భగవద్రామానుజవిరచితం

శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్

పఞ్చదశోऽధ్యాయః

క్షేత్రాధ్యాయే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞభూతయో: ప్రకృతిపురుషయో: స్వరూపం విశోధ్య విశుద్ధస్యాపరిచ్ఛిన్న-జ్ఞానైకాకారస్యైవ పురుషస్య ప్రాకృతగుణసఙ్గప్రవాహనిమిత్తో దేవాద్యాకారపరిణతప్రకృతిసంబన్ధోऽనాదిః ఇత్యుక్తమ్ । అనన్తరే చాధ్యాయే పురుషస్య కార్యకారణోభయావస్థప్రకృతిసంబన్ధో గుణసఙ్గమూలో భగవతైవ కృత ఇత్యుక్త్వా గుణసఙ్గప్రకారం సవిస్తరం ప్రతిపాద్య గుణసఙ్గనివృత్తిపూర్వకాత్మ-యాథాత్మ్యావాప్తిశ్చ భగవద్భక్తిమూలేత్యుక్తమ్। ఇదానీం భజనీయస్య భగవత: క్షరాక్షరాత్మకబద్ధ-ముక్తవిభూతిమత్తామ్, విభూతిభూతాత్క్షరాక్షరపురుషద్వయాన్నిఖిలహేయ-ప్రత్యనీకకల్యాణైక్తానతయా అత్యన్తోత్కర్షేణ విసజాతీయస్య భగవత: పురుషోత్తమత్వం చ వక్తుమారభతే ।

తత్ర తావదసఙ్గరూపశస్త్రచ్ఛిన్నబన్ధాం అక్షరాఖ్యవిభూతిం వక్తుం ఛేద్యరూపబన్ధాకారేణ వితతమచిత్పరిణామ-విశేషమశ్వత్థవృక్షాకారం కల్పయన్ –

శ్రీభగవానువాచ

ఊర్ధ్వమూలమధశ్శాఖమశ్వత్థం ప్రాహురవ్యయమ్  ।

ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని యస్తం వేద స వేదవిత్       ।। ౧ ।।

యం సంసారాఖ్యమశ్వథమూర్ధ్వమూలమధశ్శాఖమవ్యయం ప్రాహు: శ్రుతయ:, ఊర్ధ్వమూలోऽవాక్ఛాఖ ఏషోऽశ్వత్థ: సనాతన: (క.౬.౧), ఊర్ధ్వమూలమవాక్ఛాఖం వృక్షం యో వేద సంప్రతి (యజు.ఆ.౧.౧౧.౫) ఇత్యాద్యా: । సప్తలోకోపరినివిష్టచతుర్ముఖాదిత్వేన తస్యోర్ధ్వమూలత్వమ్ । పృథివీనివాసిసకల-నరపశుమృగక్రిమికీటపతఙ్గస్థావరాన్తతయా అధశ్శాఖత్వమ్ । అసఙ్గహేతుభూతాద సమ్యగ్జ్ఞానోదయాత్ ప్రవాహరూపేణాచ్ఛేద్యత్వేనావ్యయత్వమ్ । యస్య చాశ్వత్థస్య ఛన్దాంసి పర్ణాన్యాహు: । ఛన్దాంసి –  శ్రుతయ:, వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత భూతికామ: (యజు.౨.౧.౧), ఐన్ద్రాగ్నమేకాదశ కపాలం నిర్వపేత్ప్రజాకామ: (యజు.౨.౨.౧) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రతిపాదితై: కామ్యకర్మభిర్వర్ధతేऽయం సంసారవృక్ష ఇతి ఛన్దాంస్యేవాస్య పర్ణాని। పర్ణైర్హి వృక్షో వర్ధతే । యస్తమేవంభూతమశ్వత్థం వేద, స వేదవిత్ । వేదో హి సంసారవృక్షచ్ఛేదో-పాయం వదతి ఛేద్యవృక్షస్వరూపజ్ఞానం ఛేదనోపాయజ్ఞనోపయోగీతి వేదవిదిత్యుచ్యతే।। ౧౫.౧।।

అధశ్చోర్ధ్వం చ ప్రసృతాస్తస్య శాఖా గుణప్రవృద్ధా విషయప్రవాలా:  ।

తస్య మనుష్యాదిశాఖస్య వృక్షస్య తత్తత్కర్మకృతా అపరాశ్చ అధ: శాఖా: పునరపి మనుష్యపశ్వాదిరూపేణ ప్రసృతా భవన్తి ఊర్ధ్వం చ గన్ధర్వయక్షదేవాదిరూపేణ ప్రసృతా భవన్తి । తాశ్చ గుణప్రవృద్ధా: గుణై: సత్త్వాదిభి: ప్రవృద్ధా:, విషయప్రవాలా: శబ్దాదివిషయపల్లవా: । కథమిత్యత్రాహ –

అధశ్చ మూలాన్యనుసంతతాని కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే  ।। ౨ ।।

బ్రహ్మలోకమూలస్యాస్య వృక్షస్య మనుష్యాగ్రస్య, అధో మనుష్యలోకే మూలాన్యనుసన్తతాని తాని చ కర్మానుబన్ధీని కర్మాణ్యేవానుబన్ధీని మూలాని అధో మనుష్యలోకే చ భవన్తీత్యర్థ: । మనుష్యత్వావస్థాయాం కృతైర్హి కర్మభి: అధో మనుష్యపశ్వాదయ:, ఊర్ధ్వం చ దేవాదయో భవన్తి ।। ౨ ।।

న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సంప్రతిష్ఠా  ।

అస్య వృక్షస్య చతుర్ముఖాదిత్వేనోర్ధ్వమూలత్వమ్, తత్సన్తానపరమ్పరయా మనుష్యాగ్రత్వేన అధశ్శాఖత్వమ్, మనుష్యత్వే కృతై: కర్మభిర్మూలభూతై: పునరప్యధశ్చోర్ధ్వం చ ప్రసృతశాఖత్వమితి యథేదం రూపం నిర్దిష్టమ్, న తథా సంసారిభిరుపలభ్యతే । మనుష్యోऽహం దేవదత్తస్య పుత్రో యజ్ఞదత్తస్య పితా తదనురూపప్రిగ్రహశ్చేత్యేతావన్మాత్రముపలభ్యతే। తథా అస్య వృక్షస్య అన్త: వినాశోऽపి గుణమయభోగేషు అసఙ్గకృత ఇతి నోపలభ్యతే । తథా అస్య గుణసఙ్గ ఏవాదిరితి నోపలభ్యతే । తస్య ప్రతిష్ఠా చ అనాత్మని ఆత్మాభిమానరూపమజ్ఞానమితి నోపలభ్యతే ప్రతితిష్ఠత్యస్మిన్న్అఏవేతి హ్యజ్ఞాన-మేవాస్య ప్రతిష్ఠా ।। ౨ ।।

అశ్వత్థమేనం సువిరూఢమూలమసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన ఛిత్వా  ।। ౩ ।।

తత: పదం తత్పరిమార్గితవ్యం యస్మిన్ గతా న నివర్తన్తి భూయ:  ।

ఏనముక్తప్రకారం సువిరూఢమూలం సుష్ఠు వివిధం రూఢమూలమశ్వత్థం సమ్యగ్జ్ఞానమూలేన దృఢేన గుణమయభోగాసంగాఖ్యేన శస్త్రేణ ఛిత్వా, తత: విషయాసంగాద్ధేతో: తత్పదం పరిమార్గితవ్యం -అన్వేషణీయమ్, యస్మిన్ గతా భూయో న నివర్తన్తే ।। ౩ ।।

కథమనాదికాలప్రవృత్తో గుణమయభోగసంగ: తన్మూలం చ విపరీతజ్ఞానం నివర్తత ఇత్యత ఆహ –

తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్యేద్యత: ప్రవృత్తి: ప్రసృతా పురాణీ  ।। ౪ ।।

అజ్ఞానాదినివృత్తయే తమేవ చ ఆద్యం కృత్స్నస్యాదిభూతమ్, మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతి: సూయతే సచరాచరమ్‘, అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (భ.గీ.౯.౧౦), మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ (౭.౪) ఇత్యాదిషూక్తమాద్యం పురుషమేవ శరణం ప్రపద్యేత్తమేవ శరణం ప్రపద్యేత । యత: యస్మాత్కృత్స్నస్య స్రష్టురియం గుణమయభోగసఙ్గప్రవృత్తి:, పురాణీ పురాతనీ ప్రసృతా । ఉక్తం హి మయైతత్పూర్వమేవ, దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దూరత్యయా । మామేవ యే ప్రపద్యన్తే మాయామేతాం తరన్తి తే (౭.౧౪) ఇతి । ప్రపద్యే యత: ప్రవృత్తిరితి వా పాఠ: తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్య – శరణముపగమ్య, ఇయత: అజ్ఞాననివృత్త్యాదే: కృస్త్నస్యైతస్య సాధనభూతా ప్రవృత్తి: పురాణీ పురాతనీ ప్రసృతా । పురాతనానాం ముముక్షూణాం ప్రవృత్తి: పురాణీ । పురాతనా హి ముముక్షవో మామేవ శరణముపగమ్య నిర్ముక్తబన్ధాస్సంజాతా ఇత్యర్థ: ।। ౪ ।।

నిర్మానమోహా జితసఙ్గదోషా అధ్యాత్మనిత్యా వినివృత్తకామా:  ।

ద్వన్ద్వైర్విముక్తాస్సుఖదు:ఖసంజ్ఞైర్గచ్ఛన్త్యమూఢా: పదమవ్యయం తత్ ।। ౫ ।।

ఏవం మాం శరణముపగమ్య నిర్మానమోహా: నిర్గతానాత్మాత్మాభిమానరూపమోహా:, జితసఙ్గదోషా జితగుణమయభోగసఙ్గాఖ్యదోషా: । అధ్యాత్మనిత్యా: ఆత్మని యజ్జ్ఞానం తదధ్యాత్మమ్, ఆత్మజ్ఞాననిరతా:। వినివృత్తకామా: వినివృత్తతదితరకామా: సుఖదు:ఖసజ్ఞైర్ద్వన్ద్వైశ్చ విముక్తా:, అమూఢా: ఆత్మానాత్మస్వభవజ్ఞా:, తదవ్యయం పదం గచ్ఛన్తి అనవచ్ఛిన్నజ్ఞానాకారమాత్మానం యథావస్థితం ప్రాప్నువన్తి మాం శరణముపగతానాం మత్ప్రసాదాదేరేవైతా: సర్వా: ప్రవృత్తయ: సుశకా: సిద్ధిపర్యన్తా భవన్తీత్యర్థ: ।। ౫ ।।

న తద్భాసయతే సూర్యో న శశాఙ్కో న పావక:  ।

యద్గత్వా న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ    ।। ౬ ।।

తదత్మజ్యోతిర్న సూర్యో భాసయతే, న శశాఙ్క:, న పావకశ్చ । జ్ఞానమేవ హి సర్వస్య ప్రకాశకమ్ బాహ్యాని తు జ్యోతీంషి విషయేన్ద్రియసంబన్ధవిరోధితమోనిరసనద్వారేణోపకారకాణి । అస్య చ ప్రకాశకో యోగ: । తద్విరోధి చానాదికర్మ । తన్నివర్తనం చోక్తం భగవత్ప్రపత్తిమూలమసఙ్గాది । యద్గత్వా పునర్న నివర్తన్తే, తత్పరమం ధామ పరం జ్యోతి: మమ మదీయమ్ మద్విభూతిభూత: మమాంశ ఇత్యర్థ: । ఆదిత్యాదీనామపి ప్రకాశకత్వేన తస్య పరమత్వమ్ । ఆదిత్యాదీని హి జ్యోతీంషి న జ్ఞానజ్యోతిష: ప్రకాశకాని జ్ఞానమేవ సర్వస్య ప్రకాశకమ్ ।। ౬ ।।

మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూత: సనాతన:  ।

మనష్షష్ఠానీన్ద్రియాణి ప్రకృతిస్థితాని కర్షతి  ।। ౭ ।।

ఇత్థముక్తస్వరూప: సనాతనో మమాంశ ఏవ సన్ కశ్చిదనాదికర్మరూపావిద్యావేష్టితో జీవభూతో జీవలోకే వర్తమానో దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషశరీరస్థాని మనష్షష్ఠానీన్ద్రియాణి కర్షతి । కశ్చిచ్చ పూర్వోక్తేన మార్గేణాస్యా అవిద్యాయా: ముక్త: స్వేన రూపేణావతిష్ఠతే । జీవభూతస్త్వతిసంకుచితజ్ఞానైశ్వర్య: కర్మలబ్ధప్రకృతి-పరిణామవిశేషరూపశరీరస్థానామిన్ద్రియాణాం మనష్షష్ఠానామీశ్వర: తాని కర్మానుగుణమితస్తత: కర్షతి ।।౭।।

శరీరం యదవాప్నోతి యచ్చాప్యుత్క్రామతీశ్వర:  ।

గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్    ।। ౮ ।।

యచ్శరీరమవాప్నోతి, యమాచ్ఛరీరాదుత్క్రామతి, తత్రాయమిన్ద్రియాణామీశ్వర: ఏతాని ఇన్ద్రియాణి భూతసూక్ష్మైస్సహ గృహీత్వా సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్ । యథా వాయు: స్రక్చన్దనకస్తూరికాద్యాశయాత్తత్స్థానాత్సూక్ష్మావయవైస్సహ గన్ధాన్ గృహీత్వాన్యత్ర సంయాతి, తద్వదిత్యర్థ: ।। ౮ ।। కాని పునస్తానీన్ద్రియాణీత్యత్రాహ –

శ్రోత్రం చక్షు: స్పర్శనం చ రసనం ఘ్రాణమేవ చ  ।

అధిష్ఠాయ మనశ్చాయం విషయానుపసేవతే        ।। ౯ ।।

ఏతాని మనష్షష్ఠానీన్ద్రియాణి అధిష్ఠాయ స్వస్వవిషయవృత్త్యనుగుణాని కృత్వా, తాన్ శబ్దాదీన్ విషయానుపసేవతే ఉపభుఙ్క్తే ।। ౯ ।।

ఉత్క్రామన్తం స్థితం వాపి భుఞ్జానం వా గుణాన్వితమ్  ।

విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుష:  ।। ౧౦ ।।

ఏవం గుణాన్వితం సత్త్వాదిగుణమయప్రకృతిపరిణామవిశేషమనుష్యత్వాదిసంస్థానపిణ్డసంసృష్టమ్, పిణ్డవిశేషాదుత్క్రామన్తం పిణ్డవిశేషేऽవథితం వా, గుణమయాన్ విషయాన్ భుఞ్జానం వా కదాచిదపి ప్రకృతిపరిణామవిశేషమనుష్యత్వాది-పిణ్డాద్విలక్షణం జ్ఞానైకాకారం విమూఢా నానుపశ్యన్తి । విమూఢా: మనుష్యత్వాదిపిణ్డాత్మత్వాభిమానిన: । జ్ఞానచక్షుషస్తు పిణ్డాత్మవివేకవిషయజ్ఞానవన్త: సర్వావస్థమప్యేనం వివిక్తాకారమేవ పశ్యన్తి ।। ౧౦।।

యతన్తో యోగినశ్చైనం పశ్యన్త్యాత్మన్యవస్థితమ్  ।

యతన్తోऽప్యకృతాత్మానో నైనం పశ్యన్త్యచేతస:  ।। ౧౧ ।।

మత్ప్రపత్తిపూర్వకం కర్మయోగాదిషు యతమానాస్తైర్నిర్మలాన్త:కరణా యోగినో యోగాఖ్యేన చక్షుషా ఆత్మని శరీరేऽవస్థితమపి శరీరాద్వివిక్తం స్వేన రూపేణావస్థితమేనం పశ్యన్తి । యతమానా అప్యకృతాత్మాన: మత్ప్రపత్తివిరహిణ: తత ఏవాసంస్కృతమనస:, తత ఏవ అచేతస: ఆత్మావలోకనసమర్థచేతోరహితా: నైనం పశ్యన్తి ।। ౧౧ ।।

ఏవం రవిచన్ద్రాగ్నీనామిన్ద్రియసన్నికర్షవిరోధిసంతమసనిరసనముఖేనేన్ద్రియానుగ్రాహకతయా ప్రకాశకానాం జ్యోతిష్మతామపి ప్రకాశకజ్ఞానజ్యోతిరాత్మా ముక్తావస్థో జీవావస్థశ్చ భగవద్విభూతిః ఇత్యుక్తమ్, తద్ధామ పరమం మమ , మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూతస్సనాతన: ఇతి । ఇదానీమచిత్పరిణామవిశేషభూతమాదిత్యాదీనాం జ్యోతిష్మతాం జ్యోతిరపి భగవద్విభూతిరిత్యాహ –

యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేऽఖిలమ్  ।

యచ్చన్ద్రమసి యచ్చాగ్నౌ తత్తేజో విద్ధి మామకమ్  ।। ౧౨ ।।

అఖిలస్య జగతో భాసకమేతేషామాదిత్యాదీనాం యత్తేజ:, తన్మదీయం తేజ: తైస్తైరారాధితేన మయా తేభ్యో దత్తమితి విద్ధి ।। ౧౨ ।। పృథివ్యాశ్చ భూతధారిణ్యా ధారకత్వశక్తిర్మదీయేత్యాహ –

గామావిశ్య చ భూతాని ధారయామ్యహమోజసా ।।

పుష్ణామి చౌషధీ: సర్వాస్సోమో భూత్వా రసాత్మక:  ।। ౧౩ ।।

అహం పృథివీమావిశ్య సర్వాణి భూతాని ఓజసా మమాప్రతిహతసామర్థ్యేన ధారయామి । తథాహమమృతరసమయస్సోమో భూత్వా సర్వౌషధీ: పుష్ణామి ।। ౧౫.౧౩ ।।

అహం వైశ్వానరో భూత్వా ప్రాణినాం దేహమాశ్రిత: ।

ప్రాణాపానసమాయుక్త: పచామ్యన్నం చతుర్విధమ్   ।। ౧౪ ।।

అహం వైశ్వానరో జాఠరానలో భూత్వా సర్వేషాం ప్రాణినాం దేహమాశ్రిత: తైర్భుక్తం ఖాద్యచూష్యలేహ్యపేయాత్మకం చతుర్విధమన్నం ప్రాణాపానవృత్తిభేదసమాయుక్త: పచామి ।। ౧౪ ।।

అత్ర పరమపురుషవిభూతిభూతౌ సోమవైశ్వానరౌ అహం సోమో భూత్వా, వైశ్వానరో భూత్వా ఇతి తత్సామానాధికరణ్యేన నిర్దిష్టౌ । తయోశ్చ సర్వస్య భూతజాతస్య చ పరమపురుషసామానాధికరణ్యనిర్దేశహేతుమాహ –

సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్త: స్మృతిజ్ఞానమపోహనం చ ।

వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యో వేదాన్తకృద్వేదవిదేవ చాహమ్ ।। ౧౫ ।।

తయో: సోమవైశ్వానరయో: సర్వస్య చ భూతజాతస్య సకలప్రవృత్తినివృత్తిమూలజ్ఞానోదయదేశే హృది సర్వం మత్సంకల్పేన నియచ్ఛనహమాత్మతయా సన్నివిష్ట: । తథాహు: శ్రుతయ:, అన్త: ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (య.ఆ.౩.౧౧.౨), య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో … యమయతి (బృ.౫.౭.౨౨.మా), పద్మకోశప్రతీకాశం హృదయం చాప్యధోముఖమ్ (నా), అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ (ఛా.౮.౧.౧) ఇత్యాద్యా: । స్మృతయశ్చ, శాస్తా విష్ణురశేషస్య జగతో యో జగన్మయ: (వి.౧.౧౭.౨౦) , ప్రశాసితారం సర్వేషామణీయాంసమణీయసామ్ (మను.౧౨.౧౨౨), యమో వైవస్వతో రాజా యస్తవైష హృది స్థిత: (మను.౮.౨౨) ఇత్యాద్యా: । అతో మత్త ఏవ సర్వేషాం స్మృతిర్జాయతే । స్మృతి: పూర్వానుభూతివిషయమనుభవసంస్కారమాత్రజం జ్ఞానమ్ । జ్ఞానమిన్ద్రియలిఙ్గాగమయోగజో వస్తునిశ్చయ: సోऽపి మత్త: । అపోహనం చ । అపోహనమ్  జ్ఞాననివృత్తి: । అపోహనమూహనం వా ఊహనమూహ: ఊహో నామ ఇదం ప్రమాణమిత్థం ప్రవర్తితుమర్హాతీతి ప్రమాణప్రవృత్త్యర్హాతావిషయం సామగ్ర్యాదినిరూపణజన్యం ప్రమాణానుగ్రాహకం జ్ఞానమ్ స చోహో మత్త ఏవ । వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్య: । అతోऽగ్నిసూర్యవాయుసోమేన్ద్రాదీనాం మదన్తర్యామికత్వేన మదాత్మకత్వాత్తత్ప్రతిపాదనపరైరపి సర్వైర్వేదైరహమేవ వేద్య:, దేవమనుష్యాదిశబ్దైర్జీవాత్మైవ । వేదాన్తకృద్వేదానామ్  ఇన్ద్రం యజేత, వరుణం యజేత ఇత్యేవమాదీనామన్త: ఫలమ్ ఫలే హి తే సర్వే వేదా: పర్యవస్యన్తి అన్తకృత్ఫలకృత్ వేదోదితఫలస్య ప్రదాతా చాహమేవేత్యర్థ: । తదుక్తం పూర్వమేవ, యో యో యాం యాం తనుం భక్త: శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి (౭.౧౧) ఇత్యారభ్య లభతే చ తత: కామాన్మయైవ విహితాన్ హి తాన్ ఇతి, అహం హి సర్వయజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ (౯.౨౪) ఇతి చ । వేదవిదేవ చాహమ్  వేదవిచ్చాహమేవ । ఏవం మదభిధాయినం వేదమహమేవ వేద ఇతోऽన్యథా యో వేదార్థం బ్రూతే న స వేదవిదిత్యభిప్రాయ: ।। ౧౫ ।। అతో మత్త ఏవ సర్వవేదానాం సారభూతమర్థం శృణు –

ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ ।

క్షరస్సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే    ।। ౧౬ ।।

క్షరశ్చాక్షరశ్చేతి ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే ప్రథితౌ । తత్ర క్షరశబ్దనిర్దిష్ట: పురుషో జీవశబ్దాభిలపనీయ-బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తక్షరణస్వభావాచిత్సంసృష్టసర్వభూతాని। అత్రాచిత్సంసర్గరూపైకోపాధినా పురుష ఇత్యేకత్వనిర్దేశ:। అక్షరశబ్దనిర్దిష్ట: కూటస్థ:  – అచిత్సంసర్గవియుక్త: స్వేన రూపేణావస్థితో ముక్తాత్మా। స త్వచిత్సంసర్గాభావాత్ అచిత్పరిణామవిశేషబ్రహ్మాదిదేహాసాధారణో న భవతీతి కూటస్థ ఇత్యుచ్యతే । అత్రాప్యేకత్వనిర్దేశోऽచిద్వియోగ-రూపైకోపాధినాభిహిత: । న హి ఇత: పూర్వమనాదౌ కాలే ముక్త ఏక ఏవ । యథోక్తమ్, బహవో జ్ఞానతపసా పూతా మద్భావమాగతా: (౪.౧౦), సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ (౧౪.౨) ఇతి।।౧౬।।

ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహృత: ।

యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వర:     ।। ౧౭ ।।

ఉత్తమ: పురుషస్తు తాభ్యాం క్షరాక్షరశబ్దనిర్దిష్టాభ్యాం బద్ధముక్తపురుషాభ్యామన్య: అర్థాన్తరభూత: పరమాత్మేత్యుదాహృత: సర్వాసు శ్రుతిషు । పరమాత్మేతి నిర్దేశాదేవ హ్యుత్తమ: పురుషో బద్ధముక్తపురుషాభ్యామర్థాన్తరభూత ఇత్యవగమ్యతే । కథమ్? యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్తి । లోక్యత ఇతి లోక: తత్త్రయం లోకత్రయమ్ । అచేతనం తత్సంసృష్టశ్చేతనో ముక్తశ్చేతి ప్రమాణావగమ్యమేతత్త్రయం య ఆత్మతయా ఆవిశ్య బిభర్తి, స తస్మాద్వ్యాప్యాద్భర్తవ్యాచ్చార్థాన్తరభూత: । ఇతశ్చోక్తాల్లోకత్రయాదర్థాన్తరభూత: యత: సోऽవ్యయ:, ఈశ్వరశ్చ అవ్యయస్వభావో హి వ్యయస్వభావాదచేతనాత్తత్సంబన్ధేన తదనుసారిణశ్చ చేతనాదచిత్సంబన్ధయోగ్యతయా పూర్వసంబన్ధినో ముక్తాచ్చార్థాన్తరభూత ఏవ । తథైతస్య లోకత్రయస్యేశ్వర:, ఈశితవ్యాత్తస్మాదర్థాన్తరభూత: ।। ౧౭ ।।

యస్మాత్క్షరమతీతోऽహమక్షరాదపి చోత్తమ: ।

అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ:   ।। ౧౮ ।।

యస్మాదేవముక్తై: స్వభావై: క్షరం పురుషమతీతోऽహమ్, అక్షరాన్ముక్తాదప్యుక్తైర్హేాతుభిరుత్కృష్టతమ:, అతోऽహం లోకే వేదే చ పురుషోత్తమ ఇతి ప్రథితోऽస్మి । వేదార్థావలోకనాల్లోక ఇతి స్మృతిరిహోచ్యతే । శ్రుతౌ స్మృతౌ చేత్యర్థ: । శ్రుతౌ తావత్, పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే, స ఉత్తమ: పురుష: (ఛా.౮.౧౨.౨)  ఇత్యాదౌ। స్మృతవపి, అంశావతారం పురుషోత్తమస్య హ్యనాదిమధ్యాన్తమజస్య విష్ణో: (వి.౫.౧౭.౩౩) ఇత్యాదౌ ।। ౧౮ ।।

యో మామేవమసంమూఢో జానాతి పురుషోత్తమమ్ ।

స సర్వవిద్భజతి మాం సర్వభావేన భారత      ।। ౧౯ ।।

య ఏవముక్తేన ప్రకారేణ పురుషోత్తమం మామసంమూఢో జానాతి క్షరాక్షరపురుషాభ్యామ్, అవ్యయస్వభావతయా వ్యాపనభరణైశ్వర్యాదియోగేన చ విసజాతీయం జానాతి, స సర్వవిన్మత్ప్రాప్త్యుపాయతయా యద్వేదితవ్యం తత్సర్వం వేద భజతి మాం సర్వభావేన  యే చ మత్ప్రాప్త్యుపాయతయా మద్భజనప్రకారా నిర్దిష్టా: తైశ్చ సర్వైర్భజనప్రకారైర్మాం భజతే । సర్వైర్మద్విషయైర్వేదనైర్మమ యా ప్రీతి:, యా చ మమ సర్వైర్మద్విషయైర్భజనై:, ఉభయవిధా సా ప్రీతిరనేన వేదనేన మమ జాయతే ।। ౧౯।। ఇత్యేతత్పురుషోత్తమత్వవేదనం పూజయతి

ఇతి గుహ్యతమం శాస్త్రమిదముక్తం మయానఘ ।

ఏతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్ స్యాత్కృతకృత్యశ్చ భారత ।। ౨౦ ।।

ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు పురాణపురుషోత్తమయోగో నామ ఏకాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౧।।

ఇత్థం మమ పురుషోత్తమత్వప్రతిపాదనం సర్వేషాం గుహ్యానాం గుహ్యతమమిదం శాస్త్రమ్, త్వమనఘతయా యోగ్యతమ: ఇతి కృత్వా మయా తవోక్తమ్ । ఏతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాంస్స్యాత్కృతకృత్యశ్చ  మాం ప్రేప్సునా ఉపాదేయా యా బుద్ధి: సా సర్వా ఉపాత్తా స్యాత్యచ్చ తేన కర్తవ్యమ్, తత్సర్వం కృతం స్యాదిత్యర్థ: । అనేన శ్లోకేన, అనన్తరోక్తం పురుషోత్తమవిషయం జ్ఞానం శాస్త్రజన్యమేవైతత్సర్వం కరోతి, న తత్సాక్షాత్కారరూపమిత్యుచ్యతే ।। ౨౦ ।।

।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే పఞ్చదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౫ ।।