారణ్యకపాఠేऽర్చిరాదిపథస్య బుద్ధిస్థత్వాత్ ।

“అర్చిరహస్మితపక్షానుదగయనాబ్దౌ చ మారుతార్కేన్దూన్ ।

అపి వైద్యుతవరుణేన్ద్రప్రజాపతీనాతివాహికానాహుః” (త.సా.102)

ఇత్యభియుక్తసంగృహీతేన మార్గేణ ఇతి భావః । అర్చిరాదిమార్గవివక్షాపి ఆచార్యాభిప్రేతైవ।।

బ్రహ్మణో ధనత్వసమర్థనమ్

రాయే – ఇత్యత్ర బ్రహ్మణః ప్రాప్యత్వోపవర్ణనాత్ బ్రహ్మైవ హి సుస్థిరమ్ అనన్తమ్ అలౌకికం చ ధనమ్ । అత ఏవ తత్ర తత్ర ఏవముచ్యతే “ధనం మదీయం తవ పాదపంకజమ్” (స్తో.ర.30) “యో నిత్యమచ్యుతపదామ్బుజయుగ్మరుక్మవ్యామోహతః” (దే.స్త.1) “యదంజనాభం నిరపాయమస్తి మే ధనంజయస్యన్దనభూషణం ధనమ్” (దే.ప.4)

“న మే పిత్రార్జితం దృవ్యం న మయా కించిదార్జితమ్ ।

అస్తి మేం హస్తిశైలాగ్రే వస్తు పైతామహం ధనమ్”।। (దే.ప.6) ఇతి ।

అత్ర చైవం శాంకరం  వ్యాఖ్యానమ్ – “సుపథా శోభనమార్గేణ, సుపథేతి విశేషణం దక్షిణమార్గనివృత్యర్థం ; విషణ్ణోऽహం దక్షిణేన మార్గేణ గతాగతలక్షణేన ; అతో యాచే త్వాం పునఃపునర్గమనాగమనవర్జితేన శోభనేన పథా నయేతి” ఇతి ।।

రాయే – హిరణ్యనిధిసరూపాయ పురుషాయ ; త్వత్ప్రాప్తయే ఇతి భావః । అస్మానఅనన్యప్రయోజనాననన్యగతీశ్చేత్యర్థః । న కేవలం మామ్, అపిత్వనుబన్ధిజనానపీతి బహువచనస్యాభిప్రాయః । దేవ అస్మదపేక్షితప్రదానానుగుణవిచిత్రజగత్సృష్టిస్థితిసంహారాన్తః వేదాంశ్చప్రవేశనియమనస్వాశ్రితవిమోచనాదిరూపవిలక్షణక్రీడాయుక్త।

యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై ।

తం హ దేవమాత్మబుద్ధిప్రసాదం ముముక్షుర్వై శరణమహం ప్రపద్యే ।। (శ్వే.ఉ.6-18)

ఇతి మన్త్రేపి దేవశబ్దస్వైవమేవాభిప్రాయః । వయునశబ్దో జ్ఞానవాచీ, “మాయా వయునం జ్ఞానమ్” (నిఘణ్టు 3-9) ఇతి నైఘణ్టుకోక్తేః । అత్ర తు లక్షణయా జ్ఞాతవ్యోపాయపరః । విశ్వాని వయునాని సర్వానపి తత్తదధికారానుగుణచతుర్విధపురుషార్థోపాయాన్యయాద్విద్వాన్ త్వమవిదుషోऽస్మాన్నేతుమర్హసీతి భావః। “యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై” (శ్వే.ఉ.9-18) ఇతి మన్త్రపదానామప్యేతదేయ హృదయమ్ ।|

“ముముక్షుర్వై శరణమహం ప్రపద్యే” (శ్యే.ఉ.9-18) ఇతి మన్త్రగతముముక్షుపదం వివృణ్వన్నాహ – యుయోధ్యస్మజ్జుహురాణమేః ఇతి । “ హృ కౌటిల్యే” (పా.ధా.211) । జుహురాణమ్ – కుటిలం బన్ధనాత్మకమిత్యర్థః । యద్వా – అచిన్త్యప్రకారకౌటిల్యతయా బాధమానమ్ ఇతి భావః ।। అనేన విశేషణేన అతితీవ్రః శోకవేగో ద్యోత్యతే । ఏనః – అకృత్యకరణకృత్యాకరణాదిరూపం త్యదుపాసనోత్పత్తిప్రతిబన్ధకమ్ ఇత్యర్థః। త్వత్ప్రాప్తిప్రతివన్ధకమ్ ఇతి వా । ఏనఃఇత్యేకవచన జాత్యభిప్రాయకమ్ । వస్తుతస్తు “కియదిదం” నివర్త్యమేనః ? నివర్తకానురూప హి న భవతి ;నహి సర్వశక్తేస్తవ ఇదమనురూప లక్ష్యమ్ ; నాపి నమఉక్తే: ; భూయసీ హి సా ఇతి ఏకవచనస్యాభిప్రాయః। అస్మత్ – అస్మత్తః, యుయోధి – పృథక్కురు, వినాశయేతి భావః ।।

యద్వా – పృథక్కురు, ఏతావదేవ యాచే త్వాం, జుహురాణమ్ ఏనః అస్మత్తః ప్రథమం వియోజయ ఇతి, తత్పశ్చాత్ యథామనోరథం వినాశయసి చేద్వినాశయ, పురుషాన్తరే సంక్రామయ, నాస్తి తత్రాస్మాకం నిర్బన్ధ ఇతి భావః ।।

ఇష్టసాధనతయా శరణాగతివిధానమ్

భూయిష్ఠామ్ – అనన్యగతిత్వాదిగుణైరావృత్తితశ్చ భూయసీ, నమఉక్తి, తే అయాప్తసమస్తకామతయా నిరుపాధికసర్వస్వామితయా చ నమఉక్త్యన్యనిరపేక్షాయ తే, విధేమ – విదధ్మహే, వ్యత్యయో బహులమనుశిష్టః । నమ ఉక్తేరనువృత్తిం వా నాథం ప్రతి నాథతే । “నమ ఇత్యేయ వాదినః” (మ.భా.శాం.337-40) ఇతి హి ముక్తానామపి లక్షణం మోక్షధర్మే శ్రుతమ్ । మానస-కాయికయోర్నమసోరభావేऽపి నమశ్శబ్దమాత్రేణ త్వం ప్రసన్నో భవితుమర్హసీత్యుక్తిశబ్దాభిప్రాయః।

హే అగ్నే దేయ విశ్వాని వయునాని విద్వాన్ త్వం జుహురాణమేనోऽస్మత్తో యుయోధి, సుపథాऽస్మాన్ రాయే నయ, వయం తే భూయిష్ఠాం నమఉక్తిం విధేమ ఇత్యన్వయః ।  నిత్యాంజలిపుటా హృష్టా నమఉక్తిం విధేమ ఇత్యర్థః । నమ ఇత్యేవయాదినో భయామేతి భావః।।

అష్టాదశమన్త్రప్రతిపాద్యసారాంశ:

ఏయమస్మిన్ననువాకే ఆదితో మన్త్రాష్టకస్య చేతనాచేతనరూపమపరతత్త్యద్వయం కర్మయోగజ్ఞానయోగరూప వ్యవహితోపాయద్వయం చ ప్రధానప్రతిపాద్యమ్ ; ఉపరితనాష్టకస్య తు పరతత్యపరమపురుషవిషయకం భక్తియోగరూపం సాక్షాత్సాధనమ్ ; అవశిష్టమన్త్రద్యస్య సర్యఫలసాధనం ప్రపదనం ప్రధానప్రతిపాద్యమ్ ।

గీతాయాః షట్కత్రయానురోధేన మన్త్రాణాం విభాగః

ఏవం చ శ్రీభగవద్గీతాధ్యాయేషు ప్రథమషట్కం ప్రథమాష్టకస్యోపబృమ్హణమ్, ద్వితీయషట్కం ద్వితీయాష్టకస్య, తృతీయషట్కమవశిష్టమన్త్రద్వికిస్యోపబృమ్హణమ్ । తృతీయషృకం హి ప్రథమమధ్యమషట్కాభ్యామ్ ఉక్తతత్వోపాయపురుషార్థవిశదీకరణపూర్వకం శరణాగతివిధిప్రధానమ్ । తత్ర చరమశ్లోకస్య పూర్వార్ధం “వాయురనిలమమృతమ్” (ఈ.ఉ.17) ఇతి మన్త్రోక్తానుష్ఠానవిధాయకమ్ । ఉత్తరార్ధన్తు “యుయోధ్యస్మజ్జుహురాణమేన:” (ఈ.ఉ.18) ఇతి । ప్రార్థయమానానాం  ప్రార్థనాపూరణసంకల్పపూర్వకం శోకప్రతిక్షేపకమితి చరమశ్లోకోऽప్యస్య మన్త్రదవికస్యోపబృమ్హణమేవేతి సిద్ధమ్ ।

ఏవం పరతత్వతద్విభూతియోగతదుపాసనతత్ప్రపదనతత్ఫలవిశేషాన్ సంగృహ్య సంహితేయం సమపూర్యత।

వేదాన్తగురుపాదాబ్జధ్యాననిర్మలచేతసా ।

వాజివేదాన్తసారార్థః శ్రీవత్సాంకేన దర్శితః।।

యదిహ రహస్య వివృతం యద్వా న్యూనం వచోధికం యచ్చ ।

కృపయా తదిదం సర్వం దేవః క్షమతే తథా మహాన్తోऽపి ।।

|| శ్రీరస్తు ||

 

*****

పూర్ణమదః పూర్ణమిదం పూర్ణాత్‌ పూర్ణముదచ్యతే ।

పూర్ణస్య పూర్ణమాదాయ పూర్ణమేవావశిష్యతే ।।

ఓ శన్తిః శన్తిః శన్తిః

*******************