భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
పఞ్చమోऽధ్యాయ:
చతుర్థేऽధ్యాయే కర్మయోగస్య జ్ఞానాకారతాపూర్వకస్వరూపభేదో జ్ఞానాంశస్య చ ప్రాధాన్యముక్తమ్ జ్ఞానయోగాధికారిణో-ऽపి కర్మయోగస్యాన్తర్గతాత్మజ్ఞానత్వాదప్రమాదత్వాత్సుకరత్వాన్నిరపేక్షత్వాచ్చ జ్యాయస్త్వం తృతీయ ఏవోక్తమ్ । ఇదానీం కర్మయోగస్యాత్మప్రాప్తిసాధనత్వే జ్ఞాననిష్ఠాయాశ్శైఘ్ర్యం కర్మయోగాన్తర్గతాకర్తృత్వానుసన్ధాన-ప్రకారం చ ప్రతిపాద్య తన్మూలం జ్ఞానం చ విశోధ్యతే ।।
అర్జున ఉవాచ
సంన్యాసం కర్మణాం కృష్ణ పునర్యోగం చ శంససి ।
యచ్ఛ్రేయ ఏతయోరేకం తన్మే బ్రూహి సునిశ్చితమ్ ।। ౧ ।।
కర్మణాం సంన్యాసం జ్ఞానయోగం పున: కర్మయోగం చ శంససి । ఏతదుక్తం భవతి ద్వితీయేऽధ్యాయే ముముక్షో: ప్రథమం కర్మయోగ ఏవ కార్య:, కర్మయోగేన మృదితాన్త:కరణకషాయస్య జ్ఞానయోగేనాత్మదర్శనం కార్యమితి ప్రతిపాద్య పునస్తృతీయచతుర్థయో: జ్ఞానయోగాధికారదశాపన్నస్యాపి కర్మనిష్ఠైవ జ్యాయసీ, సైవ జ్ఞాననిష్ఠానిరపేక్షా ఆత్మప్రాప్తౌ సాధనమితి కర్మనిష్ఠాం ప్రశంశసి ఇతి । తత్రైతయోర్జ్ఞానయోగకర్మయోగయోరాత్మప్రాప్తిసాధనభావే యదేకం సౌకార్యచ్ఛైఘ్ర్యాచ్చ శ్రేయ: శ్రేష్ఠమితి సునిశ్చితమ్, తన్మే బ్రూహి ।। ౧ ।।
శ్రీభగవానువాచ
సంన్యాస: కర్మయోగశ్చ నిశ్శ్రేయసకరావుభౌ ।
తయోస్తు కర్మసంన్యాసాత్కర్మయోగో విశిష్యతే ।। ౨ ।।
సంన్యాస: జ్ఞానయోగ:, కర్మయోగశ్చ జ్ఞానయోగశక్తస్యాప్యుభౌ నిరపేక్షౌ నిశ్శ్రేయసకరౌ । తయోస్తు కర్మసంన్యాసాజ్జ్ఞానయోగాత్కర్మయోగ ఏవ విశిష్యతే ।। ౨ ।।
కుత ఇత్యత్రాహ –
జ్ఞేయ: స నిత్యసంన్యాసీ యో న ద్వేష్టి న కాఙ్క్షతి ।
నిర్ద్వన్ద్వో హి మహాబాహో సుఖం బన్ధాత్ప్రముచ్యతే ।। ౩ ।।
య: కర్మయోగీ తదన్తర్గతాత్మానుభవతృప్తస్తద్వ్యతిరిక్తం కిమపి న కాఙ్క్షతి, తత ఏవ కిమపి న ద్వేష్టి, తత ఏవ ద్వన్ద్వసహశ్చ స నిత్యసంన్యాసీ నిత్యజ్ఞాననిష్ఠ ఇతి జ్ఞేయ: । స హి సుకరకర్మయోగనిష్ఠతయా సుఖం బన్ధాత్ప్రముచ్యతే ।। ౩ ।।
జ్ఞానయోగకర్మయోగయోరాత్మప్రాప్తిసాధనభావేऽన్యోన్యనైరపేక్ష్యమాహ –
సాంఖ్యయోగౌ పృథగ్బాలా: ప్రవదన్తి న పణ్డితా: ।
ఏకమప్యాస్థితస్సమ్యగుభయోర్విన్దన్తే ఫలమ్ ।। ౪ ।।
జ్ఞానయోగకర్మయోగౌ ఫలభేదాత్పృథగ్భూతౌ యే ప్రవదన్తి, తే బాలా: అనిష్పన్నజ్ఞానా: న పణ్డితా: అకృత్స్నవిద: । కర్మయోగో జ్ఞానయోగమేవ సాధయతి జ్ఞానయోగస్త్వేక ఆత్మావలోకనం సాధయతీతి తయో: ఫలభేదేన పృథక్త్వం వదన్తో న పణ్డితా ఇత్యర్థ: । ఉభయోరాత్మావలోకనైకఫలయోరేకఫలత్వేన ఏకమప్యాస్థితస్తదేవ ఫలం లభతే ।। ౪ ।।
ఏతదేవ వివృణోతి –
యత్సాంఖ్యై: ప్రాప్యతే స్థానం తద్యోగైరపి గమ్యతే ।
కం సాంఖ్యం చ యోగం చ య: పశ్యతి స పశ్యతి ।। ౫ ।।
సాంఖ్యై: జ్ఞాననిష్ఠై: । యదత్మావలోకనరూపం ఫలం ప్రాప్యతే, తదేవ కర్మయోగనిష్ఠైరపి ప్రాప్యతే । ఏవమేకఫలత్వేనైకం వైకల్పికం సాంఖ్యం యోగం చ య: పశ్యతి, స పశ్యతి స ఏవ పణ్డిత ఇత్యర్థ: ।।౫।।
ఇయాన్ విశేష ఇత్యాహ –
సంన్యాసస్తు మహాబాహో దు:ఖమాప్తుమయోగత: ।
యోగయుక్తో మునిర్బ్రహ్మ న చిరేణాధిగచ్ఛతి ।। ౬ ।।
సంన్యాస: జ్ఞానయోగస్తు అయోగత: కర్మయోగాద్తే ప్రాప్తుమశక్య: యోగయుక్త: కర్మయోగయుక్త: స్వయమేవ ముని: ఆత్మమననశీల: సుఖేన కర్మయోగం సాధయిత్వా న చిరేణ అల్పేనైవ కాలేన బ్రహ్మాధిగచ్ఛతి ఆత్మానం ప్రాప్నోతి । జ్ఞానయోగయుక్తస్తు మహతా దు:ఖేన జ్ఞానయోగం సాధయతి దు:ఖసాధ్యత్వాదాత్మానం చిరేణ ప్రాప్నోతీత్యర్థ: ।। ౬ ।।
యోగయుక్తో విశుద్ధాత్మా విజితాత్మా జితేన్ద్రియ: ।
సర్వభూతాత్మభూతాత్మా కుర్వన్నపి న లిప్యతే ।। ౭ ।।
కర్మయోగయుక్తస్తు శాస్త్రీయే పరమపురుషారాధనరూపే విశుద్ధే కర్మణి వర్తమాన: తేన విశుద్ధమనా: విజితాత్మా స్వాభ్యస్తే తే కర్మణి వ్యాపృతమనస్త్వేన సుఖేన విజితమనా: , తత ఏవ జితేన్దియ: కర్తురాత్మనో యాథాత్మ్యానుసన్ధాన-నిష్ఠతయా సర్వభూతాత్మభూతాత్మా సర్వేషాం దేవాదిభూతానామాత్మభూత ఆత్మా యస్యాసౌ సర్వభూతాత్మభూతాత్మా । ఆత్మయాథాత్మ్య-మనుసన్ధానస్య హి దేవాదీనాం స్వస్య చైకాకార ఆత్మా దేవాదిభేదానాం ప్రకృతిపరిణామవిశేషరూపతయా-త్మాకారత్వాసంభవాత్ । ప్రకృతివియుక్త: సర్వత్ర దేవాదిదేహేషు జ్ఞానైకాకారతయా సమానాకార ఇతి ‘నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ‘ ఇతి అనన్తరమేవ వక్ష్యతే । స ఏవంభూత: కర్మ కుర్వన్నపి అనాత్మన్యాత్మాభిమానేన న లిప్యతే న సంబధ్యతే । అతోऽచిరేణాత్మానం ప్రాప్నోతీత్యర్థ: ।।౭ ।।
యత: సౌకర్యాచ్ఛైఘ్ర్యాచ్చ కర్మయోగ ఏవ శ్రేయాన్, అతస్తదపేక్షితం శృణు –
నైష కిఞ్చిత్కరోమీతి యుక్తో మన్యేత తత్త్వవిత్ ।
పశ్యన్ శృణ్వన్ స్పృశన్ జిఘ్రనశ్నన్ గచ్ఛన్ స్వపన్ శ్వసన్ ।। ౮ ।।
ప్రలపన్ విసృజన్ గృహ్ణనున్మిషన్నిమిషన్నపి ।
ఇన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థేషు వర్తన్త ఇతి ధారయన్ ।। ౯ ।।
ఏవమాత్మతత్త్వవిచ్శ్రోత్రాదీని జ్ఞానేన్ద్రియాణి, వాగాదీని చ కర్మేన్ద్రియాణి, ప్రణాశ్చ స్వవిషయేషు వర్తన్త ఇతి ధారయననుసన్ధాన: నాహం కించిత్కరోమీతి మన్యేత జ్ఞానైకస్వభావస్య మమ కర్మమూలేన్ద్రియప్రాణసంబన్ధకృతమీదృశం కర్తృత్వమ్ న స్వరూపప్రయుక్తమితి మన్యేతేత్యర్థ: ।। ౮ – ౯।।
బ్రహ్మణ్యాధాయ కర్మాణి సఙ్గం త్యక్త్వా కరోతి య: ।
లిప్యతే న స పాపేన పద్మపత్రమివామ్భసా ।। ౧౦ ।।
బ్రహ్మశబ్దేన ప్రకృతిరిహోచ్యతే । మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ (భ.గీ.౧౪.౩) ఇతి హి వక్ష్యతే । ఇన్ద్రియాణాం ప్రకృతిపరిణామవిశేషరూపత్వేన ఇన్ద్రియాకారేణావస్థితాయాం ప్రకృతౌ పశ్యఞ్ఛృణ్వన్ ఇత్యాద్యుక్తప్రకారేణ కర్మాణ్యాధాయ, ఫలసఙ్గం త్యక్త్వా, నైవ కించిత్కరోమీతి య: కర్మాణి కరోతి, స ప్రకృతిసంసృష్టతయా వర్తమానోऽపి ప్రకృత్యాత్మాభిమానరూపేణ బన్ధహేతునా పాపేన న లిప్యతే । పద్మపత్రమివామ్భసా యథా పద్మపత్రమమ్భసా సంసృష్టమపి న లిప్యతే, తథా న లిప్యత ఇత్యర్థ: ।। ।।
కాయేన మనసా బుద్ధ్యా కేవలైరిన్ద్రియైరపి ।
యోగిన: కర్మ కుర్వన్తి సఙ్గం త్యక్త్వాత్మశుద్ధయే ।। ౧౧ ।।
కాయమనోబుద్ధీన్ద్రియసాధ్యం కర్మ స్వర్గాదిఫలసఙ్గం త్యక్త్వా యోగిన ఆత్మవిశుద్ధయే కురన్తి ఆత్మగతప్రాచీనకర్మబన్ధవినాశాయ కుర్వన్తీత్యర్థ: ।। ౧౧ ।।
యుక్త: కర్మఫలం త్యక్త్వా శాన్తిమాప్నోతి నైష్ఠికీమ్ ।
అయుక్త: కామకారేణ ఫలే సక్తో నిబధ్యతే ।।౧౨।।
యుక్త: ఆత్మవ్యతిరిక్తఫలేష్వచపల: ఆత్మైకప్రవణ:, కర్మఫలం త్యక్త్వా కేవలమాత్మశుద్ధయే కర్మానుష్ఠాయ నైష్ఠికీం శాన్తిమాప్నోతి స్థిరామాత్మానుభవరూపాం నిర్వృతిమాప్నోతి । అయుక్త: ఆత్మవ్యతిరిక్తఫలేషు చపల: ఆత్మావలోకనవిముఖ: కామకారేణ ఫలే సక్త: కర్మాణి కుర్వన్నిత్యం కర్మభిర్బధ్యతే నిత్యసంసారీ భవతి । అత: ఫలసఙ్గరహిత: ఇన్ద్రియాకారేణ పరిణతాయాం ప్రకృతౌ కర్మాణి సంన్యస్య ఆత్మనో బన్ధమోచనాయైవ కర్మాణి కుర్వీతేత్యుక్తం భవతి ।। ౧౨ ।।
అథ దేహాకారేణ పరిణతాయాం ప్రకృతౌ కర్తృత్వసంన్యాస ఉచ్యతే –
సర్వకర్మాణి మనసా సంన్యస్యాస్తే సుఖం వశీ ।
నవద్వారే పురే దేహీ నైవ కుర్వన్న కారయన్ ।। ౧౩ ।।
ఆత్మన: ప్రాచీనకర్మమూలదేహసంబన్ధప్రయుక్తమిదం కర్మణాం కర్తృత్వమ్ న స్వరూపప్రయుక్తమితి వివేకవిషయేణ మనసా సర్వాణి కర్మాణి నవద్వారే పురే సంన్యస్య దేహీ స్వయం వశీ దేహాధిష్ఠానప్రయత్నమకుర్వన్ దేహం చ నైవ కారయన్ సుఖమాస్తే ।।౧౩।। సాక్షాదాత్మన: స్వాభావికం రూపమాహ –
న కర్తృత్వం న కర్మాణి లోకస్య సృజతి ప్రభు: ।
న కర్మఫలసంయోగం స్వభావస్తు ప్రవర్తతే ।। ౧౪ ।।
అస్య దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాత్మనా ప్రకృతిసంసర్గేణ వర్తమానస్య లోకస్య దేవాద్యసాధారణం కర్తృత్వం తత్తదసాధారణాని కర్మాణి తత్తత్కర్మజన్యదేవాదిఫలసంయోగం చ, అయం ప్రభు: అకర్మవశ్య: స్వాభావికస్వరూపేణావస్థిత ఆత్మా న సృజతి నోత్పాదయతి । కస్తర్హి? స్వభావస్తు ప్రవర్తతే । స్వభావ: ప్రకృతివాసనా । అనాదికాలప్రవృత్త-పూర్వపూర్వకర్మజనితదేవాద్యాకారప్రకృతిసంసర్గకృతతత్తదాత్మాభిమాన- జనితవాసనాకృతమీదృశం కర్తృత్వాదికం సర్వమ్ న స్వరూపప్రయుక్తమిత్యర్థ: ।। ౧౪ ।।
నాదత్తే కస్యచిత్పాపం న చైవ సుకృతం విభు: ।
అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యన్తి జన్తవ: ।। ౧౫ ।।
కస్యచిత్స్వసంబన్ధితయాభిమతస్య పుత్రాదే: పాపం దు:ఖం నాదత్తే నాపనుదతి । కస్యచిత్ ప్రతికూలతయాభిమతస్య సుకృతం సుఖం చ నాదత్తే నాపనుదతి । యతోऽయం విభు: న క్వాచిత్క:, న దేవాది-దేహాద్యసాధారణదేశ:, అత ఏవ న కస్యచిత్సంబన్ధీ, న కస్యచిత్ప్రతికూలశ్చ । సర్వమిదం వాసనాకృతమ్। ఏవంస్వభావస్య కథమియం విపరీతవాసనా ఉత్పద్యతే? అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం జ్ఞానవిరోధినా పూర్వపూర్వకర్మణా స్వఫలానుభవయోగ్యత్వాయ అస్య జ్ఞానమావృతం సంకుచితమ్ । తేన జ్ఞానావరణరూపేణ కర్మణా దేవాదిదేహసంయోగస్తత్తదాత్మాభిమానరూపమోహశ్చ జాయతే । తతశ్చ తథావిధాత్మాభిమాన వాసనా, తదుచితకర్మవాసనా చ వాసనాతో విపరీతాత్మాభిమాన:, కర్మారమ్భశ్చోపపద్యతే ।। ౧౫ ।।
సర్వం జ్ఞానప్లవేనైవ వృజినం సంతరిష్యతి (భ.గీ.౪.౩౬), జ్ఞానాగ్ని: సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా (భ.గీ.౪.౩౭), న హి జ్ఞానేన సదృశం పవిత్రమ్ (భ.గీ.౪.౩౮) ఇతి పూర్వోక్తం స్వకాలే సంగమయతి –
జ్ఞానేన తు తదజ్ఞానం యేషాం నాశితమాత్మన: ।
తేషామాదిత్యవజ్జ్ఞానం ప్రకాశయతి తత్పరమ్ ।। ౧౬ ।।
ఏవం వర్తమానేషు సర్వేష్వాత్మసు యేషామాత్మనాముక్తలక్షణేన ఆత్మయాథాత్మ్యోపదేశజనితేన ఆత్మవిషయేణ అహరహరభ్యాసాధేయాతిశయేన నిరతిశయపవిత్రేణ జ్ఞానేన తత్ జ్ఞానావరణమనాదికాలప్రవృత్తానన్తకర్మసంచయ-రూపమజ్ఞానం నాశితమ్, తేషాం తత్స్వాభావికం పరం జ్ఞానమపరిమితమసంకుచితమాదిత్యవత్సర్వం యథావస్థితం ప్రకాశయతి । తేషామితి వినష్టాజ్ఞానానాం బహుత్వాభిమానాదాత్మస్వరూపబహుత్వమ్, న త్వేవాహం జాతు నాసమ్ (భ.గీ.౨.౧౨) ఇత్యుపక్రమావగతమత్ర స్పష్టతరముక్తమ్ । న చేదం బహుత్వముపాధికృతమ్ వినష్టాజ్ఞానానాముపాధిగన్ధాభావాత్ । తేషామాదిత్యవజ్జ్ఞానమ్ ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాజ్జ్ఞానస్య స్వరూపానుబన్ధిధర్మత్వముక్తమ్ । ఆదిత్యదృష్టాన్తేన చ జ్ఞాతృజ్ఞానయో: ప్రభాప్రభావతోరివావస్థానం చ । తత ఏవ సంసారదశాయాం జ్ఞానస్య కర్మణా సంకోచో మోక్షదశాయాం వికాసశ్చోపపన్న: ।। ౧౬ ।।
తద్బుద్ధయస్తదాత్మనస్తన్నిష్ఠాస్తత్పరాయణా: ।
గచ్ఛన్త్యపునరావృత్తిం జ్ఞాననిర్ధూతకల్మషా: ।। ౧౭ ।।
తద్బుద్ధయ: తథావిధాత్మదర్శనాధ్యవసాయా:, తదాత్మాన: తద్విషయమనస:, తన్నిష్ఠా: తదభ్యాసనిరతా:, తత్పరాయణా: తదేవ పరమప్రయోజనమితి మన్వానా:, ఏవమభ్యస్యమానేన జ్ఞానేన నిర్ధూతప్రాచీనకల్మషా: తథావిధమాత్మనమపునరావృత్తిం గచ్ఛన్తి । యదవస్థాదాత్మన: పునరావృత్తిర్న విద్యతే, స ఆత్మా అపునరావృత్తి:। స్వేన రూపేణావస్థితమాత్మానం గచ్ఛన్తీత్యర్థ: ।। ౧౭ ।।
విద్యావినయసంపన్నే బ్రాహ్మణే గవి హస్తిని ।
శుని చైవ శ్వపాకే చ పణ్డితా: సమదర్శిన: ।। ౧౮ ।।
విద్యావినయసంపన్నే, కేవలబ్రాహ్మణే, గోహస్తిశ్వశ్వపచాదిషు అత్యన్తవిషమాకారతయా ప్రతీయమానేషు ఆత్మసు పణ్డితా: ఆత్మయాథాత్మ్యవిద:, జ్ఞానైకాకారతయా సర్వత్ర సమదర్శిన: విషమాకారస్తు ప్రకృతే:, నాత్మన: ఆత్మా తు సర్వత్ర జ్ఞానైకాకారతయా సమ ఇతి పశ్యన్తీత్యర్థ: ।। ౧౮ ।।
ఇహైవ తైర్జితస్స్వర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మన: ।
నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ తస్మాద్బ్రహ్మణి తే స్థితా: ।। ౧౯ ।।
ఇహైవ సాధనానుష్ఠానదశాయామేవ తై: సర్గో జిత: సంసారో జిత: యేషాముక్తరీత్యా సర్వేష్వాత్మసు సామ్యే స్థితం మన: । నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ । ప్రకృతిసంసర్గదోషవియుక్తతయా సమమాత్మవస్తు హి బ్రమ్హ । ఆత్మసామ్యే స్థితాశ్చేద్బ్రహ్మణి స్థితా ఏవ తే బ్రహ్మణి స్థితిరేవ హి సంసారజయ: । ఆత్మసు జ్ఞానైకాకారతయా సామ్యమేవానుసన్ధానా ముక్తా ఏవేత్యర్థ: ।। ౧౯ ।।
యేన ప్రకారేణావథితస్య కర్మయోగిన: సమదర్శనరూపో జ్ఞనవిపాకో భవతి, తం ప్రకారముపదిశతి –
న ప్రహృష్యేత్ప్రియం ప్రాప్య నోద్విజేత్ప్రాప్య చాప్రియమ్ ।
స్థిరబుద్ధిరసంమూఢో బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మణి స్థిత: ।। ౨౦ ।।
యాదృశదేహస్థస్య యదవస్థస్య ప్రాచీనకర్మవాసనయా యత్ప్రియం భవతి, యచ్చాప్రియమ్, తదుభయం ప్రాప్య హర్షోద్వేగౌ న కుర్యాత్ । కథమ్? స్థిరబుద్ధి: స్థిరే ఆత్మని బుద్ధిర్యస్య స: స్థిరబుద్ధి:, అసంమూఢో అస్థిఏణ శరీరేణ స్థిరమాత్మానమేకీకృత్య మోహ: సంమోహ: తద్రహిత: । తచ్చ కథమ్? బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మణి స్థిత: । ఉపదేశేన బ్రహ్మవిత్సన్ తస్మిన్ బ్రహ్మణ్యభ్యాసయుక్త: । ఏతదుక్తం భవతి తత్త్వవిదాముపదేశేన ఆత్మయాథాత్మ్యవిద్భూత్వా తత్రైవ యతమానో దేహాత్మాభిమానం పరిత్యజ్య స్థిరరూపాత్మావలోకనప్రియానుభవే వ్యవస్థిత: అస్థిరే ప్రాకృతే ప్రియాప్రియే ప్రాప్య హర్షోదేవేగౌ న కుర్యాదితి ।। ౨౦ ।।
బాహ్యస్పర్శేష్వసక్తాత్మా విన్దత్యాత్మని య: సుఖమ్ ।
స బ్రహ్మయోగయుక్తాత్మా సుఖమక్షయమశ్నుతే ।। ౨౧ ।।
ఏవముక్తేన ప్రకారేణ బాహ్యస్పర్శేషు ఆత్మవ్యతిరిక్తవిషయానుభవేషు, అసక్తాత్మా అసక్తమనా: అన్తరాత్మన్యేవ య: సుఖం విన్దతి లభతే, స ప్రకృత్యభ్యాసం విహాయ బ్రహ్మయోగయుక్తాత్మా బ్రహ్మాభ్యాసయుక్తమనా: బ్రహ్మానుభవరూపమక్షయం సుఖం ప్రాప్నోతి ।। ౨౧ ।।
ప్రాకృతస్య భోగస్య సుత్యజతామాహ –
యే హి సంస్పర్శజా భోగా దు:ఖయోనయ ఏవ తే ।
ఆద్యన్తవన్త: కౌన్తేయ న తేషు రమతే బుధ: ।। ౨౨ ।।
విషయేన్ద్రియస్పర్శజా: యే భోగా: దు:ఖయోనయస్తే దు:ఖోదర్కా: । ఆద్యన్తవన్త: అల్పకాలవర్తినో హి ఉపలభ్యన్తే । న తేషు తద్యాథాత్మ్యవిద్రమతే ।। ౨౨ ।।
శక్నోతీహైవ య: సోఢుం ప్రాక్శరీరవిమోక్షణాత్ ।
కామక్రోధోద్భవం వేగం స యుక్త: స సుఖీ నర: ।। ౨౩ ।।
శరీరవిమోక్షణాత్ప్రాకిహఅఏవ సాధనానుష్ఠానదశాయమేవ ఆత్మానుభవప్రీత్యా కామక్రోధోద్భవం వేగం సోఢుం నిరోద్ధుం య: శక్నోతి, స యుక్త: ఆత్మానుభవాయార్హా: । స ఏవ శరీరవిమోక్షోత్తరకాలమాత్మానుభవైక-సుఖస్సంపత్స్యతే ।। ౨౩ ।।
యోऽన్తస్సుఖోऽన్తరారామస్తథాన్తర్జ్యోతిరేవ య: ।
స యోగీ బ్రహ్మ నిర్వాణం బ్రహ్మభూతోऽధిగచ్ఛతి ।। ౨౪ ।।
యో బాహ్యవిషయానుభవం సర్వం విహాయ అన్తస్సుఖ: ఆత్మానుభవైకసుఖ:, అన్తరారామ: ఆత్మైకోద్యాన: స్వగుణైరాత్మైవ సుఖవర్ధకో యస్య స తథోక్త:, తథాన్తర్జ్యోతి: ఆత్మైకజ్ఞానో యో వర్తతే, స బ్రహ్మభూతో యోగీ బ్రహ్మనిర్వాణమాత్మానుభవసుఖం ప్రాప్నోతి ।। ౨౪ ।।
లభన్తే బ్రహ్మనిర్వాణమృషయ: క్షీణకల్మషా: ।
ఛిన్నద్వైధా యతాత్మానస్సర్వభూతహితే రతా: ।। ౨౫ ।।
చ్ఛిన్నద్వైధా: శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వైర్విముక్తా:, యతాత్మాన: ఆత్మన్యేవ నియమితమనస:, సర్వభూతహితే రతా: ఆత్మవత్సర్వేషాం భూతానాం హితేష్వేవ నిరతా:, ఋషయ: ద్రష్టార: ఆత్మావలోకనపరా:, య ఏవమ్భూతాస్తే క్షీణాశేషాత్మప్రాప్తివిరోధికల్మషా: బ్రహ్మనిర్వాణం లభన్తే ।। ౨౫ ।।
ఉక్తలక్షణానాం బ్రహ్మ అత్యన్తసులభమిత్యాహ –
కామక్రోధవియుక్తానాం యతీనాం యతచేతసామ్ ।
అభితో బ్రహ్మనిర్వాణం వర్తతే విజితాత్మనామ్ ।। ౨౬ ।।
కామక్రోధ్వియుక్తానాం యతీనాం యతనశీలానాం యతచేతసాం నియమితమనసాం విజితాత్మనాం విజితమనసాం, బ్రహ్మనిర్వాణమభితో వర్తతే । ఏవంభూతానాం హస్తస్థం బ్రహ్మనిర్వాణమిత్యర్థ: ।। ౨౬ ।।
ఉక్తం కర్మయోగం స్వలక్ష్యభూతయోగశిరస్కముపసంహరతి –
స్పర్శాన్ కృత్వా బహిర్బాహ్యాంశ్చక్షుశ్చైవాన్తరే భ్రువో: ।
ప్రాణాపానౌ సమౌ కృత్వా నాసాభ్యన్తరచారిణౌ ।। ౨౭ ।।
యతేన్ద్రియమనోబుద్ధిర్మునిర్మోక్షపరాయణ: ।
విగతేచ్ఛాభయక్రోధో య: సదా ముక్త ఏవ స: ।। ౨౮ ।।
బాహ్యాన్ విషయస్పర్శాన్ బహి: కృత్వా బాహ్యేన్ద్రియవ్యాపారం సర్వముపసంహృత్య, యోగయోగ్యాసనే ఋజుకాయ ఉపవిశ్య చక్షుషీ భ్రువోరన్తరే నాసాగ్రే విన్యస్య నాసాభ్యన్తరచారిణౌ ప్రాణాపానౌ సమౌ కృత్వా ఉచ్ఛ్వాసనిశ్వాసౌ సమగతీ కృత్వా ఆత్మావలోకనాదన్యత్ర ప్రవృత్త్యనర్హేాన్ద్రియమనోబుద్ధి:, తత ఏవ విగతేచ్ఛాభయక్రోధ:, మోక్షపరాయణ: మోక్షైకప్రయోజన:, ముని: ఆత్మావలోకనశీల: య:, స: సదా ముక్త ఏవ సాధ్యదశాయామివ సాధనదశాయామపి ముక్త ఏవేత్యర్థ: ।। ౨౭ – ౨౮।।
ఉక్తస్య నిత్యనైమిత్తికకర్మేతికర్తవ్యతాకస్య కర్మయోగస్య యోగశిరస్కస్య సుశకతామాహ –
భోక్తారం యజ్ఞతపసాం సర్వలోకమహేశ్వరమ్ ।
సుహృదం సర్వభూతానాం జ్ఞాత్వా మాం శాన్తిమృచ్ఛతి ।। ౨౯ ।।
యజ్ఞతపసాం భోక్తారం సర్వలోకమహేశ్వరం సర్వభూతానాం సుహృదం మాం జ్ఞాత్వా శాన్తిమృచ్ఛతి, కర్మయోగకరణ ఏవ సుఖమృచ్ఛతి । సర్వలోకమహేశ్వరం సర్వేషాం లోకేశ్వరాణామపీశ్వరమ్ । తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౬.౭) ఇతి హి శ్రూయతే । మాం సర్వలోకమహేశ్వరం సర్వసుహృదం జ్ఞాత్వా మదారాధనరూప: కర్మయోగ ఇతి సుఖేన తత్ర ప్రవర్తత ఇత్యర్థ: సుహృద ఆరాధనాయ హి సర్వే ప్రవర్తన్తే ।। ౨౯ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే పఞ్చమోऽధ్యాయ:।। ౫।।
