భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
ఏకాదశోऽధ్యాయ:
ఏవం భక్తియోగనిష్పత్తయే తద్వివృద్ధయే చ సకలేతరవిలక్షణేన స్వాభావికేన భగవదసాధారణేన కల్యాణగుణగణేన సహ భగవత: సర్వాత్మత్వం తత ఏవ తద్వ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య చిదచిదాత్మకస్య వస్తుజాతస్య తచ్ఛరీరతయా తదాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిత్వం చోక్తమ్ । తమేతం భగవదసాధారణం స్వభావం కృత్స్నస్య తదాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తితాం చ భగవత్సకాశాదుపశ్రుత్య ఏవమేవేతి నిత్యశ్చ తథాభూతం భగవన్తం సాక్షాత్కర్తుకామోऽర్జున ఉవాచ । తథైవ భగవత్ప్రసాదాదనన్తరం ద్రక్ష్యతి । సర్వాశ్చర్యమయం దేవమనన్తం విశ్వతోముఖమ్ … తత్రైకస్థం జగత్కృత్స్నం ప్రవిభక్తమనేకధా: (భ.గీ.౧౧.౧౩) ఇతి హి వక్ష్యతే।
అర్జున ఉవాచ
మదనుగ్రహాయ పరమం గుహ్యమధ్యాత్మసంజ్ఞితమ్ ।
యత్త్వయోక్తం వచస్తేన మోహోऽయం విగతో మమ ।। ౧ ।।
దేహాత్మాభిమానరూపమోహేన మోహితస్య మమానుగ్రహైకప్రయోజనాయ పరమం గుహ్యం పరమం రహస్యమధ్యాత్మసంజ్ఞితమాత్మని వక్తవ్యం వచ:, న త్వేవాహం జాతు నాసమ్ (౨.౧౨) ఇత్యాది, తస్మాద్యోగీ భవార్జున (౬.౪౬) ఇత్యేతదన్తం యత్త్వయోక్తమ్, తేనాయం మమాత్మవిషయో మోహ: సర్వో విగత: దూరతో నిరస్త: ।। ౧ ।। తథా చ –
భవాప్యయౌ హి భూతానాం శ్రుతౌ విస్తరశో మయా ।
త్వత్త: కమలపత్రాక్ష మాహాత్మ్యమపి చావ్యయమ్ ।। ౨ ।।
సప్తమప్రభృతి దశమపర్యన్తే త్వద్వ్యతిరిక్తానాం సర్వేషాం భూతానాం త్వత్త: పరమాత్మనో భవాప్యయౌ ఉత్పత్తిప్రలయౌ విస్తరశో మయా శ్రుతౌ హి । కమలపత్రాక్ష, తవ అవ్యయం నిత్యం సర్వచేతనాచేతనవస్తుశేషిత్వం జ్ఞానబలాదికల్యాణగుణగణైస్తవైవ పరతరత్వం సర్వాధారత్వం చిన్తితనిమిషితాదిసర్వప్రవృత్తిషు తవైవ ప్రవర్తయితృత్వమిత్యాది అపరిమితం మాహాత్మ్యం చ శ్రుతమ్ । హిశబ్దో వక్ష్యమాణదిదృక్షాద్యోతనార్థ: ।। ౨ ।।
ఏవమేతద్యథాత్థ త్వమాత్మానం పరమేశ్వర ।
ద్రష్టుమిచ్ఛామి తే రూపమైశ్వరం పురుషోత్తమ ।। ౩ ।।
హే పరమేశ్వర!, ఏవమేతదిత్యవధృతమ్, యథాథ త్వమాత్మానం బ్రవీషి । పురుషోత్తమ ఆశ్రితవాత్సల్యజలధే తవైశ్వరం త్వదసాధారణం సర్వస్య ప్రశాసితృత్వే, పాలయితృత్వే, స్రష్టృత్వే, సంహర్తృత్వే భర్తృత్వే, కల్యాణగుణాకరత్వే, పరతరత్వే, సకలేతరవిసజాతీయత్వేऽవస్థితం రూపం ద్రష్టుం సాక్షాత్కర్తుమిచ్ఛామి ।। ౩ ।।
మన్యసే యది తచ్ఛక్యం మయా ద్రష్టుమితి ప్రభో ।
యోగేశ్వర తతో మే త్వం దర్శయాత్మానమవ్యయమ్ ।। ౪ ।।
తత్సర్వస్య స్రష్టృ, సర్వస్య ప్రశాసితృ, సర్వస్యాధారభూతం త్వద్రూపం మయా ద్రష్టుం శక్యమితి యది మన్యసే, తతో యోగేశ్వర యోగో జ్ఞానాదికల్యాణగుణయోగ:, పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ (౮) ఇతి హి వక్ష్యతే త్వద్వ్యతిరిక్తస్య కస్యాప్యసంభావితానాం జ్ఞానబలైశ్వర్యవీర్యశక్తితేజసాం నిధే! ఆత్మానం త్వామవ్యయం మే దర్శయ । అవ్యయమితి క్రియావిశేషణమ్ । త్వాం సకలం మే దర్శయేత్యర్థ: ।। ౪ ।।
శ్రీభగవానువాచ
ఏవం కౌతూహలాన్వితేన హర్షగద్గదకణ్ఠేన పార్థేన ప్రార్థితో భగవానువాచ –
పశ్య మే పార్థ రూపాణి శతశోऽథ సహస్రశ: ।
నానావిధాని దివ్యాని నానావర్ణాకృతీని చ ।। ౫ ।।
పశ్య మే సర్వాశ్రయాణి రూపాణి అథ శతశ: సహస్రశశ్చ నానావిధాని నానాప్రకారాణి, దివ్యాని అప్రాకృతాని, నానావర్ణాకృతీని శుక్లకృష్ణాదినానావర్ణాని, నానాకారాణి చ పశ్య ।। ౫ ।।
పశ్యాదిత్యాన్ వసూన్ రుద్రానశ్వినౌ మరుతస్తథా ।
బహూన్యదృష్టపూర్వాణి పశ్యాశ్చర్యాణి భారత ।। ౬ ।।
మమైకస్మిన్ రూపే పశ్య ఆదిత్యాన్ ద్వాదశ, వసూనష్టౌ, రుద్రానేకాదశ, అశ్వినౌ ద్వౌ, మరుతశ్చైకోనపఞ్చాశతమ్ । ప్రదర్శనార్థమిదమ్, ఇహ జగతి ప్రత్యక్షదృష్టాని శాస్త్రదృష్టాని చ యాని వస్తూని, తాని సర్వాణి, అన్యాన్యపి సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు చ శాస్త్రేష్వదృష్టపూర్వాణి బహూన్యాశ్చర్యాణి పశ్య ।। ౬ ।।
ఇహైకస్థం జగత్కృత్స్నం పశ్యాద్య సచరాచరమ్ ।
మమ దేహే గుడాకేశ యచ్చాన్యద్ద్రష్టుమిచ్ఛసి ।। ౭ ।।
ఇహ మమైకస్మిన్ దేహే, తత్రాపి ఏకస్థమేకదేశస్థం సచరాచరం కృత్స్నం జగత్పశ్య యచ్చాన్యద్ద్రష్టుమిచ్ఛసి, తదప్యేకదేహైకదేశ ఏవ పశ్య ।। ౭ ।।
న తు మాం శక్ష్యసే ద్రష్టుమనేనైవ స్వచక్షుషా ।
దివ్యం దదామి తే చక్షు: పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ ।। ౮ ।।
అహం మమ దేహైకదేశే సర్వం జగద్దర్శయిష్యామి త్వం త్వనేన నియతపరిమితవస్తుగ్రాహిణా ప్రాకృతేన స్వచక్షుషా, మాం తథాభూతం సకలేతరవిసజాతీయమపరిమేయం ద్రష్టుం న శక్ష్యసే । తవ దివ్యమప్రాకృతం మద్దర్శనసాధనం చక్షుర్దదామి । పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ మదసాధారణం యోగం పశ్య మమానన్తజ్ఞానాదియోగమనన్తవిభూతియోగం చ పశ్యేత్యర్థ: ।।౮।।
ఏవముక్త్వా తతో రాజన్మహాయోగేశ్వరో హరి: ।
దర్శయామాస పార్థాయ పరమం రూపమైశ్వరమ్ ।। ౯ ।।
ఏవముక్త్వా సారథ్యేऽవస్థిత: పార్థమాతులజో మహాయోగేశ్వరో హరి: మహాశ్చర్యయోగానామీశ్వర: పరబ్రహ్మభూతో నారాయణ: పరమమైశ్వరం స్వాసాధారణం రూపం పార్థాయ పితృష్వసు: పృథాయా: పుత్రాయ దర్శయామాస । తద్వివిధవిచిత్రనిఖిలజగదాశ్రయం విశ్వస్య ప్రశాసితృ చ రూపమ్ తచ్చేదృశమ్ ।। ౯।।
అనేకవక్త్రనయనమనేకాద్భుతదర్శనమ్ ।
అనేకదివ్యాభరణం దివ్యానేకోద్యతాయుధమ్ ।। ౧౦ ।।
దివ్యమాల్యామ్బరధరం దివ్యగన్ధానులేపనమ్ ।
సర్వాశ్చర్యమయం దేవమనన్తం విశ్వతోముఖమ్ ।। ౧౧ ।।
దేవం ద్యోతమానమ్, అనన్తం కాలత్రయవర్తి నిఖిలజగదాశ్రయతయా దేశకాలపరిచ్ఛేదానర్హామ్, విశ్వతోముఖం విశ్వదిగ్వర్తిముఖమ్, స్వోచితదివ్యామ్బరగన్ధమాల్యాభరణాయుధాన్వితమ్ ।। ౧౦ – ౧౧ ।।
తామేవ దేవశబ్దనిర్దిష్టాం ద్యోతమానతాం విశినష్టి –
దివి సూర్యసహస్రస్య భవేద్యుగపదుత్థితా ।
యది భాస్సదృశీ సా స్యాద్భాసస్తస్య మహాత్మన:।। ౧౨ ।।
తేజసోऽపరిమితత్వదర్శనార్థమిదమ్ అక్షయతేజస్స్వరూపమిత్యర్థ: ।। ౧౨ ।।
తత్రైకస్థం జగత్కృత్స్నం ప్రవిభక్తమనేకధా ।
అపశ్యద్దేవదేవస్య శరీరే పాణ్డవస్తదా ।। ౧౩ ।।
తత్ర అనన్తాయామవిస్తారే, అనన్తబాహూదరవక్త్రనేత్రే, అపరిమితతేజస్కే, అపరిమితదివ్యాయుధోపేతే, స్వోచితాపరిమితదివ్యభూషణే, దివ్యమాల్యామ్బరధరే, దివ్యగన్ధానులేపనే, అనన్తాశ్చర్యమయే, దేవదేవస్య దివ్యే శరీరే అనేకధా ప్రవిభక్తం బ్రహ్మాదివివిధవిచిత్రదేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాదిభోక్తృవర్గపృథివ్యన్తరిక్ష-స్వర్గపాతాలాతల-వితలసుతలాదిభోగస్థానభోగ్యభోగోపకరణభేదభిన్నం ప్రకృతిపురుషాత్మకం కృత్స్నం జగత్, అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (౧౦.౮), హన్త తే కథయిష్యామి విభూతీరాత్మనశ్శుభా: (౧౯), అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: (౨౦), ఆదిత్యానామహం విష్ణు: (౨౧) ఇత్యాదినా, న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ (౩౯), విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ (౪౨) ఇత్యన్తేనోదితమ్, ఏకస్థమేకదేశస్థమ్ పాణ్డవో భగవత్ప్రసాదలబ్ధతద్దర్శనానుగుణదివ్యచక్షురపశ్యత్ ।। ౧౩ ।।
తతస్స విస్మయావిష్టో హృష్టరోమా ధనఞ్జయ: ।
ప్రణమ్య శిరసా దేవం కృతాఞ్జలిరభాషత ।। ౧౪ ।।
తతో ధనఞ్జయో మహాశ్చర్యస్య కృత్స్నస్య జగత: స్వదేహైకదేశేనాశ్రయభూతం కృత్స్నస్య ప్రవర్తయితారం చ ఆశ్చర్యతమానన్తజ్ఞానాదికల్యాణగుణగణం దేవం దృష్ట్వా విస్మయావిష్టో హృష్టరోమా శిరసా దణ్డవత్ప్రణమ్య కృతాఞ్జలిరభాషత ।। ౧౪ ।।
అర్జున ఉవాచ
పశ్యామి దేవాంస్తవ దేవ దేహే సర్వాంస్తథా భూతవిశేషసఙ్గాన్ ।
బ్రహ్మాణమీశం కమలాసనస్థమృషీంశ్చ సర్వానురగాంశ్చ దీప్తాన్ ।। ౧౫ ।।
దేవ! తవ దేహే సర్వాన్ దేవాన్ పశ్యామి తథా సర్వాన్ ప్రాణివిశేషాణాం సంఘాన్, తథా బ్రహ్మాణం చతుర్ముఖమణ్డాధిపతిమ్, తథేశం కమలాసనస్థం కమలాసనే బ్రహ్మణి స్థితమీశం తన్మతేऽవస్థితం తథా దేవర్షిప్రముఖాన్ సర్వానృషీన్, ఉరగాంశ్చ వాసుకితక్షకాదీన్ దీప్తాన్ ।। ౧౫ ।।
అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రం పశ్యామి త్వాం సర్వతోऽనన్తరూపమ్ ।
నాన్తం న మధ్యం న పునస్తవాదిం పశ్యామి విశ్వేశ్వర విశ్వరూప ।। ౧౬ ।।
అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రమనన్తరూపం త్వాం సర్వత: పశ్యామి విశ్వేశ్వర విశ్వస్య నియన్త:, విశ్వరూప విశ్వశరీర! యతస్త్వమనన్త:, అతస్తవ నాన్తం న మధ్యం న పునస్తవాదిం చ పశ్యామి ।। ౧౬ ।।
కిరీటినం గదినం చక్రిణం చ తేజోరాశిం సర్వతో దీప్తిమన్తమ్ ।
పశ్యామి త్వా దుర్నిరీక్షం సమన్తాద్దీప్తానలార్కద్యుతిమప్రమేయమ్ ।। ౧౭ ।।
తేజోరాశిం సర్వతో దీప్తిమన్తం సమన్తాద్దుర్నిరీక్షం దీప్తానలార్కద్యుతిమప్రమేయం త్వాం కిరీటినం గదినం చక్రిణం చ పశ్యామి ।। ౧౭ ।।
త్వమక్షరం పరమం వేదితవ్యం త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్ ।
త్వమవ్యయ: శాశ్వతధర్మగోప్తా సనాతనస్త్వం పురుషో మతో మే ।। ౧౮ ।।
ఉపనిషత్సు, ద్వే విద్యే వేదితవ్యే (ము.౧.౧.౪) ఇత్యాదిషు వేదితవ్యతయా నిర్దిష్టం పరమమక్షరం త్వమేవ అస్య విశ్వస్య పరం నిధానం విశ్వస్యాస్య పరమాధారభూతస్త్వమేవ త్వమవ్యయ: వ్యయరహిత: యత్స్వరూపో యద్గుణో యద్విభవశ్చ త్వమ్, తేనైవ రూపేణ సర్వదావతిష్ఠసే । శాశ్వతధర్మగోప్తా శాశ్వతస్య నిత్యస్య వైదికస్య ధర్మస్య ఏవమాదిభిరవతారైస్త్వమేవ గోప్తా । సనాతనస్త్వం పురుషో మతో మే, వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తం (పు), పరాత్పరం పురుషమ్ (ము.౩.౨.౮) ఇత్యాదిషూదిత: సనాతనపురుషస్త్వమేవేతి మే మత: జ్ఞాత: । యదుకులతిలకస్త్వమేవంభూత ఇదానీం సాక్షాత్కృతో మయేత్యర్థ: ।। ౧౮ ।।
అనాదిమధ్యాన్తమనన్తవీర్యమనన్తబాహుం శశిసూర్యనేత్రమ్ ।
పశ్యామి త్వా దీప్తహుతాశవక్త్రం స్వతేజసా విశ్వమిదం తపన్తమ్ ।। ౧౯ ।।
అనాదిమధ్యాన్తమాదిమధ్యాన్తరహితమ్ । అనన్తవీర్యమనవధికాతిశయవీర్యమ్ వీర్యశబ్ద: ప్రదర్శనార్థ: అనవధికాతిశయజ్ఞానబలైశ్వర్యవీర్యశక్తితేజసాం నిధిమిత్యర్థ: । అనన్తబాహుం అసంఖ్యేయబాహుమ్ । సోऽపి ప్రదర్శనార్థ: అనన్తబాహూదరపాదవక్త్రాదికమ్ । శశిసూర్యనేత్రం శశివత్సూర్యవచ్చ ప్రసాదప్రతాపయుక్తసర్వనేత్రమ్ । దేవాదీననుకూలాన్నమస్కారాది కుర్వాణాన్ ప్రతి ప్రసాద:, తద్విపరీతానసురరాక్షసాదీన్ ప్రతి ప్రతాపః । రక్షాంసి భీతాని దిశో ద్రవన్తి సర్వే నమస్యన్తి చ సిద్ధసంఘా: (౩౬) ఇతి హి వక్ష్యతే । దీప్తహుతాశవక్త్రం ప్రదీప్తకాలానలవత్సంహారానుగుణవక్త్రమ్ । స్వతేజసా విశ్వమిదం తపన్తమ్ । తేజ: పరాభిభవనసామర్థ్యమ్ స్వకీయేన తేజసా విశ్వమిదం తపన్తం త్వాం పశ్యామి ఏవమ్భూతం సర్వస్య స్రష్టారం సర్వస్యాధారభూతం సర్వస్య ప్రశాసితారం సర్వస్య సంహర్తారం జ్ఞానాద్యపరిమితగుణసాగరమాదిమధ్యాన్తరహితమేవంభూతదివ్యదేహం త్వాం యథోపదేశం సాక్షాత్కరోమీత్యర్థ: । ఏకస్మిన్ దివ్యదేహే అనేకోదరాదికం కథమ్? । ఇత్థముపపద్యతే । ఏకస్మాత్కటిప్రదేశాత్ అనన్తపరిమాణాదూర్ధ్వముద్గతా యథోదితోదరాదయ:, అధశ్చ యథోదితదివ్యపాదా: తత్రైకస్మిన్ముఖే నేత్రద్వయమితి చ న విరోధ:।। ౧౯ ।। ఏవంభూతం త్వాం దృష్ట్వా దేవాదయోऽహం చ ప్రవ్యథితా భవామ ఇత్యాహ –
ద్యావాపృథివ్యోరిదమన్తరం హి వ్యాప్తం త్వయైకేన దిశశ్చ సర్వా: ।
దృష్ట్వాద్భుతం రూపముగ్రం తదేవం లోకత్రయం ప్రవ్యథితం మహాత్మన్ ।। ౨౦ ।।
ద్యుశబ్ద: పృథివీశబ్దశ్చోభౌ ఉపరితనానామధస్తనానాం చ లోకానాం ప్రదర్శనార్థౌ । ద్యావాపృథివ్యో: అన్తరమవకాశ: । యస్మిన్నవకాసే సర్వే లోకాస్తిష్ఠన్తి, సర్వోऽయమవకాశో దిశశ్చ సర్వాస్త్వయైకేన వ్యాప్తా: । దృష్ట్వాద్భుతం రూపముగ్రం తవేదమనన్తాయామవిస్తారమత్యద్భుతమత్యుగ్రం చ రూపం దృష్ట్వా లోకత్రయం ప్రవ్యథితం యుద్ధదిదృక్షయా ఆగతేషు బ్రహ్మాదిదేవాసురపితృగణసిద్ధగన్ధర్వయక్షరాక్షసేషు ప్రతికూలానుకూలమధ్యస్థరూపం లోకత్రయం సర్వం ప్రవ్యథితమత్యన్తభీతమ్ । మహాత్మనపరిచ్ఛేద్యమనోవృత్తే । ఏతేషామప్యర్జునస్యైవ విశ్వాశ్రయరూప-సాక్షాత్కారసాధనం దివ్యం చక్షుర్భగవతా దత్తమ్ । కిమర్థమితి చేత్, అర్జునాయ స్వైశ్వర్యం సర్వం ప్రదర్శయితుమ్ । అత ఇదముచ్యతే, ‘దృష్ట్వాద్భుతం రూపముగ్రం తవేదం లోకత్రయం ప్రవ్యర్థితం మహాత్మన్‘ ఇతి ।। ౨౦।।
అమీ హి త్వా సురసఙ్ఘా విశన్తి కేచిద్భీతా: ప్రాఞ్జలయో గృణన్తి ।
స్వస్తీత్యుక్త్వా మహర్షిసిద్ధసఙ్ఘా: స్తువన్తి త్వాం స్తుతిభి: పుష్కలాభి: ।।౨౧ ।।
అమీ సురసంఘా: ఉత్కృష్టాస్త్వాం విశ్వాశ్రయమవలోక్య హృష్టమనస: త్వన్ సమీపం విశన్తి । తేష్వేవ కేచిదత్యుగ్రమత్యద్భుతం చ తవాకారమాలోక్య భీతా: ప్రాఞ్జలయ: స్వజ్ఞానానుగుణం స్తుతిరూపాణి వాక్యాని గృణన్తి ఉచ్చారయన్తి । అపరే మహర్షిసంఘా: సిద్ధసంఘాశ్చ పరావరతత్త్వయాథాత్మ్యవిద: స్వస్తీత్యుక్త్వా పుష్కలాభిర్భవదనురూపాభి: స్తుతిభి: స్తువన్తి ।। ౨౧ ।।
రుద్రాదిత్యా వసవో యే చ సాధ్యా విశ్వేऽశ్వినౌ మరుతశ్చోష్మపాశ్చ ।
గన్ధర్వయక్షాసురసిద్ధసఙ్ఘా వీక్ష్యన్తే త్వాం విస్మితాశ్చైవ సర్వే ।। ౨౨ ।।
ఊష్మపా: పితర:, ఊష్మభాగా హి పితర: (అష్ట.౧.౩.౧౦.౬౧) ఇతి శ్రుతే: । ఏతే సర్వే విస్మయమాపన్నాస్త్వాం వీక్షన్తే।।౨౨।।
రూపం మహత్తే బహువక్త్రనేత్రం మహాబాహో బహుబాహూరుపాదమ్ ।
బహూదరం బహుదంష్ట్రాకరాలం దృష్ట్వా లోకా: ప్రవ్యథితాస్తథాహమ్ ।। ౨౩ ।।
బహ్వీభిర్దంష్ట్రాభిరతిభీషణాకారం లోకా: పూర్వోక్తా: ప్రతికూలానుకూలమధ్యస్థాస్త్రివిధా: సర్వ ఏవ అహం చ తదేవమీదృశం రూపం దృష్ట్వా అతీవ వ్యథితా భవామ: ।। ౨౩ ।।
నభస్స్పృశం దీప్తమనేకవర్ణం వ్యాత్తాననం దీప్తవిశాలనేత్రమ్ ।
దృస్ట్వా హి త్వా ప్రవ్యథితాన్తరాత్మా ధృతిం న విన్దామి శమం చ విష్ణో ।।౨౪।।
నమశ్శబ్ద: తదక్షరే పరమే వ్యోమన్ (నా), ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ (నా), క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే (యజు.౨.౨.౧౨.౬౮), యో అస్యాధ్యక్ష: పరమే వ్యోమన్ (అష్ట.౨.౮.౯.౬) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధిత్రిగుణప్రకృత్యతీతపరమవ్యోమవాచీ సవికారస్య ప్రకృతితత్త్వస్య, పురుషస్య చ సర్వావస్థస్య, కృత్స్నస్యాశ్రయతయా నభస్స్పృశమ్ ఇతి వచనాత్ ద్యావాపృథివ్యోరిదమన్తరం హి వ్యాప్తమ్ ఇతి పూర్వోక్తత్వాచ్చ। దీప్తమనేకవర్ణం వ్యాత్తాననం దీప్తవిశాలనేత్రం త్వాం దృష్ట్వా ప్రవ్యథితాన్తరాత్మా అత్యన్తభీతమనా: ధృతిం న విన్దామి దేహస్య ధారణం న లభే, మనసశ్చేన్ద్రియాణాం చ శమం న లభే । విష్ణో వ్యాపిన్! । సర్వవ్యాపినమతిమాత్రమత్యద్భుతమతిఘోరం చ త్వాం దృష్ట్వా ప్రశిథికసర్వావయవో వ్యాకులేన్ద్రియశ్చ భవామీత్యర్థ: ।। ౨౪ ।।
దంష్ట్రాకరాలాని చ తే ముఖాని దృష్ట్వైవ కాలానలసన్నిభాని ।
దిశో న జానే న లభే చ శర్మ ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస ।। ౨౫ ।।
యుగాన్తకాలానలవత్సర్వసంహారే ప్రవృత్తాని అతిఘోరాణి తవ ముఖాని దృష్ట్వా దిశో న జానే సుఖం చ న లభే । జగతాం నివాస దేవేశ బ్రహ్మాదీనామీశ్వరాణామపి పరమమహేశ్వర! మాం ప్రతి ప్రసన్నో భవ । యథాహం ప్రకృతిం గతో భవామి, తథా కుర్విత్యర్థ: ।। ౨౫ ।।
ఏవం సర్వస్య జగత: స్వాయత్తస్థితిప్రవృత్తిత్వం దర్శయన్ పార్థసారథీ రాజవేషచ్ఛద్మనావస్థితానాం ధార్తరాష్ట్రాణాం యౌధిష్ఠిరేష్వనుప్రవిష్టానాం చ అసురాంశానాం సంహారేణ భూభారావతరణం స్వమనీషితం స్వేనైవ కరిష్యమాణం పార్థాయ దర్శయామాస । స చ పార్థో భగవత: స్రర్ష్ట్త్వాదికం సర్వైశ్వర్యం సాక్షాత్కృత్య తస్మిన్నేవ భగవతి సర్వాత్మని ధార్తరాష్ట్రాదీనాముపసంహారమనాగతమపి తత్ప్రసాదలబ్ధేన దివ్యేన చక్షుషా పశ్యన్నిదం చోవాచ –
అమీ చ త్వా ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రా: సర్వై: సహైవావనిపాలసఙ్ఘై: ।
భీష్మో ద్రోణ: సూతపుత్రస్తథాసౌ సహాస్మదీయైరపి యోధముఖ్యై: ।। ౨౬ ।।
వక్త్రాణి తే త్వరమాణా విశన్తి దంష్ట్రాకరాలాని భయానకాని ।
కేచిద్విలగ్నా దశనాన్తరేషు సందృశ్యన్తే చూర్ణితైరుత్తమాఙ్గై: ।। ౨౭ ।।
అమీ ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రా: దుర్యోధనాదయస్సర్వే భీష్మో ద్రోణ: సూతపుత్ర: కర్ణశ్చ తత్పక్షీయైరవనిపాలసమూహై: సర్వై:, అస్మదీయైరపి కైశ్చిద్యోధముఖ్యైస్సహ త్వరమాణా దంష్ట్రాకరాలాని భయానకాని తవ వక్త్రాణి వినాశాయ విశన్తి తత్ర కేచిచ్చూర్ణితైరుత్తమాఙ్గైర్దశానాన్తరేషు విలగ్నాస్సందృశ్యన్తే ।। ౨౬ – ౨౭ ।।
యథా నదీనాం బహవోऽమ్బువేగా: సముద్రమేవాభిముఖా ద్రవన్తి ।
తథా తవామీ నరలోకవీరా విశన్తి వక్త్రాణ్యభివిజ్వలన్తి ।। ౨౮ ।।
యథా ప్రదీప్తజ్వలనం పతఙ్గా విశన్తి నాశాయ సమృద్ధవేగా: ।
తథైవ నాశాయ విశన్తి లోకాస్తవాపి వక్త్రాణి సమృద్ధవేగా: ।। ౨౯ ।।
ఏతే రాజలోకా:, బహవో నదీనామమ్బుప్రవాహా: సముద్రమివ, ప్రదీప్తజ్వలనమివ చ శలభా:, తవ వక్త్రాణ్యభివిజ్వలన్తి స్వయమేవ త్వరమాణా ఆత్మనాశాయ విశన్తి ।। ౨౮ – ౨౯ ।।
లేలిహ్యసే గ్రసమాన: సమన్తాల్లోకాన్ సమగ్రాన్ వదనైర్జ్వలద్భి: ।
తేజోభిరాపూర్య జగత్సమగ్రం భాసస్తవోగ్రా: ప్రతపన్తి విష్ణో ।। ౩౦ ।।
రాజలోకాన్ సమగ్రాన్ జ్వలద్భిర్వదనైర్గ్రసమాన: కోపవేగేన తద్రుధిరావసిక్తమోష్ఠపుటాదికం లేలిహ్యసే పున: పునర్లేహనం కరోషి । తవాతిఘోరా భాస: రశ్మయ: తేజోభి: స్వకీయై: ప్రకాశై: జగత్సమగ్రమాపూర్య ప్రతపన్తి ।। ౩౦ ।।
ఆఖ్యాహి మే కో భవానుగ్రరూపో నమోऽస్తు తే దేవవర ప్రసీద ।
విజ్ఞాతుమిచ్ఛామి భవన్తమాద్యం న హి ప్రజానామి తవ ప్రవృత్తిమ్ ।। ౩౧ ।।
దర్శయాత్మానమవ్యయమ్ (౪) ఇతి తవైర్యం నిరఙ్కుశం సాక్షాత్కర్తుం ప్రార్థితేన భవతా నిరఙ్కుశమైశ్వర్యం దర్శయతా అతిఘోరరూపమిదమావిష్కృతమ్ । అతిఘోరరూప: కో భవాన్, కిం కర్తుం ప్రవృత్త ఇతి భవన్తం జ్ఞాతుమిచ్ఛామి । తవాభిప్రేతాం ప్రవృత్తిం న జానామి । ఏతదాఖ్యాహి మే । నమోऽస్తు తే దేవవర! ప్రసీద నమస్తేऽస్తు సర్వేశ్వర ఏవం కర్తుమ్, అనేనాభిప్రాయేణేదం సంహర్తృరూపమావిష్కృతమిత్యుక్త్వా ప్రసన్నరూపశ్చ భవ।।౩౧।।
ఆశ్రితవాత్సల్యాతిరేకేణ విశ్వైశ్వర్యం దర్శయతో భవతో ఘోరరూపావిష్కారే కోऽభిప్రాయ ఇతి పృష్టో భగవాన్ పార్థసారథి: స్వాభిప్రాయమాహ, పార్థోద్యోగేన వినాపి ధార్తరాష్ట్రప్రముఖమశేషం రాజలోకం నిహన్తుమహమేవ ప్రవృత్త ఇతి జ్ఞాపనాయ మమ ఘోరరూపావిష్కార:, తజ్జ్ఞాపనం చ పార్థముద్యోజయితుమితి ।
శ్రీభగవానువాచ –
కాలోऽస్మి లోకక్షయకృత్ప్రవృద్ధో లోకాన్ సమాహర్తుమిహ ప్రవృత్త: ।
ఋతేऽపి త్వా న భవిష్యన్తి సర్వే యేऽవస్థితా: ప్రత్యనీకేషు యోధా: ।। ౩౨ ।।
కలయతి గణయతీతి కాల: సర్వేషాం ధార్తరాష్ట్రప్రముఖానాం రాజలోకానామాయురవసానం గణయన్నహం తత్క్షయకృత్ ఘోరరూపేణ ప్రవృద్ధో రాజలోకాన్ సమాహర్తుమాభిముఖ్యేన సంహర్తుమిహ ప్రవృత్తోऽస్మి । అతో మత్సంకల్పాదేవ త్వామృతేऽపి త్వదుద్యోగాదృతేऽపి ఏతే ధార్తరాష్ట్రప్రముఖాస్తవ ప్రత్యనీకేషు యేऽవస్థితా యోధా:, తే సర్వే న భవిష్యన్తి వినఙ్క్ష్యన్తి ।। ౩౨ ।।
తస్మాత్త్వముత్తిష్ఠ యశో లభస్వ జిత్వా శత్రూన్ భుఙ్క్ష్వ రాజ్యం సమృద్ధమ్ ।
మయైవైతే నిహతా: పూర్వమేవ నిమిత్తమాత్రం భవ సవ్యసాచిన్ ।। ౩౩ ।।
తస్మాత్త్వం తాన్ ప్రతి యుద్ధాయోత్తిష్ఠ । తాన్ శత్రూన్ జిత్వా యశో లభస్వ ధర్మ్యం రాజ్యం చ సమృద్ధం భుఙ్క్ష్వ । మయైవైతే కృతాపరాధా: పూర్వమేవ నిహతా: హననే వినియుక్తా: । త్వం తు తేషాం హననే నిమిత్తమాత్రం భవ। మయా హన్యమానానాం శత్రాదిస్థానీయో భవ । సవ్యసాచిన్ । షచ సమవాయే సవ్యేన శరసచనశీల: సవ్యసాచీ సవ్యేనాపి కరేణ శరసమవాయకర: కరద్వయేన యోద్ధుం సమర్థ ఇత్యర్థ: ।। ౩౩ ।।
ద్రోణం చ భీష్మం చ జయద్రథం చ కర్ణం తథాన్యానపి యోధముఖ్యాన్ ।
మయా హతాంస్త్వం జహి మా వ్యథిష్ఠా: యుధ్యస్వ జేతాసి రణే సపత్నాన్ ।। ౩౪ ।।
ద్రోణభీష్మకర్ణాదీన్ కృతాపరాధతయా మయైవ హననే వినియుక్తాన్ త్వం జహి త్వం హన్యా: । ఏతాన్ గురూన్ బన్ధూంశ్చ అన్యానపి భోగసక్తాన్ కథం హనిష్యామీతి మా వ్యథిష్ఠా: తానుద్దిశ్య ధర్మాధర్మభయేన బన్ధుస్నేహేన కారుణ్యేన చ మా వ్యథాం కృథా: । యతస్తే కృతాపరాధా మయైవ హననే వినియుక్తా:, అతో నిర్విశఙ్కోయుధ్యస్వ। రణే సపత్నాన్ జేతాసి జేష్యసి । నైతేషాం వధే నృశంసతాగన్ధ: అపి తు జయ ఏవ లభ్యత ఇత్యర్థ: ।।౩౪।।
సఞ్జయ ఉవాచ –
ఏతచ్ఛ్రుత్వా వచనం కేశవస్య కృతాఞ్జలిర్వేపమాన: కిరీటీ ।
నమస్కృత్వా భూయ ఏవాహ కృష్ణం సగద్గదం భీతభీత: ప్రణమ్య ।। ౩౫ ।।
ఏతదశ్రితవాత్సల్యజలధే: కేశవస్య వచనం శ్రుత్వా అర్జునస్తస్మై నమస్కృత్య భీతభీతో భూయస్తం ప్రణమ్య కృతాఞ్జలిర్వేపమాన: కిరీటీ సగద్గదమాహ ।। ౩౫ ।।
స్థానే హృషీకేశ తవ ప్రకీర్త్యా జగత్ప్రహృష్యత్యనురజ్యతే చ ।
రక్షాంసి భీతాని దిశో ద్రవన్తి సర్వే నమస్యన్తి చ సిద్ధసఙ్ఘా: ।। ౩౬ ।।
స్థానే యుక్తమ్। యదేతద్యుద్ధదిదృక్షయాగతమశేషదేవగన్ధర్వసిద్ధయక్షవిద్యాధరకిన్నర-కింపురుషాదికం జగత్, త్వత్ప్రసాదాత్త్వాం సర్వేశ్వరమవలోక్య తవ ప్రకీర్త్యా సర్వం ప్రహృష్యతి, అనురజ్యతే చ, యచ్చ త్వామవలోక్య రక్షాంసి భీతాని సర్వా దిశ: ప్రద్రవన్తి, సర్వే సిద్ధసంఘా: సిద్ధాద్యనుకూలసంఘా: నమస్యన్తి చ తదేతత్సర్వం యుక్తమితి పూర్వేణ సంబన్ధ: ।। ౩౬ ।।
యుక్తతామేవోపపాదయతి –
కస్మాచ్చ తే న నమేరన్మహాత్మన్ గరీయసే బ్రహ్మణోऽప్యాదికర్త్రే ।
మహాత్మన్, తే తుభ్యం గరీయసే బ్రహ్మణ: హిరణ్యగర్భస్యాపి ఆదిభూతాయ కర్త్రే హిరణ్యగర్భాదయ: కస్మాద్ధేతోర్న నమస్కుర్యు: ।।
అనన్త దేవేశ జగన్నివాస త్వమక్షరం సదసత్తత్పరం యత్ ।। ౩౭ ।।
అనన్త దేవేశ జగన్నివాస త్వమేవాక్షరమ్ । న క్షరతీత్యక్షరం జీవాత్మతత్త్వమ్ । న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్ (క.ఉ.౨.౧౮) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధో జీవాత్మా హి న క్షరతి। సదసచ్చ త్వమేవ సదసచ్ఛబ్దనిర్దిష్టం కార్యకారణభావేనావస్థితం ప్రకృతితత్త్వం, నామరూపవిభాగవత్తయా కార్యావస్థం సచ్ఛబ్దనిర్దిష్టం తదనర్హాతయా కారణావస్థమసచ్ఛబ్దనిర్దిష్టం చ త్వమేవ । తత్పరం యత్తస్మాత్ప్రకృతే: ప్రకృతిసంబన్ధినశ్చ జీవాత్మన: పరమన్యన్ముక్తాత్మతత్త్వం యత్, తదపి త్వమేవ ।। ౩౭ ।।
త్వమాదిదేవ: పురుష: పురాణస్త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్ ।
అతస్త్వమాదిదేవ:, పురుష: పురాణ:, త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్ । నిధీయతే త్వయి విశ్వం ఇతి త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్ విశ్వస్య శరీరభూతస్యాత్మతయా పరమాధారభూతస్త్వమేవేత్యర్థ: ।।౩౭।।
వేత్తాసి వేద్యం చ పరం చ ధామ త్వయా తతం విశ్వమనన్తరూప ।। ౩౮ ।।
జగతి సర్వో వేదితా వేద్యం చ సర్వం త్వమేవ । ఏవం సర్వాత్మతయావస్థితస్త్వమేవ పరం చ ధామ స్థానమ్ ప్రాప్యస్థానమిత్యర్థ: । త్వయా తతం విశ్వమనన్తరూప । త్వయాత్మత్వేన విశ్వం చిదచిన్మిశ్రం జగత్తతం – వ్యాప్తమ్ ।। ౩౮ ।।
అతస్త్వమేవ వాయ్వాదిశబ్దవాచ్య ఇత్యాహ –
వాయుర్యమోऽగ్నిర్వరుణశ్శశాఙ్క: ప్రజాపతిస్త్వం ప్రపితామహశ్చ ।
సర్వేషాం ప్రపితామహస్త్వమేవ పితామహాదయశ్చ । సర్వసాం ప్రజానాం పితర: ప్రజాపతయ:, ప్రజాపతీనాం పితా హిరణ్యగర్భ: ప్రజానాం పితామహ:, హిరణ్యగర్భస్యాపి పితా త్వం ప్రజానాం ప్రపితామహ: । పితామహాదీనామాత్మతయా తత్తచ్ఛబ్దవాచ్యస్త్వమేవేత్యర్థ: ।। ౩౯ ।।
అత్యద్భుతాకారం భగవన్తం దృష్ట్వా హర్షోత్ఫుల్లనయనోऽత్యన్తసాధ్వసావనత: సర్వతో నమస్కరోతి ।।
నమో నమస్తేऽస్తు సహస్రకృత్వ: పునశ్చ భూయోऽపి నమో నమస్తే ।। ౩౯ ।।
నమ: పురస్తాదథ పృష్ఠతస్తే నమోऽస్తు తే సర్వత ఏవ సర్వ ।
అనన్తవీర్యామితవిక్రమస్త్వం సర్వం సమాప్నోషి తతోऽసి సర్వ: ।। ౪౦ ।।
అమితవీర్య, అపరిమితపరాక్రమస్త్వం సర్వాత్మతయా సమాప్నోషి తత: సర్వోऽసి । యతస్త్వం సర్వం చిదచిద్వస్తుజాతమాత్మతయా సమాప్నోషి, అత: సర్వస్య చిదచిద్వస్తుజాతస్య త్వచ్ఛరీరతయా త్వత్ప్రకారత్వాత్సర్వప్రకారస్త్వమేవ సర్వశబ్దవాచ్యోऽసీత్యర్థ: । త్వమక్షరం సదసత్ (౩౭), వాయుర్యమోऽగ్ని: (౩౭) ఇత్యాదిసర్వసామానాధికరణ్యనిర్దేశస్యాత్మతయా వ్యాప్తిరేవ హేతురితి సువ్యక్తముక్తమ్, త్వయా తతం విశ్వమనన్తరూప (౩౮), సర్వం సమాప్నోషి తతోऽసి సర్వ: ఇతి చ ।। ౪౦ ।।
సఖేతి మత్వా ప్రసభం యదుక్తం హే కృష్ణ హే యాదవ హే సఖేతి ।
అజానతా మహిమానం తవేమం మయా ప్రమాదాత్ప్రణయేన వాపి ।। ౪౧ ।।
యశ్చాపహాసార్థమసత్కృతోऽసి విహారశయ్యాసనభోజనేషు ।
ఏకోऽథ వాప్యచ్యుత తత్సమక్షం తత్క్షామయే త్వామహమప్రమేయమ్ ।। ౪౨ ।।
తవానన్తవీర్యత్వామితవిక్రమత్వసర్వాన్తరాత్మత్వస్రష్టృత్వాదికో యో మహిమా, తమిమమజానతా మయా ప్రమాదాన్మోహాత్, ప్రణయేన చిరపరిచయేన వా సఖేతి మమ వయస్య: ఇతి మత్వా, హే కృష్ణ, హే యాదవ, హే సఖా ఇతి త్వయి ప్రసభం వినయాపేతం యదుక్తం, యచ్చ ప్రిహాసార్థం సర్వదైవ సత్కారార్హాస్త్వమసత్కృతోऽసి, విహారశయ్యాసనభోజనేషు చ సహకృతేషు ఏకాన్తే వ: సమక్షం వా యదసత్కృతోऽసి తత్సర్వం త్వామప్రమేయమహం క్షామయే ।। ౪౧ – ౪౨ ।।
పితాసి లోకస్య చరాచరస్య త్వమస్య పూజ్యశ్చ గురు గరీయాన్ ।
న త్వత్సమోऽస్త్యభ్యధిక: కుతోऽన్యో లోకత్రయేऽప్యప్రతిమప్రభావ ।। ౪౩ ।।
అప్రతిమప్రభావ! త్వమస్య సర్వస్య చరాచరస్య లోకస్య పితాసి । అస్య లోకస్య గురుశ్చాసి అతస్త్వమస్య చరాచరస్య లోకస్య గరీయాన్ పూజ్యతమ: । న త్వత్సమోऽస్త్యభ్యధిక: కుతోऽన్య: లోకత్రయేऽపి త్వదన్య: కారుణ్యాదినా కేనాపి గుణేన న త్వత్సమోऽస్తి । కుతోऽభ్యధిక:? ।। ౪౩ ।।
తస్మాత్ప్రణమ్య ప్రణిధాయ కార్యం ప్రసాదయే త్వామహమీశమీడ్యమ్ ।
పితేవ పుత్రస్య సఖేవ సఖ్యు: ప్రియ: ప్రియాయార్హాసి దేవ సోఢుమ్ ।। ౪౪ ।।
యస్మాత్త్వం సర్వస్య పితా పూజ్యతమో గురుశ్చ కారుణ్యాదిగుణైశ్చ సర్వాధికోऽసి, తస్మాత్త్వామీశమీడ్యం ప్రణమ్య ప్రణిధాయ చ కాయం, ప్రసాదయే యథా కృతాపరాధస్యాపి పుత్రస్య, యథా చ సఖ్యు:, ప్రణామపూర్వం ప్రార్థిత: పితా వా సఖా వా ప్రసీదతి తథా త్వం పరమకారుణిక: ప్రియాయ మే సర్వం సోఢుమర్హాసి ।। ౪౪ ।।
అదృష్టపూర్వం హృషితోऽస్మి దృష్ట్వా భయేన చ ప్రవ్యథితం మనో మే ।
తదేవ మే దర్శయ దేవ రూపం ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస ।। ౪౫ ।।
అదృష్టపూర్వమ్ అత్యద్భుతమత్యుగ్రం చ తవ రూపం దృష్ట్వా హృషితోऽస్మి ప్రీతోऽస్మి । భయేన ప్రవ్యథితం చ మే మన: । అతస్తదేవ తవ సుప్రసన్నం రూపం మే దర్శయ । ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస మయి ప్రసాదం కురు, దేవానాం బ్రహ్మాదీనామపీశ, నిఖిలజగదాశ్రయభూత ।। ౪౫ ।।
కిరీటినం గదినం చక్రహస్తమిచ్ఛామి త్వాం ద్రష్టుమహం తథైవ ।
తేనైవ రూపేణ చతుర్భుజేన సహస్రబాహో భవ విశ్వమూర్తే ।। ౪౬ ।।
తథైవ పూర్వవత్, కిరీటినం గదినం చక్రహస్తం త్వాం ద్రష్టుమిచ్ఛామి । అతస్తేనైవ పూర్వసిద్ధేన చతుర్భుజేన రూపేణ యుక్తో భవ । సహస్రబాహో విశ్వమూర్తే ఇదానీం సహస్రబాహుత్వేన విశ్వశరీరత్వేన దృశ్యమానరూపస్త్వం తేనైవ రూపేణ యుక్తో భవేత్యర్థ: ।। ౪౬ ।।
శ్రీభగవానువాచ
మయా ప్రసన్నేన తవార్జునేదం రూపం పరం దర్శితమాత్మయోగాత్ ।
తేజోమయం విశ్వమనన్తమాద్యం యన్మే త్వదన్యేన న దృష్టపూర్వమ్ ।। ౪౭ ।।
యన్మే తేజోమయం తేజసాం రాశి: విశ్వ! విశ్వాత్మభూతమ్, అనన్తమన్తరహితమ్ ప్రదర్శనార్థమిదమ్ ఆదిమధ్యాన్తరహితమ్ ఆద్యం మద్వ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్యాదిభూతమ్, త్వదన్యేన కేనాపి న దృష్టపూర్వం రూపమ్ తదిదం ప్రసన్నేన మయా మద్భక్తాయ తే దర్శితమ్ ఆత్మయోగాదత్మనస్సత్యసంకల్పత్వయోగాత్ ।। ౪౭ ।।
అనన్యభక్తివ్యతిరిక్తై: సర్వైరప్యుపాయైర్యథావదవస్థితోऽహం ద్రష్టుం న శక్య ఇత్యాహ –
న వేదయజ్ఞాధ్యయనైర్న దానైర్న చ క్రియాభిర్న తపోభిరుగ్రై: ।
ఏవంరూపశ్శక్య అహం నృలోకే ద్రష్టుం త్వదన్యేన కురుప్రవీర ।। ౪౮ ।।
ఏవంరూపో యథావదవథితోऽహం మయి భక్తిమతస్త్వత్తోऽన్యేన ఏకాన్తభక్తిరహితేన కేనాపి పురుషేణ వేదయజ్ఞాదిభి: కేవలైర్ద్రష్టుం న శక్య: ।। ౪౮ ।।
మా తే వ్యథా మా చ విమూఢభావో దృష్ట్వా రూపం ఘోరమీదృఙ్మమేదమ్ ।
వ్యపేతభీ: ప్రీతమనా: పునస్త్వం తదేవ మే రూపమిదం ప్రపశ్య ।। ౪౯ ।।
ఈదృశఘోరరూపదర్శనేన తే యా వ్యథా, యశ్చ విమూఢభావో వర్తతే, తదుభయం మా భూత్ త్వయా అభ్యస్తపూర్వమేవ సౌమ్యం రూపం దర్శయామి, తదేవేదం మమ రూపం ప్రపశ్య ।। ౪౯ ।।
సఞ్జయ ఉవాచ –
ఇత్యర్జునం వాసుదేవస్తథోక్త్వా స్వకం రూపం దర్శయామాస భూయ: ।
ఆశ్వాసయామాస చ భీతమేనం భూత్వా పునస్సౌమ్యవపుర్మహాత్మా ।। ౫౦ ।।
ఏవం పాణ్డుతనయం భగవాన్ వసుదేవసూనురుక్త్వా భూయ: స్వకీయమేవ చతుర్భుజం రూపం దర్శయామాస అపరిచితరుపదర్శనేన భీతమేనం పునరపి పరిచితసౌమ్యవపుర్భూత్వా ఆశ్వాసయామాస చ, మహాత్మా సత్యసఙ్కల్ప:। అస్య సర్వేశ్వరస్య పరమపురుషస్య పరస్య బ్రహ్మణో జగదుపకృతిమర్త్యస్య వసుదేవసూనోశ్చతుర్భుజమేవ స్వకీయం రూపమ్ కంసాద్భీతవసుదేవప్రార్థనేన ఆకంసవధాద్భుజద్వయముపసంహృతం పశ్చాదావిష్కృతం చ । జాతోऽసి దేవ దేవేశ శఙ్ఖచక్రగదాధర । దివ్యం రూపమిదం దేవ ప్రసాదేనోప్సంహర ।। ….. ఉపసంహర విశ్వాత్మన్ రూపమేతచ్చతుర్భుజమ్ (వి.పు.౫.౩.౧౩) ఇతి హి ప్రార్థితమ్ । శిశుపాలస్యాపి ద్విషతోऽనవరతభావనావిషయశ్చతుర్భుజమేవ వసుదేవసూనో రూపమ్, ఉదారపీవరచతుర్బాహుం శఙ్ఖచక్రగదాధరమ్ (వి.పు.౪.౧౫.౧౩) ఇతి । అత: పార్థేనాత్ర తేనైవ రూపేణ చతుర్భుజేనేత్యుచ్యతే ।। ౫౦ ।।
అర్జున ఉవాచ
దృష్ట్వేదం మానుషం రూపం తవ సౌమ్యం జనార్దన ।
ఇదానీమస్మి సంవృత్త: సచేతా: ప్రకృతిం గత: ।। ౫౧ ।।
అనవధికాతిశయసౌన్దర్యసౌకుమార్యలావణ్యాదియుక్తం తవైవాసాధారణం మనుష్యత్వసంస్థాన-సంస్థితమతిసౌమ్యమిదం తవ రూపం దృష్ట్వా ఇదానీం సచేతాస్సంవృత్తోऽస్మి ప్రకృతిం గతశ్చ ।। ౫౧ ।।
శ్రీభగవానువాచ
సుదుర్దర్శమిదం రూపం దృష్టవానసి యన్మమ ।
దేవా అప్యస్య రూపస్య నిత్యం దర్శనకాఙ్క్షిణ: ।। ౫౨ ।।
మమ ఇదం సర్వస్య ప్రశాసనేऽవస్థితం సర్వాస్రయం సర్వకారణభూతం రూపం యద్దృష్టవానసి, తత్సుదుర్దర్శం న కేనాపి ద్రష్టుం శక్యమ్ । అస్య రూపస్య దేవా అపి నిత్యం దర్శనకాఙ్క్షిణ:, న తు దృష్టవన్త: ।। ౫౨ ।। కుత ఇత్యత్ర ఆహ –
నాహం వేదైర్న తపసా న దానేన న చేజ్యయా ।
శక్య ఏవంవిధో ద్రష్టుం దృష్టవానసి మాం యథా ।। ౫౩ ।।
భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున ।
జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరన్తప ।। ౫౪ ।।
వేదైరధ్యాపనప్రవచనాధ్యయనశ్రవణజపవిషయై:, యాగదానహోమతపోభిశ్చ మద్భక్తివిరహితై: కేవలై: యథావదవస్థితోऽహం ద్రష్టుమశక్య: । అనన్యయా తు భక్త్యా తత్త్వతశ్శాస్త్రైర్జ్ఞాతుం తత్త్వతస్సాక్షాత్కర్తుం, తత్త్వత: ప్రవేష్టుం చ శక్య: । తథా చ శ్రుతి:, నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహునా శ్రుతేన । యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ (కఠ. ౨.౨౩) ఇతి ।। ౫౩ – ౫౪ ।।
మత్కర్మకృన్మత్పరమో మద్భక్తస్సఙ్గవర్జిత: ।
నిర్వైరస్సర్వభూతేషు య: స మామేతి పాణ్డవ ।। ౫౫ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు ……..విశ్వరూపసన్దర్శనయోగో నామ ఏకాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౧।।
వేదాధ్యయనాదీని సర్వాణి కర్మాణి మదారాధనరూపాణీతి య: కరోతి, స మత్కర్మకృత్ । మత్పరమ: సర్వేషామారమ్భాణామహమేవ పరమోద్దేశ్యో యస్య, స మత్పరమ: । మద్భక్త: అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మత్కీర్తనస్తుతి-ధ్యానార్చనప్రణామాదిభిర్వినా ఆత్మధారణమలభమానో మదేకప్రయోజనతయా య: సతతం తాని కరోతి, స మద్భక్త: । సఙ్గవర్జిత: మదేకప్రియత్వేనేతరసఙ్గమసహమాన: । నిర్వైరస్సర్వభూతేషు మత్సంశ్లేషవియోగైకసుఖ-దు:ఖస్వభావత్వాత్ స్వదు:ఖస్య స్వాపరాధననిమిత్తత్వానుసంధానాచ్చ సర్వభూతానాం పరమపురుషపరతన్త్రత్వానుసంధానాచ్చ సర్వభూతేషు వైరనిమిత్తాభావాత్తేషు నిర్వైర: । య ఏవం భూత:, స మామితి మాం యథావదవస్థితం ప్రాప్నోతి నిరస్తావిద్యాద్యశేషదోషగన్ధో మదేకానుభవో భవతీత్యర్థ: ।। ౫౫ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే ఏకాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౧।।
