భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
అష్టాదశోऽధ్యాయః
అతీతేనాధ్యాయద్వయేన అభ్యుదయనిశ్శ్రేయససాధనభూతం వైదికమేవ యజ్ఞతపోదానాదికం కర్మ, నాన్యత్ వైదికస్య చ కర్మణస్సామాన్యలక్షణం ప్రణవాన్వయ: తత్ర మోక్షాభ్యుదయసాధనయోర్భేద: తత్సచ్ఛబ్దనిర్దేశ్యత్వేన మోక్షసాధనం చ కర్మ ఫలాభిసన్ధిరహితం యజ్ఞాదికమ్ తదారమ్భశ్చ సత్త్వోద్రేకాద్భవతి సత్త్వవృద్ధిశ్చ సాత్త్వికాహారసేవయా ఇత్యుక్తమ్ । అనన్తరం మోక్షసాధనతయా నిర్దిష్టయోస్త్యాగసంన్యాసయోరైక్యమ్, త్యాగస్య చ స్వరూపమ్, భగవతి సర్వేశ్వరే చ సర్వకర్మణాం కర్తృత్వానుసన్ధానమ్, సత్త్వరజస్తమసాం కార్యవర్ణనేన సత్త్వగుణస్యావశ్యోపాదేయత్వమ్, స్వవర్ణోచితానాం కర్మణాం పరమపురుషారాధనభూతానాం పరమపురుషప్రాప్తినిర్వర్తనప్రకార:, కృత్స్నస్య గీతాశాస్త్రస్య సారార్థో భక్తియోగ ఇత్యేతే ప్రతిపాద్యన్తే । తత్ర తావత్త్యాగసంన్యాసయోర్పృథక్త్వైకత్వ-నిర్ణయాయ స్వరూపనిర్ణయాయ చార్జున: పృచ్ఛతి –
అర్జున ఉవాచ సంన్యాసస్య మహాబాహో తత్త్వమిచ్ఛామి వేదితుమ్ ।
త్యాగస్య చ హృషీకేశ పృథక్కేశినిషూదన ।। ౧౮.౧ ।।
త్యాగసంన్యాసౌ హి మోక్షసాధనతయా విహితౌ, న కర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశు: వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాస్సంన్యాసయోగాద్యతయశ్శుద్ధసత్త్వా: । తే బ్రహ్మలోకే తు పరాన్తకాలే పరామృతాత్పరిముచ్యన్తి సర్వే (నా) ఇత్యాదిషు । అస్య సంన్యాసస్య త్యాగస్య చ తత్త్వం యాథాత్మ్యం పృథక్వేదితుమిచ్ఛామి। అయమభిప్రాయ: కిమేతౌ సంన్యాసత్యాగశబ్దౌ పృథగర్థౌ, ఉతైకార్థవేవ యదా పృథగర్థౌ, తదా అనయో: పృథక్త్వేన స్వరూపం వేదితుమిచ్ఛామి ఏకత్వేऽపి తస్య స్వరూపం వక్తవ్యమితి ।। ౧ ।।
అథానయోరేకమేవ స్వరూపమ్, తచ్చేదృశమితి నిర్ణేతుం వాదివిప్రతిపత్తిం దర్శయన్శ్రీభగవానువాచ –
శ్రీభగవానువాచ
కామ్యానాం కర్మణాం న్యాసం సంన్యాసం కవయో విదు: ।
సర్వకర్మఫలత్యాగం ప్రాహుస్త్యాగం విచక్షణా: ।। ౨ ।।
కేచన విద్వాంస: కామ్యానాం కర్మణాం న్యాసం స్వరూపత్యాగం సంన్యాసం విదు: । కేచిచ్చ విచక్షణా: నిత్యానాం నైమిత్తికానాం చ కామ్యానాం సర్వేషాం కర్మణాం ఫలత్యాగ ఏవ మోక్షశాస్త్రేషు త్యాగశబ్దార్థ ఇతి ప్రాహు:। తత్ర శాస్త్రీయత్యాగ: కామ్యకర్మస్వరూపవిషయ: సర్వకర్మఫలవిషయ ఇతి వివాదం ప్రదర్శయనేకత్ర సంన్యాసశబ్దమితరత్ర త్యాగశబ్దం ప్రయుక్తవాన్ । అతస్త్యాగసంన్యాసశబ్దయోః ఏకార్థత్వమఙ్గీకృతమితి జ్ఞాయతే। తథా నిశ్చయం శృణు మే తత్ర త్యాగే భరతసత్తమ (౪) ఇతి త్యాగశబ్దేనైవ నిర్ణయవచనాత్, నియతస్య తు సంన్యాస: కర్మణో నోపపద్యతే । మోహాత్తస్య పరిత్యాగ: తామస: పరికీర్తిత: ।। (౭) అనిష్టమిష్టం మిశ్రం చ త్రివిధం కర్మణ: ఫలమ్ । భవత్యత్యాగినాం ప్రేత్య న తు సంన్యాసినాం క్వచిత్ ।। (౧౨) ఇతి పరస్పరపర్యాయతాదర్శనాచ్చ తయోరేకార్థత్వమఙ్గీకృతం ఇతి నిశ్చీయతే ।। ౨ ।।
త్యాజ్యం దోషవదిత్యేకే కర్మ ప్రాహుర్మనీషిణ: ।
యజ్ఞదానతప:కర్మ న త్యాజ్యమితి చాపరే ।। ౩ ।।
ఏకే మనీషిణ: కాపిలా: వైదికాశ్చ తన్మతానుసారిణ: రాగాదిదోషవద్బన్ధకత్వాత్సర్వం యజ్ఞాదికం కర్మ ముముక్షుణా త్యాజ్యమితి ప్రాహు:; అపరే పణ్డితా: యజ్ఞాదికం కర్మ న త్యాజ్యమితి ప్రాహు:।।౩।।
నిశ్చయం శృణు మే తత్ర త్యాగే భరతసత్తమ ।
త్యాగో హి పురుషవ్యాఘ్ర త్రివిధస్సంప్రకీర్తిత: ।। ౪ ।।
తత్ర ఏవం వాదివిప్రతిపన్నే త్యాగే త్యాగవిషయం నిశ్చయం మత్తశ్శృణు త్యాగ: క్రియమాణేష్వేవ వైదికేషు కర్మసు ఫలవిషయతయా, కర్మవిషయతయా, కర్తృత్వవిషయతయా చ పూర్వమేవ హి మయా త్రివిధస్సంప్రకీర్తిత:, మయి సర్వాణి కర్మాణి సంన్యస్యాధ్యాత్మచేతసా । నిరాశీర్నిర్మమో భూత్వా యుద్ధ్యస్వ విగతజ్వర: (౩.౩౦) ఇతి। కర్మజన్యం స్వర్గాదికం ఫలం మమ న స్యాదితి ఫలత్యాగ: మదీయఫలసాధనతయా మదీయమిదం కర్మేతి కర్మణి మమతాయా: పరిత్యాగ: కర్మవిషయస్త్యాగ: సర్వేశ్వరే కర్తృత్వానుసంధానేనాత్మన: కర్తృతాత్యాగ: కర్తృత్వవిషయస్త్యాగ:।।౪।।
యజ్ఞదానతప:కర్మ న త్యాజ్యం కార్యమేవ తత్ ।
యజ్ఞదానతప:ప్రభృతి వైదికం కర్మ ముముక్షుణా న కదాచిదపి త్యాజ్యమ్, అపి తు ఆ ప్రయాణాదహరహ: కార్యమేవ ।। ౪ ।। కుత: ?
యజ్ఞో దానం తపశ్చైవ పావనాని మనీషిణామ్ ।। ౫ ।।
యజ్ఞదానతప:ప్రభృతీని వర్ణాశ్రమసంబన్ధీని కర్మాణి మనీషిణాం మననశీలానాం పావనాని । మననముపాసనమ్ ముముక్షూణాం యావజ్జీవముపాసనం కుర్వతాముపాసననిష్పత్తివిరోధిప్రాచీన-కర్మవినాశనానీత్యర్థ: ।। ౫ ।।
ఏతాన్యపి తు కర్మాణి సఙ్గం త్యక్త్వా ఫలాని చ ।
కర్తవ్యానీతి మే పార్థ నిశ్చితం మతముత్తమమ్ ।। ౬ ।।
యస్మాన్మనీషిణాం యజ్ఞదానతప:ప్రభృతీని పావనాని, తస్మాదుపాసనవదేతాన్యపి యజ్ఞాదికర్మాణి మదారాధనరూపాణి, సఙ్గమ్ కర్మణి మమతాం ఫలాని చ త్యక్త్వా అహరహరాప్రయాణాదుపాసననివృత్తయే ముముక్షుణా కర్తవ్యానీతి మమ నిశ్చితముత్తమం మతమ్ ।। ౬ ।।
నియతస్య తు సంన్యాస: కర్మణో నోపపద్యతే ।
మోహాత్తస్య పరిత్యాగస్తామస: పరికీర్తిత: ।। ౭ ।।
నియతస్య నిత్యనైమిత్తికస్య మహాయజ్ఞాదే: కర్మణ: సంన్యాస: త్యాగో నోపపద్యతే, శరీరయాత్రాపి చ తే న ప్రసిద్ధ్యేదకర్మణ: (౩.౮) ఇతి శరీరయాత్రాయా ఏవాసిద్ధే:, శరీరయాత్రా హి యజ్ఞశిష్టాశనేన నిర్వర్త్యమానా సమ్యగ్జ్ఞానాయ ప్రభవతి అన్యథా, తే త్వఘం భుఞ్జతే పాపా: (౩.౧౩) ఇత్యయజ్ఞశిష్టాఘరూపాశనాప్యాయనం మనసో విపరీతజ్ఞానాయ భవతి । అన్నమయం హి సోమ్య మన: (ఛా.౬.౫.౪) ఇత్యన్నేన హి మన ఆప్యాయతే । ఆహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధిస్సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రువా స్మృతి: । స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్ష: ।। (ఛా.౭.౨౬.౨) ఇతి బ్రహ్మసాక్షాత్కారరూపం జ్ఞానమాహారశుద్ధ్యాయత్తం శ్రూయతే । తస్మాన్మహాయజ్ఞాదినిత్యనైమిత్తికం కర్మ ఆ ప్రయాణాద్బ్రహ్మజ్ఞానాయైవోపాదేయమితి తస్య త్యాగో నోపపద్యతే । ఏవం జ్ఞానోత్పాదిన: కర్మణో బన్ధకత్వమోహాత్పరిత్యాగస్తామస: పరికీర్తిత: । తమోమూలస్త్యాగస్తామస: । తమ:కార్యాజ్ఞానమూలత్వేన త్యాగస్య తమోమూలత్వమ్ । తమో హ్యజ్ఞానస్య మూలం, ప్రమాదమోహౌ తమసో భవతోऽజ్ఞానమేవ చ (౧౪.౧౭) ఇత్యత్రోక్తమ్ । అజ్ఞానం తు జ్ఞానవిరోధి విపరీతజ్ఞానమ్ తథా చ వక్ష్యతే, అధర్మం ధర్మమితి యా మన్యతే తమసావృతా । సర్వార్థాన్ విపరీతాంశ్చ బుద్ధి: సా పార్థ తామసీ (౩౨) ఇతి। అతో నిత్యనైమిత్తికాదే: కర్మణస్త్యాగో విపరీతజ్ఞానమూల ఏవేత్యర్థ: ।। ౭।।
దు:ఖమిత్యేవ య: కర్మ కాయక్లేశభయాత్త్యజేత్ ।
స కృత్వా రాజసం త్యాగం నైవ త్యాగఫలం లభేత్ ।। ౮ ।।
యద్యపి పరంపరయా మోక్షసాధనభూతం కర్మ, తథాపి దు:ఖాత్మకద్రవ్యార్జనసాధ్యత్వాత్ బహ్వాయాసరూపతయా కాయక్లేశకరత్వాచ్చ మనసోऽవసాదకరమితి తద్భీత్యా యోగనిష్పత్తయే జ్ఞానాభ్యాస ఏవ యతనీయ ఇతి । యో మహాయజ్ఞాద్యాశ్రమకర్మ పరిత్యజేత్, స రాజసం రజోమూలం త్యాగం కృత్వా తదయథావస్థితశాస్త్రార్థరూపమితి జ్ఞానోత్పత్తిరూపం త్యాగఫలం న లభతే అయథావత్ప్రజానాతి బుద్ధిస్సా పార్థ రాజసీ (౩౧) ఇతి హి వక్ష్యతే । న హి కర్మ దృష్టద్వారేణ మన:ప్రసాదహేతు:, అపి తు భవగత్ప్రసాదద్వారేణ ।। ౮ ।।
కార్యమిత్యేవ యత్కర్మ నియతం క్రియతేऽర్జున ।
సఙ్గం త్యక్త్వా ఫలం చైవ, స త్యాగ: సాత్త్వికో మత: ।। ౯ ।।
నిత్యనైమిత్తికమహాయజ్ఞాదివర్ణాశ్రమవిహితం కర్మ మదారాధనరూపతయా కార్యం స్వయంప్రయోజనమితి మత్వా సఙ్గం కర్మణి మమతాం ఫలం చ త్యక్త్వా యత్క్రియతే, స త్యాగ: సాత్త్వికో మత:, స సత్త్వమూల:, యథావస్థితశాస్త్రార్థజ్ఞానమూల ఇత్యర్థ: । సత్త్వం హి యథావస్థితవస్తుజ్ఞానం ఉత్పాదయతీత్యుక్తమ్, సత్త్వాత్సంజాయతే జ్ఞానమ్ (౧౪.౧౭) ఇతి । వక్ష్యతే చ, ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ కార్యాకార్యం భయాభయే । బన్ధం మోక్షం చ యా వేత్తి బుద్ధి: సా పార్థ సాత్త్వికీ।। (౩౦) ఇతి ।।
న ద్వేష్ట్యకుశలం కర్మ కుశలే నానుషజ్జతే ।
త్యాగీ సత్త్వసమావిష్టో మేధావీ చ్ఛిన్నసంశయ: ।। ౧౦ ।।
ఏవం సత్త్వసమావిష్టో మేధావీ యథావస్థితతత్త్వజ్ఞాన:, తత ఏవ చ్ఛిన్నసంశయ:, కర్మణి సఙ్గఫలకర్తృత్వత్యాగీ, న ద్వేష్ట్యకుశలం కర్మ శుకలే చ కర్మణి నానుషజ్జతే । అకుశలం కర్మ అనిష్టఫలమ్, కుశలం చ కర్మ ఇష్టరూపస్వర్గపుత్రపశ్వన్నాద్యాదిఫలమ్ । సర్వస్మిన్ కర్మణి మమతారహితత్వాత్, త్యక్తబ్రహ్మవ్యతిరిక్తసర్వఫలత్వాత్, త్యక్తకర్తృత్వాచ్చ తయో: క్రియమాణయో: ప్రీతిద్వేషౌ న కరోతి । అనిష్టఫలం పాపం కర్మాత్ర ప్రామాదికమభిప్రేతమ్ నావిరతో దుశ్చరితాన్నాశాన్తో నాసమాహిత: । నాశాన్తమానసో వాపి ప్రజ్ఞానేనైనమాప్నుయాత్ ।। ఇతి దుశ్చరితావిరతేర్జ్ఞానోత్పత్తివిరోధిత్వశ్రవణాత్। అత: కర్మణి కర్తృత్వసఙ్గఫలానాం త్యాగ: శాస్త్రీయత్యాగ:, న కర్మస్వరూపత్యాగ: ।। ౧౦ ।।
తదాహ
న హి దేహభృతా శక్యం త్యక్తుం కర్మాణ్యశేషత: ।
యస్తు కర్మఫలత్యాగీ స త్యాగీత్యభిధీయతే ।। ౧౧ ।।
న హి దేహభృతా ధ్రియమాణశరీరేణ కర్మాణ్యశేషతస్త్యక్తుం శక్యమ్ దేహధారణార్థానామశనపానాదీనాం తదనుబన్ధినాం చ కర్మణామవర్జనీయత్వాత్ । తదర్థం చ మహాయజ్ఞాద్యనుష్ఠానమవర్జనీయమ్ । యస్తు తేషు మహాయజ్ఞాదికర్మసు ఫలత్యాగీ స ఏవ, త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశు: (౧౯) ఇత్యాదిశాస్త్రేషు త్యాగీత్యభిధీయతే । ఫలత్యాగీతి ప్రదర్శనార్థం ఫలకర్తృత్వకర్మసఙ్గానాం త్యాగీతి త్రివిధ: సంప్రకీర్తిత: (౪) ఇతి ప్రక్రమాత్ ।। ౧౧ ।।
నను కర్మాణ్యగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదీని, మహాయజ్ఞాదీని చ స్వర్గాదిఫలసంబన్ధితయా శాస్త్రైర్విధీయన్తే నిత్యనైమిత్తికానామపి ప్రాజాపత్యం గృహస్థానామ్ (వి.పు.౧.౫.౩౮) ఇత్యాదిఫలసంబన్ధితయైవ హి చోదనా । అత: తత్తత్ఫలసాధనస్వభావతయావగతానాం కర్మణామనుష్ఠానే, బీజావాపాదీనామివ, అనభిసంహితఫలస్యాపి ఇష్టానిష్టరూపఫలసంబన్ధ: అవర్జనీయ: । అతో మోక్షవిరోధిఫలత్వేన ముముక్షుణా న కర్మానుష్ఠేయమిత్యత ఉత్తరమాహ –
అనిష్టమిష్టం మిశ్రం చ త్రివిధం కర్మణ: ఫలమ్ ।
భవత్యత్యాగినాం ప్రేత్య న తు సంన్యాసినాం క్వచిత్ ।। ౧౨ ।।
అనిష్టం నరకాదిఫలమ్, ఇష్టం స్వర్గాది, మిశ్రమనిష్టసంభిన్నం పుత్రపశ్వన్నాద్యాది ఏతత్త్రివిధం కర్మణ: ఫలమ్, అత్యాగినాం కర్తృత్వమమతాఫలత్యాగరహితానాం ప్రేత్య భవతి । ప్రేత్య కర్మానుష్ఠానోత్తరకాలమిత్యర్థ:। న తు సంన్యాసినాం క్వచిత్ న తు కర్తృత్వాదిపరిత్యాగినాం క్వచిదపి మోక్షవిరోధి ఫలం భవతి । ఏతదుక్తం భవతి యద్యప్యగ్నిహోత్రమహాయజ్ఞాదీని తాన్యేవ, తథాపి జీవనాధికారకామాధికారయోరివ మోక్షాధికారే చ వినియోగపృథక్త్వేన పరిహ్రియతే । మోక్షవినియోగశ్చ, తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేన (బృ.౬.౪.౨౨) ఇత్యాదిభిరితి । తదేవం క్రియమాణేష్వేవ కర్మసు కర్తృత్వాదిపరిత్యాగ: శాస్త్రసిద్ధి: సంన్యాస: స ఏవ చ త్యాగ ఇత్యుక్త: ।।౧౨।।
ఇదానీం భగవతి పురుషోత్తమే అన్తర్యామిణి కర్తృత్వానుసంధానేన ఆత్మని అకర్తృత్వానుసంధానప్రకారమాహ, తత ఏవ ఫలకర్మణోరపి మమతాపరిత్యాగో భవతీతి । పరమపురుషో హి స్వకీయేన జీవాత్మనా స్వకీయైశ్చ కరణకలేవరప్రాణై: స్వలీలాప్రయోజనాయ కర్మాణ్యారభతే । అతో జీవాత్మగతం క్షున్నివృత్త్యాదికమపి ఫలమ్, తత్సాధనభూతం చ కర్మ పరమపురుషస్యైవ ।
పఞ్చైతాని మహాబాహో కారణాని నిబోధే మే ।
సాంఖ్యే కృతాన్తే ప్రోక్తాని సిద్ధయే సర్వకర్మణామ్ ।। ౧౩ ।।
సాంఖ్యా బుద్ధి:, సాంఖ్యే కృతాన్తే యథావస్థితతత్త్వవిషయయా వైదిక్యా బుద్ధ్యా అనుసంహితే నిర్ణయే సర్వకర్మణాం సిద్ధయే ఉత్పత్తయే, ప్రోక్తాని పఞ్చైతాని కారణాని నిబోధే మే మమ సకాశాదనుసంధత్స్వ । వైదికీ హి బుద్ధి: శరీరేన్ద్రియప్రాణజీవాత్మోపకరణం పరమాత్మానమేవ కర్తారమవధారయతి, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౨) , అన్త:ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (య.యా.౩.౧౧.౨) ఇత్యాదిషు ।।౧౩।।
తదిదమాహ –
అధిష్ఠానం తథా కర్తా కరణం చ పృథగ్విధమ్ ।
వివిధా చ పృథక్చేష్టా దైవం చైవాత్ర పఞ్చమమ్ ।। ౧౪ ।।
శరీరవాఙ్మనోభిర్యత్కర్మ ప్రారభతే నర: ।
న్యాయ్యం వా విపరీతం వా పఞ్చైతే తస్య హేతవ: ।। ౧౫ ।।
న్యాయ్యే శాస్త్రసిద్ధే, విపరీతే ప్రతిషిద్ధే వా సర్వస్మిన్ కర్మణి శరీరే, వాచికే, మానసే చ పఞ్చైతే హేతవ: । అధిష్ఠానం శరీరమ్ అధిష్ఠీయతే జీవాత్మనేతి మహాభూతసంఘాతరూపం శరీరమధిష్ఠానమ్ । తథా కర్తా జీవాత్మా అస్య జీవాత్మనో జ్ఞాతృత్వం కర్తృత్వం చ, జ్ఞోऽత ఏవ (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౯) ఇతి కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ (బ్ర.సూ.౨.౩.౩౩) ఇతి చ సూత్రోపపాదితమ్ । కరణం చ పృథగ్విధమ్ వాక్పాణిపాదాదిపఞ్చకం సమనస్కం కర్మేన్ద్రియం పృథగ్విధం కర్మనిష్పత్తౌ పృథగ్వ్యాపారమ్ । వివిధా చ పృథక్చేష్టా । చేష్టాశబ్దేన పఞ్చాత్మా వాయురభిధీయతే తద్వృత్తివాచినా శరీరేన్ద్రియధారణస్య ప్రాణాపానాదిభేదభిన్నస్య వాయో: పఞ్చాత్మనో వివిధా చ చేష్టా వివిధా వృత్తి:। దైవం చైవాత్ర పఞ్చమమ్ అత్ర కర్మహేతుకలాపే దైవం పఞ్చమమ్ పరమాత్మా అన్తర్యామీ కర్మనిష్పత్తౌ ప్రధానహేతురిత్యర్థ:। ఉక్తం హి, సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్త: స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ (౧౫.౧౫) ఇతి । వక్ష్యతి చ, ఈశ్వర: సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్ సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా।। (౬౧) ఇతి । పరమాత్మాయత్తం చ జీవాత్మన: కర్తృత్వమ్, పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే: (బ్ర.సూ.౨.౩.౪౦) ఇత్యాద్యుపపాదితమ్ । నన్వేవం పరమాత్మాయత్తే జీవాత్మన: కర్తృత్వే జీవాత్మా కర్మణ్యనియోజ్యో భవతీతి విధినిషేధశాస్త్రాణ్యనర్థకాని స్యు: ।। ఇదమపి చోద్యం సూత్రకారేణ పరిహృతమ్, కృతప్రయత్నాపేక్షస్తు విహితప్రతిషిద్ధావైయార్థ్యాదిభ్య: (బ్ర.సూ.౨.౩.౪౧) ఇతి । ఏతదుక్తం భవతి – పరమాత్మనా దత్తైస్తదాధారైశ్చ కరణకలేబరాదిభిస్తదాహితశక్తిభి: స్వయం చ జీవాత్మా తదాధారస్తదాహితశక్తిస్సన్ కర్మనిష్పత్తయే స్వేచ్ఛయా కరణాద్యధిష్ఠానాకారం ప్రయత్నం చారభతే తదన్తరవస్థిత: పరమాత్మా స్వానుమతిదానేన తం ప్రవర్తయతీతి జీవస్యాపి స్వబుద్ధ్యైవ ప్రవృత్తిహేతుత్వమస్తి యథా గురుతరశిలామహీరుహాదిచలనాదిఫలప్రవృత్తిషు బహుపురుషసాధ్యాసు బహూనాం హేతుత్వం విధినిషేధభాక్త్వం చేతి ।। ౧౪-౧౫।।
తత్రైవం సతి కర్తారమాత్మానం కేవలం తు య: ।
పశ్యత్యకృతబుద్ధిత్వాన్న స పశ్యతి దుర్మతి: ।। ౧౬ ।।
ఏవం వస్తుత: పరమాత్మానుమతిపూర్వకే జీవాత్మన: కర్తృత్వే సతి, తత్ర కర్మణి కేవలమాత్మానమేవ కర్తారం య: పశ్యతి, స దుర్మతి: విపరీతమతి: అకృతబుద్ధిత్వాదనిష్పన్న-యథావస్థితవస్తుబుద్ధిత్వాన్న పశ్యతి న యథావస్థితం కర్తారం పశ్యతి।।౧౬।।
యస్య నాహంకృతో భావో బుద్ధిర్యస్య న లిప్యతే ।
హత్వాపి స ఇమాంల్లోకాన్న హన్తి న నిబధ్యతే ।। ౧౭ ।।
పరమపురుషకర్తృత్వానుసంధానేన యస్య భావ: కర్తృత్వవిషయో మనోవృత్తివిశేష: నాహంకృత: నాహమభిమానకృత:। అహం కరోమీతి జ్ఞానం యస్య న విద్యత ఇత్యర్థ: । బుద్ధిర్యస్య న లిప్యతే అస్మిన్ కర్మణి మమ కర్తృత్వాభావాదేతత్ఫలం న మయా సంబధ్యతే, న చ మదీయం కర్మేతి యస్య బుద్ధిర్జాయత ఇత్యర్థ: । స ఇమాన్ లోకాన్ యుద్ధే హత్వాపి తాన్న నిహన్తి న కేవలం భీష్మాదీనిత్యర్థ: । తతస్తేన యుద్ధాఖ్యేన కర్మణా న నిబధ్యతే । తత్ఫలం నానుభవతీత్యర్థ: ।।౧౭।।
సర్వమిదమకర్తృత్వాద్యనుసన్ధానం సత్త్వగుణవృద్ధ్యైవ భవతీతి సత్త్వస్యోపాదేయతాజ్ఞాపనాయ కర్మణి సత్త్వాదిగుణకృతం వైషమ్యం ప్రపఞ్చయిష్యన్ కర్మచోదనాప్రకారం తావదాహ –
జ్ఞానం జ్ఞేయం పరిజ్ఞాతా త్రివిధా కర్మచోదనా ।
కారణం కర్మ కర్తేతి త్రివిధ: కర్మసంగ్రహ: ।। ౧౮ ।।
జ్ఞానం కర్తవ్యకర్మవిషయం జ్ఞానమ్, జ్ఞేయం చ కర్తవ్యం కర్మ, పరిజ్ఞాతా తస్య బోద్ధేతి త్రివిధా కర్మచోదనా। బోధబోద్ధవ్యబోద్ధృయుక్తో జ్యోతిష్టోమాదికర్మవిధిరిత్యర్థ: । తత్ర బోద్ధవ్యరూపం కర్మ త్రివిధం సంగృహ్యతే కరణం కర్మ కర్తేతి । కరణం సాధనభూతం ద్రవ్యాదికమ్ కర్మ యాగాదికమ్ కర్తా అనుష్ఠాతేతి ।। ౧౮।।
జ్ఞానం కర్మ చ కర్తా చ త్రిధైవ గుణభేదత: ।
ప్రోచ్యతే గుణసంఖ్యానే యథావచ్ఛృణు తాన్యపి ।। ౧౯ ।।
కర్తవ్యకర్మవిషయం జ్ఞానమ్, అనుష్ఠీయమానం చ కర్మ, తస్యానుష్ఠాతా చ సత్త్వాదిగుణభేదతస్త్రివిధైవ ప్రోచ్యతే గుణసంఖ్యానే గుణకార్యగణనే । యథావచ్ఛృణు తాన్యపి తాని గుణతో భిన్నాని జ్ఞానాదీని యథావచ్ఛృణు ।। ౧౯ ।।
సర్వభూతేషు యేనైకం భావమవ్యయమీక్షతే ।
అవిభక్తం విభక్తేషు తజ్జ్ఞానం విద్ధి సాత్త్వికమ్ ।। ౨౦ ।।
బ్రాహ్మణక్షత్రియబ్రహ్మచారిగృహస్థాదిరూపేణ విభక్తేషు సర్వేషు భూతేషు కర్మాధికారిషు యేన జ్ఞానేనైకమాత్మాఖ్యం భావం, తత్రాప్యవిభక్తం బ్రాహ్మణత్వాద్యనేకాకారేష్వపి భూతేషు సితదీర్ఘాది-విభాగవత్సు జ్ఞానాకారే ఆత్మని విభాగరహితమ్, అవ్యయం వ్యయస్వభావేష్వపి బ్రాహ్మణాదిశరీరేషు అవ్యయమవికృతం ఫలాదిసఙ్గానర్హం చ కర్మాధికారవేలాయామీక్షతే, తజ్జ్ఞానం సాత్త్వికం విద్ధి ।। ౨౦ ।।
పృథక్త్వేన తు యజ్జ్ఞానం నానాభావాన్ పృథగ్విధాన్ ।
వేత్తి సర్వేషు భూతేషు తజ్జ్ఞానం విద్ధి రాజసమ్ ।। ౨౧ ।।
సర్వేషు భూతేషు బ్రాహ్మణాదిషు బ్రాహ్మణాద్యాకారపృథక్త్వేనాత్మాఖ్యానపి భావాన్నానాభూతాన్ సితదీర్ఘాదిపృథక్త్వేన చ పృథగ్విధాన్ ఫలాదిసంయోగయోగ్యాన్ కర్మాధికారవేలాయాం యజ్జ్ఞానం వేత్తి, తజ్జ్ఞానం రాజసం విద్ధి ।।౨౧।।
యత్తు కృత్స్నవదేకస్మిన్ కార్యే సక్తమహేతుకమ్ ।
అతత్త్వార్థవదల్పం చ తత్తామసముదాహృతమ్ ।। ౨౨ ।।
యత్తు జ్ఞానమ్, ఏకస్మిన్ కార్యే ఏకస్మిన్ కర్తవ్యే కర్మణి ప్రేతభూతగణాద్యారాధనరూపే అత్యల్పఫలే కృత్స్నఫలవత్సక్తమ్, అహేతుకం వస్తుతస్త్వకృత్స్నఫలవత్తయా తథావిధసఙ్గహేతురహితమతత్త్వార్థవత్పూర్వవదేవాత్మని పృథక్త్వాదియుక్తతయా మిథ్యాభూతార్థవిషయమ్, అత్యల్పఫలం చ ప్రేతభూతాద్యారాధనవిషయత్వాదల్పం చ, తజ్జ్ఞానం తామసముదాహృతమ్ ।। ౨౨ ।। ఏవం కర్తవ్యకర్మవిషయజ్ఞానస్యాధికారవేలాయామధికార్యంశేన గుణతస్త్రైవిధ్యముక్త్వా అనుష్ఠేయస్య కర్మణో గుణతస్త్రైవిధ్యమాహ –
నియతం సఙ్గరహితమరాగద్వేషత: కృతమ్ ।
అఫలప్రేప్సునా కర్మ యత్తత్సాత్త్వికముచ్యతే ।। ౨౩ ।।
నియతం స్వవర్ణాశ్రమోచితమ్, సఙ్గరహితం కర్తృత్వాదిసఙ్గరహితమ్, అరాగద్వేషత: కృతం కీర్తిరాగాదకీర్తిద్వేషాచ్చ న కృతమ్ అదమ్భేన కృతమిత్యర్థ: అఫలప్రేప్సునా అఫలాభిసన్ధినా కార్యమిత్యేవ కృతం యత్కర్మ, తత్సాత్త్వికముచ్యతే ।। ౨౩ ।।
యత్తు కామేప్సునా కర్మ సాహఙ్కారేణ వా పున: ।
క్రియతే బహులాయాసం తద్రాజసముదాహృతమ్ ।। ౨౪ ।।
యత్తు పున: కామేప్సునా ఫలప్రేప్సునా సాహంకారేణ వా వాశబ్దశ్చార్థే కర్తృత్వాభిమానయుక్తేన చ, బహులాయాసం యత్కర్మ క్రియతే, తద్రాజసం బహులాయాసమిదం కర్మ మయైవ క్రియత ఇత్యేవంరూపాభిమానయుక్తేన యత్కర్మ క్రియతే, తద్రాజసమిత్యర్థ: ।। ౨౪ ।।
అనుబన్ధం క్షయం హింసామనవేక్ష్య చ పౌరుషమ్ ।
మోహాదారభ్యతే కర్మ యత్తత్తామసముచ్యతే ।। ౨౫ ।।
కృతే కర్మణ్యనుబధ్యమానం దు:ఖమనుబన్ధ: క్షయ: కర్మణి క్రియమాణే అర్థవినాశ: హింసా తత్ర ప్రాణిపీడా పౌరుషమాత్మన: కర్మసమాపనసామర్థ్యమ్ ఏతాని అనవేక్ష్య అవిమృశ్య, మోహాత్పరమపురుషకర్తృత్వాజ్ఞానాద్యత్కర్మారభ్యతే, తత్తామసముచ్యతే ।। ౨౫ ।।
ముక్తసఙ్గోऽనహంవాదీ ధృత్యుత్సాహసమన్విత: ।
సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్నిర్వికార: కర్తా సాత్త్విక ఉచ్యతే।। ౨౬ ।।
ముక్తసఙ్గ: ఫలసఙ్గరహిత: అనహంవాదీ కర్తృత్వాభిమానరహిత:, ధృత్యుత్సాహసమన్విత: ఆరబ్ధే కర్మణి యావత్కర్మసమాప్త్యవర్జనీయదు:ఖధారణం ధృతి: ఉత్సాహ: ఉద్యుక్తచేతస్త్వమ్ తాభ్యాం సమన్విత:, సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్నిర్వికార: యుద్ధాదౌ కర్మణి తదుపకరణభూతద్రవ్యార్జనాదిషు చ సిద్ధ్యసిద్ధ్యోరవికృతచిత్త: కర్తా సాత్త్విక ఉచ్యతే ।। ౨౬ ।।
రాగీ కర్మఫలప్రేప్సుర్లుబ్ధో హింసాత్మకోऽశుచి: ।
హర్షశోకాన్విత: కర్తా రాజస: పరికీర్తిత: ।। ౨౭ ।।
రాగీ యశోऽర్థీ, కర్మఫలప్రేప్సు: కర్మఫలార్థీ లుబ్ధ: కర్మాపేక్షితద్రవ్యవ్యయస్వభావరహిత:, హింసాత్మక: పరాన్ పీడయిత్వా తై: కర్మ కుర్వాణ:, అశుచి: కర్మాపేక్షితశుద్ధిరహిత:, హర్షశోకాన్విత: యుద్ధాదౌ కర్మణి జయాదిసిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్హార్షశోకాన్విత: కర్తా రాజస: పరికీర్తిత: ।। ౨౭ ।।
అయుక్త: ప్రాకృత: స్తబ్ధ: శఠో నైకృతికోऽలస: ।
విషాదీ దీర్ఘసూత్రీ చ కర్తా తామస ఉచ్యతే ।। ౨౮ ।।
అయుక్త: శాస్త్రీయకర్మాయోగ్య:, వికర్మస్థ:, ప్రాకృత: అనధిగతవిద్య:, స్తబ్ధ: అనారమ్భశీల:, శఠ: అభిచారాదికర్మరుచి:, నైకృతిక: వఞ్చనపర:, అలస: ఆరబ్ధేష్వపి కర్మసు మన్దప్రవృత్తి:, విషాదీ అతిమాత్రావసాదశీల: దీర్ఘసూత్రీ అభిచారాదికర్మ కుర్వన్ పరేషు దీర్ఘకాలవర్త్యనర్థపర్యాలోచనశీల:, ఏవంభూతో య: కర్తా, స తామస: ।। ౧౮.౨౮ ।।
ఏవం కర్తవ్యకర్మవిషయజ్ఞానే కర్తవ్యే చ కర్మణి అనుష్ఠాతరి చ గుణతస్త్రైవిధ్యముక్తమ్ ఇదానీం సర్వతత్త్వసర్వపురుషార్థనిశ్చయరూపాయా బుద్ధేర్ధృతేశ్చ గుణతస్త్రైవిధ్యమాహ –
బుద్ధేర్భేదం ధృతేశ్చైవ గుణతస్త్రివిధం శృణు ।
ప్రోచ్యమానమశేషేణ పృథక్త్వేన ధనంజయ ।। ౨౯ ।।
బుద్ధి: వివేకపూర్వకం నిశ్చయరూపం జ్ఞానమ్, ధృతి: ఆరబ్ధాయా: క్రియాయా విఘ్నోానిపాతేऽపి ధారణమ్, తయోస్సత్త్వాదిగుణతస్త్రివిధం భేదం పృథక్త్వేన ప్రోచ్యమానం యథావచ్ఛృణు ।। ౨౯ ।।
ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ కార్యాకార్యే భయాభయే ।
బన్ధం మోక్షం చ యా వేత్తి బుద్ధి: సా పార్థ సాత్త్వికీ ।। ౩౦ ।।
ప్రవృత్తి: అభ్యుదయసాధనభూతో ధర్మ:, నివృత్తి: మోక్షసాధనభూత:, తవుభౌ యథావస్థితౌ యా బుద్ధిర్వేత్తి కార్యాకార్యే సర్వవర్ణానాం ప్రవృత్తినివృత్తిధర్మయోరన్యతరనిష్ఠానాం దేశకాలావస్థావిశేషేషు ‘ఇదం కార్యమ్, ఇదమకార్యమ్‘ ఇతి యా వేత్తి భయాభయే శాస్త్రాతివృత్తిర్భయస్థానం తదనువృత్తిరభయస్థానమ్, బన్ధం మోక్షం చ సంసారయాథాత్మ్యం తద్విగమయాథాత్మ్యం చ యా వేత్తి సా సాత్త్వికీ బుద్ధి: ।। ౩౦ ।।
యథా ధర్మమధర్మం చ కార్యం చాకార్యమేవ చ ।
అయథావత్ప్రజానాతి బుద్ధి: సా పార్థ రాజసీ ।। ౩౧ ।।
యథా పూర్వోక్తం ద్వివిధం ధర్మం తద్విపరీతం చ తన్నిష్ఠానాం దేశకాలావస్థాదిషు కార్యం చాకార్యం చ యథావన్న జానాతి, సా రాజసీ బుద్ధి: ।। ౩౧ ।।
అధర్మం ధర్మమితి యా మన్యతే తమసావృతా ।
సర్వార్థాన్ విపరీతాంశ్చ బుద్ధి: సా పార్థ తామసీ ।। ౩౨ ।।
తామసీ తు బుద్ధి: తమసావృతా సతీ సర్వార్థాన్ విపరీతాన్మన్యతే । అధర్మం ధర్మం, ధర్మం చాధర్మం, సన్తం చార్థమసన్తమ్, అసన్తం చార్థం సన్తం, పరం చ తత్త్వమపరమ్, అపరం చ తత్త్వం పరమ్ । ఏవం సర్వం విపరీతం మన్యత ఇత్యర్థ: ।। ౩౨ ।।
ధృత్యా యయా ధారయతే మన:ప్రాణేన్ద్రియక్రియా: ।
యోగేనావ్యభిచారిణ్యా ధృతి: సా పార్థ సాత్త్వికీ ।। ౩౩ ।।
యయా ధృత్యా యోగేనావ్యభిచారిణ్యా మన:ప్రాణేన్ద్రియాణాం క్రియా: పురుషో ధారయతే యోగ: మోక్షసాధనభూతం భగవదుపాసనమ్ యోగేన ప్రయోజనభూతేనావ్యభిచారిణ్యా యోగోద్దేశేన ప్రవృత్తాస్తత్సాధనభూతా మన:ప్రభృతీనాం క్రియా: యయా ధృత్యా ధారయతే, సా సాత్త్వికీత్యర్థ: ।। ౩౩ ।।
యయా తు ధర్మకామార్థాన్ ధృత్యా ధారయతేऽర్జున ।
ప్రసఙ్గేన ఫలాకాఙ్క్షీ ధృతి: సా పార్థ రాజసీ ।। ౩౪ ।।
ఫలాకాఙ్క్షీ పురుష: ప్రకృష్టసఙ్గేన ధర్మకామార్థాన్ యయా ధృత్యా ధారయతే, సా రాజసీ । ధర్మకామార్థశబ్దేన తత్సాధనభూతా మన:ప్రాణేన్ద్రియక్రియా లక్ష్యన్తే । ఫలాకాఙ్క్షీత్యత్రాపి ఫలశబ్దేన రాజసత్వాద్ధర్మకామార్థా ఏవ వివక్షితా: । అతో ధర్మకామార్థాపేక్షయా మన:ప్రభృతీనాం క్రియా యయా ధృత్యా ధారయతే, సా రాజసీత్యుక్తం భవతి ।। ౩౪ ।।
యయా స్వప్నం భయం శోకం విషాదం మదమేవ చ ।
న విముఞ్చతి దుర్మేధా ధృతి: సా పార్థ తామసీ ।। ౩౫ ।।
యయా ధృత్యా ।స్వప్నం నిద్రామ్ । మదం విషయానుభవజనితం మదమ్ । స్వప్నమదవుద్దిశ్య ప్రవృత్తా మన:ప్రాణాదీనాం క్రియా: దుర్మేధా న విముఞ్చతి ధారయతి । భయశోకవిషాదశబ్దాశ్చ భయశోకాదిదాయివిషయపరా: తత్సాధనభూతాశ్చ మన:ప్రాణాదిక్రియా యయా ధారయతే, సా ధృతిస్తామసీ ।। ౩౫ ।।
సుఖం త్విదానీం త్రివిధం శృణు మే భరతర్షభ ।
పూర్వోక్తా: సర్వే జ్ఞానకర్మకర్త్రాదయో యచ్ఛేషభూతా:, తచ్చ సుఖం గుణతస్త్రివిధమిదానీం శృణు ।।
అభ్యాసాద్రమతే యత్ర దు:ఖాన్తం చ నిగచ్ఛతి ।। ౩౬ ।।
యత్తదగ్రే విషమివ పరిణామేऽమృతోపమమ్ ।
తత్సుఖం సాత్త్వికం ప్రోక్తమాత్మబుద్ధిప్రసాదజమ్ ।। ౩౭ ।।
యస్మిన్ సుఖే చిరకాలాభ్యాసాత్క్రమేణ నిరతిశయాం రతిం ప్రాప్నోతి, దు:ఖాన్తం చ నిగచ్ఛతి నిఖిలస్య సాంసారికస్య దు:ఖస్యాన్తం నిగచ్ఛతి ।। తదేవ విశినష్టి యత్తత్సుఖమ్, అగ్రే యోగోపక్రమవేలాయాం బహ్వాయాససాధ్యత్వాద్వివిక్తస్వరూపస్యాననుభూతత్వాచ్చ విషమివ దు:ఖమివ భవతి, పరిణామేऽమృతోపమమ్ । పరిణామే విపాకే అభ్యాసబలేన వివిక్తాత్మస్వరూపావిర్భావే అమృతోపమం భవతి, తచ్చ ఆత్మబుద్ధిప్రసాదజమాత్మవిషయా బుద్ధి: ఆత్మబుద్ధి:, తస్యా: నివృత్తసకలేతరవిషయత్వం ప్రసాద:, నివృత్తసకలేతరవిషయబుద్ధ్యా వివిక్తస్వభావాత్మానుభవజనితం సుఖమమృతోపమం భవతి తత్సుఖం సాత్త్వికం ప్రోక్తమ్ ।। ౩౭ ।।
విషయేన్ద్రియసంయోగాద్యత్తదగ్రేऽమృతోపమమ్ ।
పరిణామే విషమివ తత్సుఖం రాజసం స్మృతమ్ ।। ౩౮ ।।
అగ్రే అనుభవవేలాయాం విషయేన్ద్రియసంయోగాద్యత్తదమృతమివ భవతి, పరిణామే విపాకే విషయాణాం సుఖతానిమిత్తక్షుదాదౌ నివృత్తే తస్య చ సుఖస్య నిరయాదినిమిత్తత్వాద్విషమివ పీతం భవతి, తత్సుఖం రాజసం స్మృతమ్ ।। ౩౮ ।।
యదగ్రే చానుబన్ధే చ సుఖం మోహనమాత్మన: ।
నిద్రాలస్యప్రమాదోత్థం తత్తామసముదాహృతమ్ ।।౩౯ ।।
యత్సుఖమగ్రే చానుబన్ధే చ అనుభవవేలాయాం విపాకే చ ఆత్మనో మోహనం మోహహేతుర్భవతి మోహోऽత్ర యథావస్థితవస్త్వప్రకాశోऽభిప్రేత: నిద్రాలస్యప్రమాదోత్థం నిద్రాలస్యప్రమాదజనితమ్, నిద్రాదయో హ్యనుభవవేలాయామపి మోహహేతవ: । నిద్రాయా మోహహేతుత్వం స్పృష్టమ్ । ఆలస్యమిన్ద్రియవ్యాపారమాన్ద్యమ్ । ఇన్ద్రియవ్యాపారమాన్ద్యే చ జ్ఞానమాన్ద్యం భవత్యేవ । ప్రమాద: కృత్యానవధానరూప ఇతి తత్రాపి జ్ఞానమాన్ద్యం భవతి । తతశ్చ తయోరపి మోహహేతుత్వమ్ । తత్సుఖం తామసముదాహృతమ్ । అతో ముముక్షుణా రజస్తమసీ అభిభూయ సత్త్వమేవోపాదేయమిత్యుక్తం భవతి ।। ౩౯ ।। న తదస్తి పృథివ్యాం వా దివి దేవేషు వా పున: ।
సత్త్వం ప్రకృతిజైర్ముక్తం యదేభి: స్యాత్త్రిభిర్గుణై: ।। ౪౦ ।।
పృథివ్యాం మనుష్యాదిషు దివి దేవేషు వా ప్రకృతిసంసృష్టేషు బ్రహ్మాదిషు స్థావరాన్తేషు ప్రకృతిజైరేభిస్త్రిభిర్గుణైర్ముక్తం యత్సత్త్వం ప్రాణిజాతమ్, న తదస్తి ।। ౪౦ ।।
త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశు: ఇత్యాదిషు మోక్షసాధనతయా నిర్దిష్టస్త్యాగ: సంన్యాసశబ్దార్థాదనన్య: స చ క్రియమాణేష్వేవ కర్మసు కర్తృత్వత్యాగమూల: ఫలకర్మణోస్త్యాగ: కర్తృత్వత్యాగశ్చ పరమపురుషే కర్తృత్వానుసంధానేనేత్యుక్తమ్ । ఏతత్సర్వం సత్త్వగుణవృద్ధికార్యమితి సత్త్వోపాదేయతాజ్ఞాపనాయ సత్త్వరజస్తమసాం కార్యభేదా: ప్రపఞ్చితా: । ఇదానీమేవంభూతస్య మోక్షసాధనతయా క్రియమాణస్య కర్మణ: పరమపురుషారాధనవేషతాం తథానుష్ఠితస్య చ కర్మణస్తత్ప్రాప్తిలక్షణం ఫలం ప్రతిపాదయితుం బ్రాహ్మణాద్యధికారిణాం స్వభావానుబన్ధిసత్త్వాదిగుణభేదభిన్నం వృత్త్యా సహ కర్తవ్యకర్మస్వరూపమాహ –
బ్రాహ్మణక్షత్రియవిశాం శూద్రాణాం చ పరంతప ।
కర్మాణి ప్రవిభక్తాని స్వభావప్రభవైర్గుణై: ।। ౪౧ ।।
బ్రాహ్మణక్షత్రియవిశాం స్వకీయో భావ: స్వభావ: బ్రాహ్మణాదిజన్మహేతుభూతం ప్రాచీనకర్మేత్యర్థ: తత్ప్రభవా: సత్త్వాదయో గుణా: । బ్రాహ్మణస్య స్వభావప్రభవో రజస్తమోऽభిభవేనోద్భూత: సత్త్వగుణ: క్షత్రియస్య స్వభావప్రభవ: తమస్సత్త్వాభిభవేనోద్భూతో రజోగుణ: వైశ్యస్య స్వభావప్రభవ: సత్త్వ-రజోऽభిభవేన అల్పోద్రిక్తస్తమోగుణ: శూద్రస్య స్వభావప్రభవస్తు రజస్సత్త్వాభిభవేనాత్యుద్రిక్తః తమోగుణ: । ఏభి: స్వభావప్రభవైర్గుణై: సహ ప్రవిభక్తాని కర్మాణి శాస్త్రై: ప్రతిపాదితాని । బ్రాహ్మణాదయ ఏవంగుణకా:, తేషాం చైతాని కర్మాణి, వృత్తయశ్చైతా ఇతి హి విభజ్య ప్రతిపాదయన్తి శాస్త్రాణి ।। ౪౧ ।।
శమో దమస్తపశ్శౌచం క్షాన్తిరార్జవమేవ చ ।
జ్ఞానం విజ్ఞానమాస్తిక్యం బ్రాహ్మం కర్మ స్వభావజమ్ ।। ౪౨ ।।
శమ: బాహ్యేన్ద్రియనియమనమ్ దమ: అన్త:కరణనియమనమ్ తప: భోగనియమనరూప: శాస్త్రసిద్ధ: కాయక్లేశ: శౌచం శాస్త్రీయకర్మయోగ్యతా క్షాన్తి: పరై: పీడ్యమానస్యాప్యవికృతచిత్తతా ఆర్జవం పరేషు మనోऽనురూపం బాహ్యచేష్టాప్రకాశనమ్ జ్ఞానం పరావరతత్త్వయాథాత్మ్యజ్ఞానమ్ విజ్ఞానం పరతత్త్వగతాసాధారణవిశేషవిషయం జ్ఞానమ్ ఆస్తిక్యం వైదికస్య కృత్స్నస్య సత్యతానిశ్చయ: ప్రకృష్ట: కేనాపి హేతునా చాలయితుమశక్య ఇత్యర్థ: । భగవాన్ పురుషోత్తమో వాసుదేవ: పరబ్రహ్మశబ్దాభిదేయో నిరస్తనిఖిలదోషగన్ధ: స్వాభావికానవధికాతిశయ-జ్ఞానశక్త్యాద్యసఙ్ఖ్యేయకల్యాణగుణగణో నిఖిలవేదవేదాన్తవేద్య: స ఏవ నిఖిలజగదేకకారణం నిఖిలజగదాధారభూత: నిఖిలస్య స ఏవ ప్రవర్తయితా తదారాధనభూతం చ వైదికం కృత్స్నం కర్మ తైస్తైరారాధితో ధర్మార్థకామమోక్షాఖ్యం ఫలం ప్రయచ్ఛతీత్యస్యార్థస్య సత్యతానిశ్చయ ఆస్తిక్యమ్ వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్య: (౧౫.౧౫), అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (౧౦.౮), మయి సర్వమిదం ప్రోతమ్ (౭.౭), భోక్తారం యజ్ఞతపసాం ….. జ్ఞాత్వా మాం శాన్తిమృచ్ఛతి (౫.౨౯), మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ (౭.౭), యత: ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ । స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: (౧౮.౪౬), యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరమ్ (౧౦.౩) ఇతి హ్యుచ్యతే। తదేతద్బ్రాహ్మణస్య స్వభావజం కర్మ ।।౪౨।।
శైర్యం తేజో ధృతిర్దాక్ష్యం యుద్ధే చాప్యపలాయనమ్ ।
దానమీశ్వరభావశ్చ క్షాత్రం కర్మ స్వభావజమ్ ।। ౪౩ ।।
శైర్యం యుద్ధే నిర్భయప్రవేశసామర్థ్యమ్, తేజ: పరైరనభిభవనీయతా, ధృతి: ఆరబ్ధే కర్మణి విఘ్నోపనిపాతేऽపి తత్సమాపనసామర్థ్యమ్, దాక్ష్యం సర్వక్రియానిర్వృత్తిసామర్థ్యమ్, యుద్ధే చాప్యపలాయనం యుద్ధే చాత్మమరణనిశ్చయేऽప్పి అనిర్వర్తనమ్ దానమాత్మీయస్య ధనస్య పరస్వత్వాపాదనపర్యన్తస్త్యాగ: ఈశ్వరభావ: స్వవ్యతిరిక్తసకలజన-నియమనసామర్థ్యమ్ ఏతత్క్షత్రియస్య స్వభావజం కర్మ ।। ౪౩ ।।
కృషిగోరక్ష్యవాణిజ్యం వైశ్యం కర్మ స్వభావజమ్ ।
కృషి: సత్యోత్పాదనం కర్షణమ్ । గోరక్ష్యం పశుపాలనమిత్యర్థ: । వాణిజ్యం ధనసఞ్చయహేతుభూతం క్రయవిక్రయాత్మకం కర్మ । ఏతద్వైశ్యస్య స్వభావజం కర్మ ।।
పరిచర్యాత్మకం కర్మ శూద్రస్యాపి స్వభావజమ్ ।। ౪౪ ।।
పూర్వవర్ణత్రయపరిచర్యారూపం శూద్రస్య స్వభావజం కర్మ । తదేతచ్చతుర్ణా వర్ణానాం వృత్తిభిస్సహ కర్తవ్యానాం శాస్త్రవిహితానాం యజ్ఞాదికర్మణాం ప్రదర్శనార్థముక్తమ్ । యజ్ఞాదయో హి త్రయాణాం వర్ణానాం సాధారణా: । శమాదయోऽపి త్రయాణాం వర్ణానాం ముముక్షూణాం సాధారణా: । బ్రాహ్మణస్య తు సత్త్వోద్రేకస్య స్వాభావికత్వేన శమదమాదయ: సుఖోపాదానా ఇతి కృత్వా తస్య శమాదయ స్వభావజం కర్మేత్యుక్తమ్ । క్షత్రియవైశ్యయోస్తు స్వతో రజస్తమ:ప్రధానత్వేన శమదమాదయో దు:ఖోపాదానా ఇతి కృత్వా న తత్కర్మేత్యుక్తమ్ । బ్రాహ్మణస్య వృత్తిర్యాజనాధ్యాపనప్రతిగ్రహా: క్షత్రియస్య జనపదపరిపాలనమ్ వైశ్యస్య చ కృష్యాదయో యథోక్తా: శూద్రస్య తు కర్తవ్యం వృత్తిశ్చ పూర్వవర్ణత్రయపరిచర్యైవ।।
స్వే స్వే కర్మణ్యభిరతస్సంసిద్ధిం లభతే నర: ।
స్వకర్మనిరతస్సిద్ధిం యథా విన్దతి తచ్ఛృణు ।। ౪౫ ।।
స్వే స్వే యథోదితే కర్మణ్యభిరతో నర: సంసిద్ధిం పరమపదప్రాప్తిం లభతే । స్వకర్మనిరతో యథా సిద్ధిం విన్దతి పరమపదం ప్రాప్నోతి, తథా శృణు ।। ౪౫ ।।
యత: ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ ।
స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: ।। ౪౬ ।।
యతో భూతానాముత్పత్త్యాదికా ప్రవృత్తి:, యేన చ సర్వమిదం తతమ్, స్వకర్మణా తం మామిన్ద్రాద్యన్తరాత్మతయావస్థితం అభ్యర్చ్య మత్ప్రసాదాన్మత్ప్రాప్తిరూపాం సిద్ధిం విన్దతి మానవ: । మత్త ఏవ సర్వముత్పద్యతే, మయా చ సర్వమిదం తతమితి పూర్వమేవోక్తమ్, అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా । మత్త: పరతరం నాన్యత్కించిదస్తి ధనఞ్జయ । (౭.౬), మయా తతమిదం సర్వం జగదవ్యక్తమూర్తినా (౯.౪), మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతి: సూయతే సచరాచరమ్ (౯.౧౦), అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (౧౦.౭) ఇత్యాదిషు ।। ౪౬ ।।
శ్రేయాన్ స్వధర్మో విగుణ: పరధర్మాత్స్వనుష్ఠితాత్ ।
ఏవం త్యక్తకర్తృత్వాదికో మదారాధనరూప: స్వధర్మ: । స్వేనైవోపాదాతుం యోగ్యో ధర్మ: ప్రకృతిసంసృష్టేన హి పురుషేణేన్ద్రియవ్యాపారరూప: కర్మయోగాత్మకో ధర్మ: సుకరో భవతి । అత: కర్మయోగాఖ్య: స్వధర్మో విగుణోऽపి పరధర్మాత్ ఇన్ద్రియజయనిపుణపురుషధర్మాజ్జ్ఞానయోగాత్సకలేన్ద్రియ-నియమనరూపతయా సప్రమాదాత్కదాచిత్స్వనుష్ఠితాత్ శ్రేయాన్ । తదేవోపపాదయతి –
స్వభావనియతం కర్మ కుర్వన్నాప్నోతి కిల్బిషమ్ ।। ౪౭ ।।
ప్రకృతిసంసృష్టస్య పురుషస్య ఇన్ద్రియవ్యాపారరూపతయా స్వభావత ఏవ నియతత్వాత్కర్మణ:, కర్మ కుర్వన్ కిల్బిషం సంసారం న ప్రాప్నోతి అప్రమాదత్వాత్కర్మణ: । జ్ఞానయోగస్య సకలేన్ద్రియనియమనసాధ్యతయా సప్రమాదత్వాత్తన్నిష్ఠస్తు ప్రమాదాత్కిల్బిషం ప్రతిపద్యేతాపి ।। ౪౭ ।।
అత: కర్మనిష్ఠైవ జ్యాయసీతి తృతీయాధ్యాయోక్తం స్మారయతి –
సహజం కర్మ కౌన్తేయ సదోషమపి న త్యజేత్ ।
సర్వారమ్భా హి దోషేణ ధూమేనాగ్నిరివావృతా: ।। ౪౮ ।।
అత: సహజత్వేన సుకరమప్రమాదం చ కర్మ సదోషం సదు:ఖమపి న త్యజేత్ జ్ఞానయోగయోగ్యోऽపి కర్మయోగమేవ కుర్వీతేత్యర్థ: । సర్వారమ్భా:, కర్మారమ్భా: జ్ఞానారమ్భాశ్చ హి దోషేణ దు:ఖేన ధూమేనాగ్నిరివావృతా:। ఇయాంస్తు విశేష: కర్మయోగ: సుకరోऽప్రమాదశ్చ, జ్ఞానయోగస్తద్విపరీత: ఇతి ।। ౪౮ ।।
అసక్తబుద్ధిస్సర్వత్ర జితాత్మా విగతస్పృహ: ।
నైష్కర్మ్యసిద్ధిం పరమాం సంన్యాసేనాధిగచ్ఛతి ।। ౪౯ ।।
సర్వత్ర ఫలాదిషు అసక్తబుద్ధి:, జితాత్మా జితమనా:, పరమపురుషకర్తృత్వానుసంధానేనాత్మకర్తృత్వే విగతస్పృహ:, ఏవం త్యాగాదనన్యత్వేన నిర్ణీతేన సంన్యాసేన యుక్త: కర్మ కుర్వన్ పరమాం నైష్కర్మ్యసిద్ధిమధిగచ్ఛతి పరమాం ధ్యాననిష్ఠాం జ్ఞానయోగస్యాపి ఫలభూతమధిగచ్ఛతీత్యర్థ: । వక్ష్యమాణధ్యానయోగావాప్తిం సర్వేన్ద్రియకర్మోపరతిరూపామధిగచ్ఛతి।।౪౯।।
సిద్ధిం ప్రాప్తో యథా బ్రహ్మ తథాప్నోతి నిబోధ మే ।
సమాసేనైవ కౌన్తేయ నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా ।। ౫౦ ।।
సిద్ధిం ప్రాప్త: ఆప్రయాణాదహరహరనుష్ఠీయమానకర్మయోగనిష్పాద్యధ్యానసిద్ద్ధిం ప్రాప్త:, యథా యేన ప్రకారేణ వర్తమానో బ్రహ్మ ప్రాప్నోతి, తథా సమాసేన మే నిబోధ । తదేవ బ్రహ్మ విశేష్యతే నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరేతి । జ్ఞానస్య ధ్యానాత్మకస్య యా పరా నిష్ఠా పరమప్రాప్యమిత్యర్థ: ।। ౫౦ ।।
బుద్ధ్యా విశుద్ధయా యుక్తో ధృత్యాత్మానం నియమ్య చ ।
శబ్దాదీన్ విషయాంస్త్యక్త్వా రాగద్వేషౌ వ్యుదస్య చ ।। ౫౧ ।।
వివిక్తసేవీ లఘ్వాశీ యతవాక్కాయమానస: ।
ధ్యానయోగపరో నిత్యం వైరాగ్యం సముపాశ్రిత: ।। ౫౨ ।।
అహఙ్కారం బలం దర్పం కామం క్రోధం పరిగ్రహమ్ ।
విముచ్య నిర్మమశ్శాన్తో బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।। ౫౩ ।।
బుద్ధ్యా విశుద్ధయా యథావస్థితాత్మతత్త్వవిషయయా యుక్త:, ధృత్యా ఆత్మానం నియమ్య చ విషయవిముఖీకరణేన యోగయోగ్యం మన: కృత్వా, శబ్దాదీన్ విషయాన్ త్యక్త్వా అసన్నిహితాన్ కృత్వా, తన్నిమిత్తౌ చ రాగద్వేషౌ వ్యుదస్య, వివిక్తసేవీ సర్వైర్ధ్యానవిరోధిభిర్వివిక్తే దేశే వర్తమాన:, లఘ్వాశీ అత్యశనానశనరహిత:, యతవాక్కాయమానస: ధ్యానాభిముఖీకృతకాయవాఙ్మనోవృత్తి:, ధ్యానయోగపరో నిత్యమ్ ఏవంభూతస్సనా ప్రాయాణాత్ అహరహర్ధ్యానయోగపర:, వైరాగ్యం సముపాశ్రిత: ధ్యేయతత్త్వవ్యతిరిక్తవిషయదోషావమర్శేన తత్ర తత్ర విరాగతాం వర్ధయన్, అహంకారమ్ అనాత్మని ఆత్మాభిమానం, బలం తద్వృద్ధిహేతుభూతవాసనబలం, తన్నిమిత్తం దర్పం కామం క్రోధం పరిగ్రహం విముచ్య, నిర్మమ: సర్వేష్వనాత్మీయేష్వాత్మీయబుద్ధిరహిత:, శాన్త: ఆత్మానుభవైకసుఖ:, ఏవంభూతో ధ్యానయోగం కుర్వన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే సర్వబన్ధవినిర్ముక్తో యథావస్థితమాత్మానమనుభవతీత్యర్థ:।। ౫౧ -౫౩।। బ్రహ్మభూత: ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాఙ్క్షతి ।
సమస్సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ ।। ౫౪ ।।
బ్రహ్మభూత: ఆవిర్భూతాపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానైకాకారమచ్ఛేషతైకస్వభావాత్మస్వరూప:, ఇతస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ (౭.౫) ఇతి హి స్వశేషతోక్తా । ప్రసన్నాత్మా క్లేశకర్మాదిభిరకలుషస్వరూపో మద్వ్యతిరిక్తం న కంచన భూతవిశేషం ప్రతి శోచతి న కించన కాఙ్క్షతి అపి తు మద్వ్యతిరిక్తేషు సర్వేషు భూతేషు అనాదరణీయతాయాం సమో నిఖిలం వస్తుజాతం తృణవన్మన్యమానో మద్భక్తిం లభతే పరాం మయి సర్వేశ్వరే నిఖిలజగదుద్భవస్థితి-ప్రలయలీలే నిరస్తసమస్తహేయగన్ధేऽనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణైకతానే లావణ్యామృతసాగరే శ్రీమతి పుణ్డరీకనయనే స్వస్వామిని అత్యర్థప్రియానుభవరూపాం పరాం భక్తిం లభతే ।। ౫౪ ।।
తత్ఫలమాహ –
భక్త్యా మామభిజానాతి యావాన్ యశ్చాస్మి తత్త్వత: ।
తతో మాం తత్త్వతో జ్ఞాత్వా విశతే తదనన్తరమ్ ।। ౫౫ ।।
స్వరూపత: స్వభావతశ్చ యోऽహమ్ గుణతో విభూతితోऽపి యావాంశ్చాహమ్, తం మామేవంరూపయా భక్త్యా తత్త్వతోऽభిజానాతి మాం తత్త్వతో జ్ఞాత్వా తదనన్తరమ్ తత్త్వజ్ఞానానన్తరం తత: భక్తిత: మాం విశతే ప్రవిశతి। తత్త్వతస్స్వరూపస్వభావగుణవిభూతిదర్శనోత్తరకాలభావిన్యా అనవధికాతిశయభక్త్యా మాం ప్రాప్నోతీత్యర్థ:। అత్ర తత ఇతి ప్రాప్తిహేతుతయా, నిర్దిష్టా భక్తిరేవాభిధీయతే భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య: (౧౧.౫౪) ఇతి తస్య ఏవ తత్త్వత: ప్రవేశహేతుత్వాభిధానాత్ ।। ౫౫ ।।
ఏవం వర్ణాశ్రమోచితనిత్యనైమిత్తికకర్మణాం పరిత్యక్తఫలాదికానాం పరమపురుషారాధనరూపేణ అనుష్ఠితానాం విపాక ఉక్త: । ఇదానీం కామ్యానామపి కర్మణాముక్తేనైవ ప్రకారేణానుష్ఠితానాం స ఏవ విపాక ఇత్యాహ –
సర్వకర్మాణ్యపి సదా కుర్వాణో మద్వ్యపాశ్రయ: ।
మత్ప్రసాదాదవాప్నోతి శాశ్వతం పదమవ్యయమ్ ।। ౫౬ ।।
న కేవలం నిత్యనైమిత్తికాని కర్మాణి, అపి తు సర్వాణి కామ్యాన్యపి కర్మాణి, మద్వ్యాశ్రయ: మయి సంన్యస్తకర్తృత్వాదిక: కుర్వాణో మత్ప్రసాదాచ్ఛాశ్వతం పదమవ్యయమవికలం ప్రాప్నోతి । పద్యతే గమ్యత ఇతి పదమ్ మాం ప్రాప్నోతీత్యర్థ: ।। ౫౬ ।।
యస్మాదేవమ్, తస్మాత్
చేతసా సర్వకర్మాణి మయి సంన్యస్య మత్పర: ।
బుద్ధియోగముపాశ్రిత్య మచ్చిత్తస్సతతం భవ ।। ౫౭ ।।
చేతసా ఆత్మనో మదీయత్వమన్నియామ్యత్వబుద్ధ్యా । ఉక్తం హి, మయి సర్వాణి కర్మాణి సంన్యస్యాధ్యాత్మచేతసా (౩.౩౦) ఇతి । సర్వకర్మాణి సకర్తృకాణి సారాధ్యాని మయి సంన్యస్య, మత్పర: అహమేవ ఫలతయా ప్రాప్య ఇత్యనుసంధాన:, కర్మాణి కుర్వనిమమేవ బుద్ధియోగముపాశ్రిత్య సతతం మచ్చిత్తో భవ ।।౫౭।।
మచ్చిత్త: సర్వదుర్గాణి మత్ప్రసాదాత్తరిష్యసి ।
అథ చేత్త్వమహంకారాన్న శ్రోష్యసి వినఙ్క్ష్యసి ।। ౫౮ ।।
ఏవం మచ్చిత్త: సర్వకర్మాణి కుర్వన్ సర్వాణి సాంసారికాణి దుర్గాణి మత్ప్రసాదాదేవ తరిష్యసి । అథ త్వమహంకారాదహమేవ కృత్యాకృత్యవిషయం సర్వం జానామీతి భావాన్మదుక్తం న శ్రోష్యసి చేత్, వినఙ్క్ష్యసి వినష్టో భవిష్యసి । న హి కశ్చిన్మద్వ్యతిరిక్త: కృత్స్నస్య ప్రాణిజాతస్య కృత్యాకృత్యయోర్జ్ఞాతా ప్రశాసితా వాస్తి ।। ౫౮ ।।
యద్యహఙ్కారమాశ్రిత్య న యోత్స్య ఇతి మన్యసే ।
మిథ్యైష వ్యవసాయస్తే ప్రకృతిస్త్వాం నియోక్ష్యతి ।। ౫౯ ।।
యది అహంకారమాత్మని హితాహితజ్ఞానే స్వాతన్త్ర్యాభిమానమాశ్రిత్య మన్నియోగమనాదృత్య న యోత్స్య ఇతి మన్యసే, ఏష తే స్వాతన్త్ర్యవ్యవసాయో మిథ్యా భవిష్యతి యత: ప్రకృతిస్త్వాం యుద్ధే నియోక్ష్యతి మత్స్వాతన్త్ర్యోద్విగ్నం త్వామజ్ఞం ప్రకృతిర్నియోక్షతి ।। ౫౯ ।। తదుపపాదయతి –
స్వభావజేన కౌన్తేయ నిబద్ధ: స్వేన కర్మణా ।
కర్తుం నేచ్ఛసి యన్మోహాత్కరిష్యస్యవశోऽపి తత్ ।। ౬౦ ।।
స్వభావజం హి క్షత్రియస్య కర్మ శౌర్యమ్ । స్వభావజేన శౌర్యాఖ్యేన స్వేన కర్మణా నిబద్ధ:, తదేవావశ:, పరైర్ధర్షణమసహమానస్త్వమేవ తద్యుద్ధం కరిష్యసి, యదిదానీం మోహాదజ్ఞానాత్కర్తుం నేచ్ఛసి ।। ౬౦ ।।
సర్వం హి భూతజాతం సర్వేశ్వరేణ మయా పూర్వకర్మానుగుణ్యేన ప్రకృత్యనువర్తనే నియమితమ్ తచ్ఛృణు ।
ఈశ్వర: సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి ।
భ్రామయన్ సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా ।। ౬౧ ।।
ఈశ్వర: సర్వనియమనశీలో వాసుదేవ: సర్వభూతానాం హృద్దేశే సకలప్రవృత్తిమూలజ్ఞానోదయప్రదేశే తిష్ఠతి । కథం కిం కుర్వంస్తిష్ఠతి ? యన్త్రారూఢాని సర్వభూతాని మాయయా భ్రామయన్ । స్వేనైవ నిర్మితం దేహేన్ద్రియావస్థం ప్రకృత్యాఖ్యం యన్త్రమారూఢాని సర్వభూతాని స్వకీయయా సత్త్వాదిగుణమయ్యా మాయయా గుణానుగుణం ప్రవర్తయంస్తిష్ఠతీత్యర్థ:। పూర్వమప్యేతదుక్తమ్, సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్త: స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ (౧౫.౧౫) ఇతి మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే ఇతి చ । య ఆత్మని తిష్ఠన్ (బృ.౫.౭.౨౨) ఇత్యాదికా శ్రుతిశ్చ ।। ౬౧ ।।
ఏతన్మాయానివృత్తిహేతుమాహ –
తమేవ శరణం గచ్ఛ సర్వభావేన భారత ।
తత్ప్రసాదాత్పరాం శాన్తిం స్థానం ప్రాప్స్యసి శాశ్వతమ్ ।। ౬౨ ।।
యస్మాదేవమ్, తస్మాత్తమేవ సర్వస్య ప్రశాసితారమ్, ఆశ్రితవాత్సల్యేన త్వత్సారథ్యేऽవస్థితమ్, ఇత్థం కురు ఇతి చ శాసితారం సర్వభావేన సర్వాత్మనా శరణం గచ్ఛ । సర్వాత్మనానువర్తస్వ । అన్యథాపి తన్మాయాప్రేరితేనాజ్ఞేన త్వయా యుద్ధాదికరణమవర్జనీయమ్ । తథా సతి నష్టో భవిష్యసి । అతస్తదుక్తప్రకారేణ యుద్ధాదికం కుర్విత్యర్థ: । ఏవం కుర్వాణస్తత్ప్రసాదాత్పరాం శాన్తిం సర్వకర్మబన్ధోపశమం శాశ్వతం చ స్థానం ప్రాప్స్యసి । యదభిధీయతే శ్రుతిశతై:, తద్విష్ణో: పరమం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయ: (పు), తే హ నాకం మహిమాన: సచన్తే యత్ర పూర్వే సాధ్యా: సన్తి దేవా: (పు), యత్ర ఋషయ: ప్రథమజా యే పురాణా: (యజు.౪.౭.౧౩) , పరేణ నాకం నిహితం గుహాయామ్, యోऽస్యాధ్యక్ష: పరమే వ్యోమన్ (తై.బ్రా.౨.౮.౯), అథ యదత: పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే (ఛా.౩.౧౩.౭) , సోऽధ్వన: పారమాప్నోతి తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ (కఠ.౩.౯) ఇత్యాదిభి: ।।
ఇతి తే జ్ఞానమాఖ్యాతం గుహ్యాద్గుహ్యతరం మయా ।
విమృశ్యైతదశేషేణ యథేచ్ఛసి తథా కురు ।। ౬౩ ।।
ఇతి ఏవం తే ముముక్షుభిరధిగన్తవ్యం జ్ఞానం సర్వస్మాద్గుహ్యాద్గుహ్యతరం కర్మయోగవిషయం జ్ఞానయోగవిషయం భక్తియోగవిషయం చ సర్వమాఖ్యాతమ్ । ఏతదశేషేణ విమృశ్య స్వాధికారానురూపం యథేచ్ఛసి, తథా కురు కర్మయోగం జ్ఞానయోగం భక్తియోగం వా యథేష్టమాతిష్ఠేత్యర్థ: ।। ౬౩ ।।
సర్వగుహ్యతమం భూయ: శృణు మే పరమం వచ: ।
ఇష్టోऽసి మే దృఢమితి తతో వక్ష్యామి తే హితమ్ ।। ౬౪ ।।
సర్వేష్వేతేషు గుహ్యేషు భక్తియోగస్య శ్రైష్ఠ్యాద్గుహ్యతమమితి పూర్వమేవోక్తమ్ ఇదం తు తే గుహ్యతమం ప్రవక్ష్యామ్యనసూయవే (౯.౧) ఇత్యాదౌ । భూయోऽపి తద్విషయం పరమం మే వచ: శృణు । ఇష్టోऽసి మే దృఢమితి తతస్తే హితం వక్ష్యామి।।౧౮.౬౪।।
మన్మనా భవ మద్భక్తో మద్యాజీ మాం నమస్కురు ।
మామేవైష్యసి సత్యం తే ప్రతిజానే ప్రియోऽసి మే ।। ౬౫ ।।
వేదాన్తేషు, వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమాదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ । తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి నాన్య: పన్థా విద్యతేऽయనాయ (ఉ.నా) ఇత్యాదిషు విహితం వేదనం ధ్యానోపాసనాదిశబ్దవాచ్యం దర్శనసమానాకారం స్మృతిసంతానమత్యర్థప్రియమిహ మన్మనా భవేతి విధీయతే । మద్భక్త: అత్యర్థమత్ప్రియ: । అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన నిరతిశయప్రియాం స్మృతిసంతతిం కురుష్వేత్యర్థ: । మద్యాజీ । తత్రాపి మద్భక్త ఇత్యనుషజ్యతే । యజనం పూజనమ్। అత్యర్థప్రియమదారాధనపరో భవ । ఆరాధనం హి పరిపూర్ణశేషవృత్తి: । మాం నమస్కురు । నమ: నమనమ్ । మయ్యతిమాత్రప్రహ్వీభావమత్యర్థప్రియం కుర్విత్యర్థ:। ఏవం వర్తమానో మామేవైష్యసి । ఏతత్సత్యం తే ప్రతిజానే తవ ప్రతిజ్ఞాం కరోమి నోపచ్ఛన్దనమాత్రమ్ యతస్త్వం ప్రియోऽసి మే । ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియ: (౭.౧౭) ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్। యస్య మయ్యతిమాత్రతా ప్రీతిర్వర్తతే, మమాపి తస్మినతిమాత్రా ప్రీతిర్భవతీతి తద్వియోగమసహమానోऽహం తం మాం ప్రాపయామి । అత: సత్యమేవ ప్రతిజ్ఞాతమ్, మామేవైష్యసీతి ।। ౧౮.౬౫ ।।
సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజ ।
అహం త్వా సర్వపాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి మా శుచ: ।। ౬౬ ।।
కర్మయోగజ్ఞానయోగభక్తియోగరూపాన్ సర్వాన్ ధర్మాన్ పరమనిశ్శ్రేయససాధనభూతాన్, మదారాధనత్వేన అతిమాత్రప్రీత్యా యథాధికారం కుర్వాణ ఏవ, ఉక్తరీత్యా ఫలకర్మకర్తృత్వాదిపరిత్యాగేన పరిత్యజ్య, మామేకమేవ కర్తారమారాధ్యం ప్రాప్యముపాయం చానుసంధత్స్వ । ఏష ఏవ సర్వధర్మాణాం శస్త్రీయ: పరిత్యాగ ఇతి, నిశ్చయం శృణు మే తత్ర త్యాగే భరతసత్తమ । త్యాగో హి పురుషవ్యాఘ్ర త్రివిధ: సంప్రకీర్తిత: ।। (౪) ఇత్యారభ్య, సఙ్గం త్యక్త్వా ఫలం చైవ స త్యాగస్సాత్తివికో మత: ।। … న హి దేహభృతా శక్యం త్యక్తుం కర్మాణ్యశేషత:। యస్తు కర్మఫలత్యాగీ స త్యాగీత్యభిధీయతే ।। (౧౧) ఇతి అధ్యాయాదౌ సుదృఢముపపాదితమ్। అహం త్వా సర్వపాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి ఏవం వర్తమానం త్వాం మత్ప్రాప్తివిరోధిభ్యోऽనాదికాలసంచితానన్తాకృత్యకరణ-కృత్యాకరణరూపేభ్య: సర్వేభ్య: పాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి । మా శుచ: – శోకం మా కృథా: । అథ వా, సర్వపాపవినిర్ముక్తాత్యర్థ-భగవత్ప్రియపురుషనిర్వర్త్యత్వాద్భక్తియోగస్య, తదారమ్భవిరోధిపాపానామానన్త్యాత్తత్ప్రాయశ్చిత్త-రూపైర్ధర్మై: పరిమితకాలకృతైస్తేషాం దుస్తరతయా ఆత్మనో భక్తియోగారమ్భానర్హాతామాలోచ్య శోచతోऽర్జునస్య శోకమపనుదన్ శ్రీభగవానువాచ సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజేతి । భక్తియోగారమ్భవిరోధ్యనాది-కాలసంచితనానావిధానన్తపాపానుగుణాన్ తత్తత్ప్రాయశ్చిత్తరూపాన్ కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణకూశ్మాణ్డ-వైశ్వానర-వ్రాతపతిపవిత్రేష్టి-త్రివృదగ్నిష్టోమాదికాన్నానావిధాన్ అనన్తాంస్త్వయా పరిమితకాలవర్తినా దూరనుష్ఠానాన్ సర్వాన్ ధర్మాన్ పరిత్యజ్య భక్తియోగారమ్భ-సిద్ధయే మామేకం పరమకారుణికమనాలోచితవిశేషాశ్ోషలోకశరణ్యమ్ ఆశ్రితవాత్సల్యజలధిం శరణం ప్రపద్యస్వ । అహం త్వా సర్వపాపేభ్య: యథోదితస్వరూపభక్త్యారమ్భవిరోధిభ్య: సర్వేభ్య: పాపేభ్య: మోక్షయిష్యామి మా శుచ:।। ౬౬।।
ఇదం తే నాతపస్కాయ నాభక్తాయ కదాచన ।
న చాశుశ్రూషవే వాచ్యం న చ మాం యోऽభ్యసూయతి ।। ౬౭ ।।
ఇదం తే పరమం గుహ్యం శాస్త్రం మయాఖ్యాతమతపస్కాయ అతప్తతపసే త్వయా న వాచ్యమ్ త్వయి వక్తరి, మయి చాభక్తాయ కదాచన న వాచ్యమ్ । తప్తతపసే చాభక్తాయ న వాచ్యమిత్యర్థ: । న చాశుశ్రూషవే । భక్తాయాప్యశుశ్రూషవే న వాచ్యమ్ । న చ మాం యోऽభ్యసూయతి । మత్స్వరూపే మదైశ్వర్యే మద్గుణేషు చ కథితేషు యో దోషమావిష్కరోతి, న తస్మై వాచ్యమ్ । అసమానవిభక్తినిర్దేశ: తస్యాత్యన్తపరిహరణీయతాజ్ఞాపనాయ ।। ౬౭ ।।
య ఇదం పరమం గుహ్యం మద్భక్తేష్వభిధాస్యతి ।
భక్తిం మయి పరాం కృత్వా మామేవైష్యత్యసంశయ: ।। ౬౮ ।।
ఇదం పరమం గుహ్యం మద్భక్తేషు య: అభిధాస్యతి వ్యాఖ్యాస్యతి, స: మయి పరమాం భక్తిం కృత్వా మామేవైష్యతి న తత్ర సంశయ: ।। ౬౮ ।।
న చ తస్మాన్మనుష్యేషు కశ్చిన్మే ప్రియకృత్తమ: ।
భవితా న చ మే తస్మాదన్య: ప్రియతరో భువి ।। ౬౯ ।।
సర్వేషు మనుష్యేష్విత: పూర్వం తస్మాదన్యో మనుష్యో మే న కశ్చిత్ప్రియకృత్తమోऽభూత్ ఇత ఉత్తరం చ న భవితా । అయోగ్యానాం ప్రథమముపాదానం యోగ్యానామకథనాదపి తత్కథనస్యానిష్టతమత్వాత్ ।।
అధ్యేష్యతే చ య ఇమం ధర్మ్యం సంవాదమావయో: ।
జ్ఞానయజ్ఞేన తేనాహమిష్ట: స్యామితి మే మతి: ।। ౭౦ ।।
య ఇమమావయోర్ధర్మ్యం సంవాదమధ్యేష్యతే, తేన జ్ఞానయజ్ఞేనాహమిష్టస్స్యామితి మే మతి: అస్మిన్ యో జ్ఞానయజ్ఞోऽభిధీయతే, తేనాహమేతదధ్యయనమాత్రేణేష్ట: స్యామిత్యర్థ: ।। ౭౦ ।।
శ్రద్ధావాననసూయుశ్చ శృణుయాదపి యో నర: ।
సోऽపి ముక్త: శుభాంల్లోకాన్ ప్రాప్నుయాత్పుణ్యకర్మణామ్ ।। ౭౧ ।।
శ్రద్ధావాననసూయుశ్చ యో నర: శృణుయాదపి, తేన శ్రవణమాత్రేణ సోऽపి భక్తివిరోధిపాపేభ్యో ముక్త: పుణ్యకర్మణాం మద్భక్తానాం లోకాన్ సమూహన్ ప్రాప్నుయాత్ ।। ౭౧ ।
కశ్చిదేతచ్ఛ్రుతం పార్థ త్వయైకాగ్రేణ చేతసా ।
కచ్చిదజ్ఞానసంమోహ: ప్రనష్టస్తే ధనఞ్జయ ।। ౭౨ ।।
మయా కథితమేతత్పార్థ త్వయా అవహితేన చేతసా కచ్చిచ్శ్రుతమ్, తవాజ్ఞానసంమోహ: కచ్చిత్ప్రనష్ట:, యేనాజ్ఞానేన మూఢో న యోత్స్యామీత్యుక్తవాన్ ।। ౭౨ ।।
అర్జున ఉవాచ నష్టో మోహ: స్మృతిర్లబ్ధా త్వత్ప్రసాదాన్మయాచ్యుత ।
స్థితోऽస్మి గతసందేహ: కరిష్యే వచనం తవ ।। ౭౩ ।।
మోహ: విపరీతజ్ఞానమ్ । త్వత్ప్రసాదాన్మమ తద్వినష్టమ్ । స్మృతి: యథావస్థితతత్త్వజ్ఞానమ్ । త్వత్ప్రసాదాదేవ తచ్చ లబ్ధమ్ । అనాత్మని ప్రకృతౌ ఆత్మాభిమానరూపో మోహ:, పరమపురుషశరీరతయా తదాత్మకస్య కృత్స్నస్య చిదచిద్వస్తున: అతదాత్మాభిమానరూపశ్చ, నిత్యనైమిత్తికరూపస్య కర్మణ: పరమపురుషారాధనతయా తత్ప్రాప్త్యుపాయభూతస్య బన్ధకత్వబుద్ధిరూపశ్చ సర్వో వినష్ట: । ఆత్మన: ప్రకృతివిలక్షణత్వ-తత్స్వభావరహితతా-జ్ఞాతృత్వైకస్వభావతా-పరమపురుషశేషతా-తన్నియామ్యత్వైక-స్వరూపతాజ్ఞానమ్, నిఖిలజగదుద్భవస్థితిప్రలయ-లీలాశేషదోషప్రత్యనీకకల్యాణైకస్వరూప-స్వాభావికానవధికాతిశయ-జ్ఞానబలాఇశ్వర్యవీర్యశక్తితేజ:ప్రభృతి-సమస్తకల్యాణగుణగణమహార్ణవ-పరబ్రహ్మశబ్దాభిధేయపరమపురుషయాథాత్మ్యజ్ఞానం చ, ఏవంరూపపరావరతత్త్వ-యాథాత్మ్యవిజ్ఞానతదభ్యాస-పూర్వకాహరహరుపచీయమానపరమపురుషప్రీత్యేకఫలనిత్యనైమిత్తికకర్మనిషిద్ధపరిహారశమదమాద్యాత్మగుణ-నివర్త్యభక్తిరూపతాపన్నపరమపురుషోపాసనైకలభ్యో వేదాన్తవేద్య: పరమపురుషో వాసుదేవస్త్వమితి జ్ఞానం చ లబ్ధమ్ । తతశ్చ బన్ధస్నేహకారుణ్యప్రవృద్ధవిపరీతజ్ఞానమూలాత్సర్వస్మాదవసాదాద్విముక్తో గతసందేహ: స్వస్థ: స్థితోऽస్మి । ఇదానీమేవ యుద్ధాదికర్తవ్యతావిషయం తవ వచనం కరిష్యే – యథోక్తం యుద్ధాదికం కరిష్య ఇత్యర్థ: ।। ౭౩ ।।
ధృతరాష్ట్రాయ స్వపుత్రా: పాణ్డవాశ్చ యుద్ధే కిం కరిష్యన్తీతి పృచ్ఛతే –
సఞ్జయ ఉవాచ
ఇత్యహం వాసుదేవస్య పార్థస్య చ మహాత్మన: ।
సంవాదమిమమశ్రౌషమద్భుతం రోమహర్షణమ్ ।। ౭౪ ।।
ఇతి ఏవం వాసుదేవస్య వసుదేవసూనో:, పార్థస్య చ తత్పితృష్వసు: పుత్రస్య చ మహాత్మన: మహాబుద్ధేస్తత్పదద్వన్ద్వమాశ్రితస్యేమం రోమహర్షణమద్భుతం సంవాదమహం యథోక్తమశ్రౌషం శ్రుతవానహమ్ ।। ౭౪ ।।
వ్యాసప్రసాదాచ్ఛ్రుతవానేతద్గుహ్యమహం పరమ్ ।
యోగం యోగేశ్వరాత్కృష్ణాత్సాక్షాత్కథయత: స్వయమ్ ।। ౭౫ ।।
వ్యాసప్రసాదాద్వ్యాసానుగ్రహేణ దివ్యచక్షుశ్శ్రోత్రలాభాదేతత్పరం యోగాఖ్యం గుహ్యం యోగేశ్వరాజ్జ్ఞానబలైర్యవీర్య-శక్తితేజసాం నిధేర్భగవత: కృష్ణాత్స్వయమేవ కథయత: సాక్షాచ్శ్రుతవానహమ్ ।। ౭౫ ।।
రాజన్ సంస్మృత్య సంస్మృత్య సంవాదమిమమద్భుతమ్ ।
కేశవార్జునయో: పుణ్యం హృష్యామి చ ముహుర్ముహు: ।। ౭౬ ।।
కేశవార్జునయోరిమం పుణ్యమద్భుతం సంవాదం సాక్షాచ్ఛ్రుతం స్మృత్వా ముహుర్ముహుర్హృాష్యామి ।।
తచ్చ సంస్మృత్య సంస్మృత్య రూపమత్యద్భుతం హరే: ।
విస్మయో మే మహాన్ రాజన్ హృష్యామి చ పున: పున: ।। ౭౭ ।।
తచ్చార్జునాయ ప్రకాశితమైశ్వరం హరేరత్యద్భుతం రూపం మయా సాక్షాత్కృతం సంస్మృత్య సంస్మృత్య హృష్యతో మే మహాన్ విస్మయో జాయతే పున: పునశ్చ హృష్యామి ।। ౭౭ ।। కిమత్ర బహునోక్తేన ?
యత్ర యోగేశ్వర: కృష్ణో యత్ర పార్థో ధనుర్ధర: ।
తత్ర శ్రీర్విజయో భూతిర్ధ్రువా నీతిర్మతిర్మమ ।। ౭౮ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే మోక్షసన్యాసయోగో నామ అష్టాదశోऽధ్యాయ: ।।౧౮।।
।। శ్రీభగవద్గీతా సమ్పూర్ణా ।।
యత్ర యోగేశ్వర: కృత్స్నస్యోచ్చావచరూపేణావస్థితస్య చేతనస్యాచేతనస్య చ వస్తునో యే యే స్వభావయోగా:, తేషాం సర్వేషాం యోగానామీశ్వర:, స్వసంకల్పాయత్తస్వేతరసమస్తవస్తుస్వరూపస్థితి-ప్రవృత్తిభేద:, కృష్ణ: వసుదేవసూను:, యత్ర చ పార్థో ధనుర్ధర: తత్పితృష్వసు: పుత్ర: తత్పదద్వన్ద్వైకాశ్రయ:, తత్ర శ్రీర్విజయో భూతిర్నీతిశ్చ ధ్రువా నిశ్చలా ఇతి మతిర్మమేతి ।। ౭౮ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే అష్టాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౮ ।।
।। శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్ సమ్పూర్ణమ్ ।।
