భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
అష్టమాధ్యాయ:
సప్తమే పరస్య బ్రహ్మణో వాసుదేవస్యోపాస్యత్వం నిఖిలచేతనాచేతనవస్తుశేషిత్వమ్, కారణత్వమ్, ఆధారత్వమ్, సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారత్వేన సర్వశబ్దవాచ్యత్వమ్, సర్వనియన్తృత్వమ్, సర్వైశ్చ కల్యాణగుణగణైస్తస్యైవ పరతరత్వమ్, సత్త్వరజస్తమోమయైర్దేహేన్ద్రియత్వేన భోగ్యత్వేన చావస్థితైర్భావైః అనాదికాలప్రవృత్తదుష్కృతప్రవాహహేతుకైస్తస్య తిరోధానమ్, అత్యుత్కృష్టసుకృతహేతుక-భగవత్ప్రపత్త్యా సుకృతతారతమ్యేన చ ప్రతిపత్తివైశేష్యాదైశ్వర్యాక్షరయాథాత్మ్యభగవత్ప్రాప్త్యపేక్షయోపాసక భేదమ్, భగవన్తం ప్రేప్సోర్నిత్యయుక్తతయైకభక్తితయా చాత్యర్థపరమపురుషప్రియత్వేన చ శ్రైష్ఠ్యం దుర్లభత్వం చ ప్రతిపాద్య ఏషాం త్రయాణాం జ్ఞాతవ్యోపాదేయభేదాంశ్చ ప్రాస్తౌషీత్ । ఇదానీమష్టమే ప్రస్తుతాన్ జ్ఞాతవ్యోపాదేయభేదాన్ వివినక్తి ।।
అర్జున ఉవాచ
కిం తద్బ్రహ్మ కిమధ్యాత్మం కిం కర్మ పురుషోత్తమ ।
అధిభూతం చ కిం ప్రోక్తమధిదైవం కిముచ్యతే ।। ౧ ।।
అధియజ్ఞ: కథం కోऽత్ర దేహేऽస్మిన్మధుసూదనమ్ ।
ప్రయాణకాలే చ కథం జ్ఞేయోऽసి నియతాత్మభి: ।। ౨ ।।
జరామరణమోక్షాయ భగవన్తమాశ్రిత్య యతమానానాం జ్ఞాతవ్యతయోక్తం తద్బ్రహ్మ అధ్యాత్మం చ కిమితి వక్తవ్యమ్ । ఐశ్వర్యార్థీనాం జ్ఞాతవ్యమధిభూతమధిదైవం చ కిమ్? త్రయాణాం జ్ఞాతవ్యోऽధియజ్ఞ-శబ్దనిర్దిష్టశ్చ క:? తస్య చాధియజ్ఞభావ: కథమ్? ప్రయాణకాలే చ ఏభిస్త్రిభిర్నియతాత్మభి: కథం జ్ఞేయోऽసి?।।౧-౨।।
శ్రీభగవానువాచ
అక్షరం బ్రహ్మ పరమం స్వభావోऽధ్యాత్మముచ్యతే ।
భూతభావోద్భవకరో విసర్గ: కర్మసంజ్ఞిత: ।। ౩ ।।
తద్బ్రహ్మేతి నిర్దిష్టం పరమమక్షరం న క్షరతీత్యక్షరమ్, క్షేత్రజ్ఞసమష్టిరూపమ్ । తథా చ శ్రుతి:, అవ్యక్తమక్షరే లీయతే అక్షరం తమసి లీయతే (సు.౨) ఇత్యాదికా । పరమమక్షరం ప్రకృతివినిర్ముక్తమాత్మ-స్వరూపమ్ । స్వభావోऽధ్యాత్మముచ్యతే । స్వభావ: ప్రకృతి: । అనాత్మభూతమ్, ఆత్మని సంబధ్యమానం భూతసూక్ష్మతద్వాసనాదికం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం జ్ఞాతవ్యతయోదితమ్ । తదుభయం ప్రాప్యతయా త్యాజ్యతయా చ ముముక్షుభిర్జ్ఞాతవ్యమ్ । భూతభావోద్భవకరో విసర్గ: కర్మసంజ్ఞిత: । భూతభావ: మనుష్యాదిభావ: తదుద్భవకరో యో విసర్గ:, పఞ్చమ్యామాహుతావాప: పురుషవచసో భవన్తి (ఛా.౫.౯.౧) ఇతి శ్రుతిసిద్ధో యోషిత్సంబన్ధజ:, స కర్మసంజ్ఞిత: । తచ్చాఖిలం సానుబన్ధముద్వేజనీయతయా, పరిహరణీయతయా చ ముముక్షుభిర్జ్ఞాతవ్యమ్ । పరిహరణీయతయా చానన్తరమేవ వక్ష్యతే, ‘యదిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి‘ ఇతి ।। ౩ ।।
అధిభూతం క్షరో భావ: పురుషశ్చాధిదైవతమ్ ।
అధియజ్ఞోऽహమేవాత్ర దేహే దేహభృతాం వర ।। ౪ ।।
ఐశ్వర్ర్యార్థినాం జ్ఞాతవ్యతయా నిర్దిష్టమధిభూతం క్షరో భావ: వియదాదిభూతేషు వర్తమాన: తత్పరిణామవిశేష: క్షరణస్వభావో విలక్షణ: శబ్దస్పర్శాదిస్సాస్రయ: । విలక్షణా: సాశ్రయాశ్శబ్దస్పర్శ-రూపరసగన్ధా: ఐశ్వర్యార్థిభి: ప్రాప్యాస్తైరనుసన్ధేయా: । పురుషశ్చాధిదైవతమధిదైవతశబ్దనిర్దిష్ట: పురుష: అధిదైవతం దేవతోపరి వర్తమాన:, ఇన్ద్రప్రజాపతిప్రభృతికృత్స్నదైవతోపరి వర్తమాన:, ఇన్ద్రప్రజాపతిప్రభృతీనాం భోగ్యజాతద్విలక్షణశబ్దాదేర్భోక్తా పురుష:। సా చ భోక్తృత్వావస్థా ఐశ్వర్యార్థిభి: ప్రాప్యతయానుసన్ధేయా । అధియజ్ఞోऽహమేవ । అధియజ్ఞ: యజ్ఞైరారాధ్యతయా వర్తమాన: । అత్ర ఇన్ద్రాదౌ మమ దేహభూతే ఆత్మతయావస్థితోऽహమేవ యజ్ఞైరారాధ్య ఇతి మహాయజ్ఞాదినిత్య-నైమిత్తికానుష్ఠానవేలాయాం త్రయాణామధికారిణామనుసన్ధేయమేతత్ ।। ౪ ।।
అన్తకాలే చ మామేవ స్మరన్ముక్త్వా కలేబరమ్ ।
య: ప్రయాతి స మద్భావం యాతి నాస్త్యత్ర సంశయ: ।। ౫ ।।
ఇదమపి త్రయాణాం సాధారణమ్ । అన్తకాలే చ మామేవ స్మరన్ కలేవరం త్యక్త్వా య: ప్రయాతి, స మద్భావం యాతి మమ యో భావ: స్వభావ: తం యాతి తదానీం యథా మామనుసన్ధత్తే, తథావిధాకారో భవతీత్యర్థ: యథా ఆదిభరతాదయస్తదానీం స్మర్యమాణమృగసజాతీయాకారాత్సంభూతా: ।।౫ ।।
స్మర్తుస్స్వవిషయసజాతీయాకారతాపాదనమన్త్యప్రత్యయస్య స్వభావ ఇతి సుస్పష్టమాహ –
యం యం వాపి స్మరన్ భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్ ।
తం తమేవైతి కౌన్తేయ సదా తద్భావభావిత: ।। ౬ ।।
అన్తే అన్తకాలే యం యం వాపి భావం స్మరన్ కలేబరం త్యజతి, తం తం భావమేవ మరణానన్తరమేతి । అన్తిమప్రత్యయశ్చ పూర్వభావితవిషయ ఏవ జాయతే ।। ౬ ।।
తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు మామనుస్మర యుధ్య చ ।
మయ్యర్పితమనోబుద్ధి: మామేవైష్యస్యసంశయ: ।। ౭ ।। యస్మాత్పూర్వకాలాభ్యస్తవిషయ ఏవాన్త్యప్రత్యయో జాయతే, తస్మాత్సర్వేషు కాలేష్వాప్రయాణాదహరహః మామనుస్మర। అహరహరనుస్మృతికరం యుద్ధాదికం వర్ణాశ్రమానుబన్ధి శ్రుతిస్మృతిచోదితం నిత్యనైమిత్తికం చ కర్మ కురు । ఏవముపాయేన మయ్యర్పితమనోబుద్ధి: అన్తకలే చ మామేవ స్మరన్ యథాభిలషితప్రకారం మాం ప్రాప్స్యసి నాత్ర సంశయ: ।। ౭ ।।
ఏవం సామాన్యేన స్వప్రాప్యావాప్తిరన్త్యప్రత్యయాధీనేత్యుక్త్వా తదర్థం త్రయాణాముపాసనప్రకారభేదం వక్తుముపక్రమతే తత్రైశ్వర్యార్థినాముపాసనప్రకారం యథోపాసనమన్త్యప్రత్యయప్రకారం చాహ –
అభ్యాసయోగయుక్తేన చేతసా నాన్యగామినా ।
పరమం పురుషం దివ్యం యాతి పార్థానుచిన్తయన్ ।। ౮ ।।
అహరహరభ్యాసయోగాభ్యాం యుక్తతయా నాన్యగామినా చేతసా అన్తకాలే పరమం పురుషం దివ్యం మాం వక్ష్యమాణప్రకారం చిన్తయన్మామేవ యాతి ఆదిభరతమృగత్వప్రాప్తివదైశ్వర్యవిశిష్టతయా మత్సమానాకారో భవతి । అభ్యాస: నిత్యనైమిత్తికావిరుద్ధేషు సర్వేషు కాలేషు మనసోపాస్యసంశీలనమ్ । యోగస్తు అహరహర్యోగకాలేऽనుష్ఠీయమానం యథోక్తలక్షణముపాసనమ్ ।। ౮ ।।
కవిం పురాణమనుశాసితారమణోరణీయాంసమనుస్మరేద్య: ।
సర్వస్య ధాతారమచిన్త్యరూపమాదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ ।। ౯ ।।
ప్రయాణకాలే మనసాచలేన భక్త్యా యుక్తో యోగబలేన చైవ ।
భ్రువోర్మధ్యే ప్రాణమావేశ్య సమ్యక్స తం పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ ।। ౧౦ ।।
కవిం సర్వజ్ఞన్ పురాణం పురాతనమనుశాసితారం విశ్వస్య ప్రశాసితారమణోరణీయాంసం జీవాదపి సూక్ష్మతరమ్, సర్వస్య ధాతారం సర్వస్య స్రష్టారమ్, అచిన్త్యరూపం సకలేతరవిసజాతీయస్వరూపమ్, ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాదప్రాకృతస్వాసాధారణదివ్యరూపమ్, తమేవంభూతమహరహరభ్యస్యమానభక్తియుక్తయోగబలేన ఆరూఢసంస్కారతయా అచలేన మనసా ప్రయాణకాలే భ్రువోర్మధ్యే ప్రాణమావేశ్య సంస్థాప్య తత్ర భూమధ్యే దివ్యం పురుషం యోऽనుస్మరేత్ స తమేవోపైతి తద్భావం యాతి, తత్సమానైశ్వర్యో భవతీత్యర్థ: ।। ౯-౧౦ ।।
అథ కైవల్యార్థినాం స్మరణప్రకారమాహ –
యదక్షరం వేదవిదో వదన్తి విశన్తి యద్యతయో వీతరాగా: ।
యదిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి తత్తే పదం సంగ్రహేణ ప్రవక్ష్యే ।। ౧౧ ।।
యదక్షరమస్థూలత్వాదిగుణకం వేదవిదో వదన్తి, వీతరాగాశ్చ యతయో యదక్షరం విశన్తి, యదక్షరం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి, తత్పదం సంగ్రహేణ తే ప్రవక్ష్యే । పద్యతే గమ్యతే చేతసేతి పదమ్ తన్నిఖిలవేదాన్తవేద్యం మత్స్వరూపమక్షరం యథా ఉపాస్యమ్, తథా సంక్షేపేణ ప్రవక్ష్యామీత్యర్థ: ౧౧ ।।
సర్వద్వారాణి సంయమ్య మనో హృది నిరుధ్య చ ।
మూర్ధ్న్యాధాయాత్మన: ప్రాణమాస్థితో యోగధారణామ్ ।। ౧౨ ।।
ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ వ్యాహరన్మామనుస్మరన్ ।
య: ప్రయాతి త్యజన్ దేహం స యాతి పరమాం గతిమ్ ।। ౧౩ ।।
సర్వాణి శ్రోత్రాదీనీన్ద్రియాణి జ్ఞానద్వారభూతాని సంయమ్య స్వవ్యాపారేభ్యో వినివర్త్య, హృదయకమలనివిష్టే మయ్యక్షరే మనో నిరుధ్య, యోగాఖ్యాం ధారణామాస్థిత: మయ్యేవ నిశ్చలాం స్థితిమాస్థిత:, ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ మద్వాచకం వ్యాహరన్, వాచ్యం మామనుస్మరన్, ఆత్మన: ప్రాణం మూర్ధ్న్యాధాయ దేహం త్యజన్ య: ప్రయాతి స యాతి పరమాం గతిం ప్రకృతివియుక్తం మత్సమానాకారమపునరావృత్తిమాత్మానం ప్రాప్నోతీత్యర్థ: । య: స సర్వేషు భూతేషు నశ్యత్సు న వినశ్యతి ।। అవ్యక్తోऽక్షర ఇత్యుక్తస్తమాహు: పరమాం గతిమ్ ।। (౨౦,౨౧) ఇత్యనన్తరమేవ వక్ష్యతే ।।౧౨ – ౧౩।।
ఏవమైశ్వర్యార్థిన: కైవల్యార్థినశ్చ స్వప్రాప్యానుగుణం భగవదుపాసనప్రకార ఉక్త: అథ జ్ఞానినో భగవదుపాసనప్రకారం ప్రాప్తిప్రకారం చాహ
అనన్యచేతా: సతతం యో మాం స్మరతి నిత్యశ: ।
తస్యాహం సులభ: పార్థ నిత్యయుక్తస్య యోగిన: ।। ౧౪ ।।
నిత్యశ: మాముద్యోగప్రభృతి సతతం సర్వకాలమనన్యచేతా: య: స్మరతి అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మత్స్మృత్యా వినా ఆత్మధారణమలభమానో నిరతిశయప్రియాం స్మృతిం య: కరోతి తస్య నిత్యయుక్తస్య నిత్యయోగం కాఙ్క్షమాణస్య యోగిన: అహం సులభ: అహమేవ ప్రాప్య: న మద్భావ ఐశ్వర్యాదిక: సుప్రాపశ్చ । తద్వియోగమసహమానోऽహమేవ తం వృణే । యమేవైష వృణుతే తేన లభ్య: (కఠ.౨.౨౩, ము.౩.౨.౩) ఇతి హి శ్రూయతే । మత్ప్రాప్త్యనుగుణోపాసనవిపాకం తద్విరోధినిరసనమత్యర్థమత్ప్రియత్వాదికం చాహమేవ దదామీత్యర్థ: । వక్ష్యతే చ తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకమ్ । దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపాయాన్తి తే ।। తేషామేవానుకమ్పార్థమహమజ్ఞానజం తమ:। నాశయామ్యాత్మభావస్థో జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ।। (౧౦-౧౦,౧౧) ఇతి ।। ౧౪।।
అత: పరమధ్యాయశేషేణ జ్ఞానిన: కైవల్యార్థినశ్చాపునరావృత్తిమైశ్వర్యార్థిన: పునరావృత్తిం చాహ
మాముపేత్య పునర్జన్మ దు:ఖాలయమశాశ్వతమ్ ।
నాప్నువన్తి మహాత్మాన: సంసిద్ధిం పరమాం గతా: ।। ౧౫ ।।
మాం ప్రాప్య పునర్నిఖిలదు:ఖాలయమశాశ్వతమస్థిరం జన్మ న ప్రాప్నువన్తి । యత ఏతే మహాత్మాన: మహామనస:, యథావస్థితమత్స్వరూపజానానా అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మయా వినా ఆత్మధారణమలభమానా మయ్యాసక్తమనసో మదాశ్రయా మాముపాస్య పరమసంసిద్ధిరూపం మాం ప్రాప్తా: ।। ౧౫ ।।
ఐశ్వర్యగతిం ప్రాప్తానాం భగవన్తం ప్రాప్తానాం చ పునరావృత్తౌ అపునరావృత్తౌ చ హేతుమనన్తరమాహ –
ఆ బ్రహ్మభువనాల్లోకా: పునరావర్తినోऽర్జున ।
మాముపేత్య తు కౌన్తేయ పునర్జన్మ న విద్యతే ।। ౧౬ ।।
బ్రహ్మలోకపర్యన్తా: బ్రహ్మాణ్డోదరవర్తినస్సర్వే లోకా భోగైశ్వర్యాలయా: పునరావర్తిన: వినాశిన: । అత ఐశ్వర్యగతిం ప్రాప్తానాం ప్రాప్యస్థానవినాశాద్వినాశిత్వమవర్జనీయమ్ । మాం సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం నిఖిలజగదుత్పత్తి-స్థితిలయలీలం పరమకారుణికం సదైకరూపం ప్రాప్తానాం వినాశప్రసఙ్గాభావాత్తేషాం పునర్జన్మ న విద్యతే ౧౬ ।।
బ్రహ్మలోకపర్యన్తానాం లోకానాం తదన్తర్వర్తినాం చ పరమపురుషసఙ్కల్పకృతాముత్పత్తివినాశ-కాలవ్యవస్థామాహ-
సహస్రయుగపర్యన్తమహర్యద్బ్రహ్మణో విదు: ।
రాత్రిం యుగసహస్రాన్తాం తేऽహోరాత్రవిదో జనా: ।। ౧౭ ।।
అవ్యక్తాద్వ్యక్తయ: సర్వా: ప్రభవన్త్యహరాగమే ।
రాత్ర్యాగమే ప్రలీయన్తే తత్రైవావ్యక్తసంజ్ఞకే ।। ౧౮ ।।
భూతగ్రామ: స ఏవాయం భూత్వా భూత్వా ప్రలీయతే ।
రాత్ర్యాగమేऽవశ: పార్థ ప్రభవత్యహరాగమే ।। ౧౯ ।।
యే మనుష్యాదిచతుర్ముఖాన్తానాం మత్సఙ్కల్పకృతాహోరాత్రవ్యవస్థావిదో జనా:, తే బ్రహ్మణశ్చతుర్ముఖస్య యదహ: తచ్చతుర్యుగసహస్రావసానం విదు:, రాత్రిం చ తథారూపామ్ । తత్ర బ్రహ్మణోऽహరాగమసమయే త్రైలోక్యాన్తర్వర్తిన్యో దేహేన్ద్రియభోగ్యభోగస్థానరూపా వ్యక్తశ్చతుర్ముఖదేహావస్థాదవ్యక్తాత్ప్రభవన్తి । తత్రైవ అవ్యక్తావస్థావిశేషే చతుర్ముఖదేహే రాత్ర్యాగమసమయే ప్రలీయన్తే । స ఏవాయం కర్మవశ్యో భూతగ్రామోऽహరాగమే భూత్వా భుత్వా రాత్ర్యాగమే ప్రలీయతే । పునరప్యహరాగమే ప్రభవతి । తథా వర్షతావసానరూపయుగసహస్రాన్తే బ్రహ్మలోకపర్యన్తా లోకా: బ్రహ్మా చ, పృథివ్యప్సు ప్రలీయతే ఆపస్తేజసి లీయన్తే (సుబా.౨) ) ఇత్యాదిక్రమేణ అవ్యక్తాక్షరతమ:పర్యన్తం మయ్యేవ ప్రలీయన్తే। ఏవం మద్వ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య కాలవ్యవస్థయా మత్త ఉత్పత్తే: మయి ప్రలయాచ్చోత్పత్తివినాశయోగిత్వం అవర్జనీయమిత్యైశ్వర్యగతిం ప్రాప్తానాం పునరావృత్తిరపరిహార్యా । మాముపేతానాం తు న పునరావృత్తిప్రసఙ్గ: ।।౧౯।।
అథ కైవల్యం ప్రప్తానామపి పునరావృత్తిర్న విద్యత ఇత్యహ –
పరస్తస్మాత్తు భావోऽన్యోऽవ్యక్తోऽవ్యక్తాత్సనాతన: ।
యస్య సర్వేషు భూతేషు నశ్యత్సు న వినశ్యతి ।। ౨౦ ।।
అవ్యక్తోऽక్షర ఇత్యుక్తస్తమాహు: పరమాం గతిమ్ ।
యం ప్రాప్య న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ ।। ౨౧ ।।
తస్మాదవ్యక్తాదచేతనప్రకృతిరూపాత్పురుషార్థతయా పర: ఉత్కృష్టో భావోऽన్యో జ్ఞానైకాకారతయా తస్మాద్విసజాతీయ:, అవ్యక్త: కేనచిత్ప్రమాణేన న వ్యజ్యత ఇత్యవ్యక్త:, స్వసంవేద్యస్వాసాధారణాకార ఇత్యర్థ: సనాతన: ఉత్పత్తివినాశానర్హాతయా నిత్య: య: సర్వేషు వియదాదిభూతేషు సకారణేషు సకార్యేషు వినశ్యత్సు తత్ర తత్ర స్థితోऽపి న వినశ్యతి స: అవ్యక్తోऽక్షర ఇత్యుక్త:, యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యమవ్యక్తం పర్యుపాసతే (౧౨.౩), కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే (౧౫.౧౬) ఇత్యాదిషు తం వేదవిద: పరమాం గతిమాహు: । అయమేవ, య: ప్రయాతి త్యజన్ దేహం స యాతి పరమాం గతిమ్ (౮.౧౩) ఇత్యత్ర పరమగతిశబ్దనిర్దిష్టోऽక్షర: ప్రకృతిసంసర్గవియుక్తస్వస్వరూపేణావస్థిత ఆత్మేత్యర్థ:। యమేవంభూతం స్వరూపేణావస్థితం ప్రాప్య న నివర్తన్తే తన్మమ పరమం ధామ పరం నియమనస్థానమ్ । అచేతనప్రకృతిరేకం నియమనస్థానమ్ తత్సంసృష్టరూపా జీవప్రకృతిర్ద్వితీయం నియమనస్థానమ్ । అచిత్సంసర్గవియుక్తం స్వరూఏణావథితం ముక్తస్వరూపం పరమం నియమనస్థానమిత్యర్థ: । తచ్చాపునరావృత్తిరూపమ్ । అథ వా ప్రకాశవాచీ ధామశబ్ద: ప్రకాశ: చేహ జ్ఞానమభిప్రేతమ్ ప్రకృతిసంసృష్టాత్పరిఛిన్నజ్ఞానరూపాదాత్మనోऽపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానరూపతయా ముక్తస్వరూపం పరం ధామ ।। ౨౦ – ౨౧।। జ్ఞానిన: ప్రాప్యం తు తస్మాదత్యన్తవిభక్తమిత్యాహ –
పురుషస్స పర: పార్థ భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా ।
యస్యాన్తస్స్థాని భూతాని యేన సర్వమిదం తతమ్ ।। ౨౨ ।।
మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనంజయ । మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ ।। (౭.౭), మామేభ్య: పరమవ్యయమ్ (౭.౧౩) ఇత్యాదినా నిర్దిష్టస్య యస్య అన్తస్స్థాని సర్వాణి భూతాని, యేన చ పరేణ పురుషేణ సర్వమిదం తతమ్, స పర: పురుష: అనన్యచేతాస్సతతమ్ (౮.౧౪) ఇత్యనన్యయా భక్త్యా లభ్య: ।। ౨౨ ।।
అథాత్మయాథాత్మ్యవిదు: పరమపురుషనిష్టస్య చ సాధరణీమర్చిరాదికాం గతిమాహ ద్వయోరప్యర్చిరాదికా గతి: శ్రుతౌ శ్రుతా । సా చాపునరావృత్తిలక్షణా । యథా పఞ్చాగ్నివిద్యాయామ్, తద్య ఇత్థం విదుర్యే చేమేऽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే, తేऽర్చిషమభిసంభవన్త్యర్చిషోऽహ: (ఛా.౫.౧౦.౧) ఇత్యాదౌ । అర్చిరాదికయా గతస్య పరబ్రహ్మప్రాప్తిరపునరావృత్తిశ్చామ్నాతా, స ఏనాన్ బ్రహ్మ గమయతి ఏతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే (ఛా.౪.౧౫.౬) ఇతి । న చ ప్రజాపతివాక్యాదౌ శ్రుతపరవిద్యాఙ్గభూతాత్మప్రాప్తివిషయేయమ్, తద్య ఇత్థం విదు: ఇతి గతిశ్రుతి:, యే చేమేऽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే ఇతి పరవిద్యాయా: పృథక్ఛ్రుతివైయార్థ్యాత్ । పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చ, ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాప: పురుషవచసో భవన్తి (ఛా.౫.౯.౧) ఇతి, రమణీయచరణా: … కపూయచరణా: (ఛా.౫.౧౦.౭) ఇతి పుణ్యపాపహేతుకో మనుష్యాదిభావోऽపామేవ భూతాన్తరసంసృష్టానామ్, ఆత్మనస్తు తత్పరిష్వఙ్గమాత్రమితి చిదచితోర్వివేకమభిధాయ, తద్య ఇత్థం విదు:. తేऽర్చిషమసంభవన్తి … ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే ఇతి వివిక్తే చిదచిద్వస్తునీ త్యాజ్యతయా ప్రాప్యతయా చ య ఇత్థం విదు: తేऽర్చిరాదినా గచ్ఛన్తి, న చ పునరావర్తన్త ఇత్యుక్తమితి గమ్యతే । ఆత్మయాథాత్మ్యవిద: పరమపురుషనిష్ఠస్య చ స ఏనాన్ బ్రహ్మ గమయతి ఇతి బ్రహ్మప్రాప్తివచనాదచిద్వియుక్తమాత్మవస్తు బ్రహ్మాత్మకతయా బ్రహ్మశేషతైకరసమిత్యనుసన్ధేయమ్ తత్క్రతున్యాయాచ్చ। పరశేషతైకరసత్వం చ య ఆత్మని తిష్ఠన్ … యస్యాత్మా శరీరమ్ (శత.మాధ్య.౧౪.౬.౫.౩౦) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ ।
యత్ర కాలే త్వనావృత్తిమావృత్తిం చైవ యోగిన: ।
ప్రయాతా యాన్తి తం కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ ।। ౨౩ ।।
అగ్నిర్జ్యోతిరహశ్శుక్ల: షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ।
తత్ర ప్రయాతా గచ్ఛన్తి బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదో జనా: ।। ౨౪ ।।
అత్ర కాలశబ్దో మార్గస్యాహ:ప్రభృతిసంవతరాన్తకాలాభిమానిదేవతాభూయస్తయా మార్గోపలక్షణార్థ: । యస్మిన్మార్గే ప్రయాతా యోగినోऽనావృత్తిం పుణ్యకర్మాణశ్చావృత్తిం యాన్తి తం మార్గం వక్ష్యామీత్యర్థ: । అగ్నిర్జ్యోతిరహశ్శుక్ల: షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ఇతి సంవత్సరాదీనాం ప్రదర్శనమ్ ।। ౨౩ – ౨౪ ।।
ధూమో రాత్రిస్తథా కృష్ణ: షణ్మాసా దక్షిణాయణమ్ ।
తత్ర చాన్ద్రమసం జ్యోతిర్యోగీ ప్రాప్య నివర్తతే ।। ౨౫ ।।
ఏతచ్చ ధూమాదిమార్గస్థపితృలోకాదే: ప్రదర్శనమ్ ।
అత్ర యోగిశబ్ద: పుణ్యకర్మసంబన్ధివిషయ: ।। ౨౫ ।।
శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే జగత: శాశ్వతే మతే ।
ఏకయా యాత్యనావృత్తిమన్యయావర్తతే పున: ।। ౨౬ ।।
శుక్లా గతి: అర్చిరాదికా, కృష్ణా చ ధూమాదికా । శుక్లయానావృత్తిం యాతి కృష్ణయా తు పునరావర్తతే। ఏతే శుక్లకృష్ణే గతీ జ్ఞానినాం వివిధానాం పుణ్యకర్మణాం చ శ్రుతౌ శాశ్వతే మతే । తద్య ఇత్థం విదుర్యే చేమేऽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే తేऽర్చిషమభిసంభవన్తి, అథ య ఇమే గ్రామ ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసతే తే ధూమమభిసంభవన్తి (ఛా.౫.౧౦.౧-౩) ఇతి ।। ౨౬ ।।
నైతే సృతీ పార్థ జానన్ యోగీ ముహ్యతి కశ్చన ।
తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు యోగయుక్తో భవార్జున ।। ౨౭ ।।
ఏతౌ మార్గౌ జానన్ యోగీ ప్రయాణకాలే కశ్చన న ముహ్యతి అపి తు స్వేనైవ దేవయానేన పథా యాతి । తస్మాదహరహర్చిరాదిగతిచిన్తనాఖ్యయోగయుక్తో భవ ౨౭ ।।
అథాధ్యాయద్వయోదితశాస్త్రార్థవేదనఫలమాహ –
వేదేషు యజ్ఞేషు తపస్సు చైవ దానే చ యత్పుణ్యఫలం ప్రదిష్టమ్ ।
అత్యేతి తత్సర్వమిదం విదిత్వా యోగీ పరం స్థానముపైతి చాద్యమ్ ।। ౨౮ ।।
ఋగ్యజుస్సామాథర్వరూపవేదాభ్యాసయజ్ఞతపోదానప్రభృతిషు సర్వేషు పుణ్యేషు యత్ఫలం నిర్దిష్టమ్, ఇదమధ్యాయద్వయోదితం భగవన్మాహాత్మ్యం విదిత్వా తత్సర్వమత్యేతి ఏతద్వేదనసుఖాతిరేకేణ తత్సర్వం తృణవన్మన్యతే । యోగీ జ్ఞానీ చ భూత్వా జ్ఞానిన: ప్రాప్యం పరమాద్యం స్థానముపైతి ।। ౨౮ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే అష్టమాధ్యాయ: ।। ౮।।
