శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత:
శ్రీవేదాన్తసార:
|| ప్రథమాధ్యాయే చతుర్థ: పాద:||
౧-౪-౧
౧౧౦। ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ – ఏకేషాం కఠానాం శాఖాయామ్ ఆనుమానికం ప్రధానమపి, జగత్కారణత్వేన, మహత: పరమవ్యక్తమ్ ఇత్యుచ్యత ఇతి చేత్, న, పూర్వత్ర ఆత్మానం రథినం విద్ధి ఇత్యాదిషూపాసనోపాయేషు వశీకార్యత్వాయ రథిరథాదిరూపకవిన్యస్తేషు శరీరాఖ్యరూపకవిన్యస్తస్యాత్రావ్యక్తశబ్దేన గృహీతే:। ఇన్ద్రియేభ్య: పరా హ్యర్థా: ఇత్యాదినా హి వశీకార్యత్వేన హి పరా ఉచ్యన్తే తథా చోత్తరత్ర శ్రుతిరేవ దర్శయతి యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞ: ఇత్యాదినా||౧||
౧౧౧। సూక్ష్మం తు తదర్హాత్వాత్ – సూక్ష్మమ్ – అవ్యక్తమేవ శరీరావస్థం కార్యార్హామిత్యవ్యక్తశబ్దేన శరీరమేవ గృహ్యతే||౨||
యది రూపకవిన్యస్తానామేవ గ్రహణం, కిమర్థమ్ అవ్యక్తాత్పురుష: పర: ఇత్యత ఆహ –
౧౧౨। తదధీనత్వాదర్థవత్ – పురుషాధీనత్వాదాత్మశరీరాదికమ్, అర్థవత్ – ఉపాసననిర్వృత్తయే భవతి। పురుషో హ్యన్తర్యామీ సర్వమాత్మాదికం ప్రేరయన్, ఉపాసనోపాయత్వేన వశీకార్యకాష్ఠా ప్రాప్యశ్చేతి సా కాష్ఠా సా పరా గతి: ఇత్యుచ్యతే||౩||
౧౧౩। జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ – అత్రావ్యక్తస్య జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ న కాపిలమవ్యక్తమ్||౪||
౧౧౪। వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ – అశబ్దమస్పర్శమ్ ఇత్యారభ్య నిచాయ్య తమ్ ఇతి వదతీతి చేన్న తద్విష్ణో: పరమం పదమ్, ఏష సర్వేషు భూతేషు గూఢోऽత్మా న ప్రకాశతే ఇత్యాదినా ప్రకృత: ప్రాజ్ఞో హి నిచాయ్య తమ్ ఇతి జ్ఞేయ ఉచ్యతే ||౫||
౧౧౫। త్రయాణామేవ చైవ ముపన్యాస: ప్రశ్నశ్చ – ఉపాస్యోపాసనోపాసకానాం త్రయాణామేవాస్మిన్ప్రకరణే జ్ఞేయత్వేన ఉపన్యాస: ప్రశ్నశ్చ న ప్రధానాదే:। అధ్యాత్మయోగాధిగమేన దేవం మత్వా ఇత్యాదిరుపన్యాస:, యేయం ప్రేతే విచికిత్సామనుష్యే అస్తిత్యేకే ఇత్యాదికశ్చ ప్రశ్న: ||౬||
౧౧౬। మహద్వచ్చ – బుద్ధేరాత్మా మహాన్పర: ఇత్యాత్మశబ్దాద్యథా న తాన్త్రికో మహాన్ తథాऽవ్యక్తమపీతి||౭|| ఇతి ఆనుమానికాధికరణమ్ || ౧ ||
౧-౪-౨
౧౧౭। చమసవదవిశేషాత్ – అజామేకాం, బహ్వీ: ప్రజాస్సృజమానామ్ ఇత్యత్ర న తన్త్రసిద్ధా ప్రకృతి: కారణత్వేనోక్తా। జన్మాభావయోగమాత్రేణ న తస్యా ఏవ ప్రతీతి:, అర్వాగ్బిలశ్చమస: ఇతివత్ ప్రకరణే విశేషకాభావాత్। యథేదం తచ్ఛిర ఇతి హి చమసో విశేష్యతే యౌగికశబ్దాద్విశేషప్రతీతిర్హి విశేషకాపేక్షా||౮||
౧౧౮। జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఏకే – జ్యోతి: – బ్రహ్మ, బ్రహ్మకారణికా ఇయమజా, తథా హి బ్రహ్మకారణికయా ఏవ ప్రతిపాదకమేతత్సరూపమన్త్రం చ తైత్తిరీయా అధీయతే। అణోరణీయాన్మహతో మహీయాన్ ఇత్యారభ్య, అతస్సముద్రా గిరయశ్చ ఇత్యాదినా సర్వస్య బ్రహ్మణ ఉత్పత్త్యా తదాత్మకత్వప్రతిపాదనసమయే అజామేకామ్ ఇతి పఠన్తి। అతస్తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదియం బ్రహ్మకారణికేతి నిశ్చీయతే ||౯||
౧౧౯। కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధ: – కల్పనా సృష్టి:, యథా సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ ఇతి। అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్ ఇత్యాదినా సృష్ట్యుపదేశాత్ అజాత్వ- బ్రహ్మకార్యత్వయోరవిరోధశ్చ, ప్రలయకాలే నామరూపే విహాయ అచిద్వస్త్వపి సూక్ష్మరూపేణ బ్రహ్మశరీరతయా తిష్ఠతీత్యజాత్త్వం, సృష్టికాలే నామరూపే భజమానా ప్రకృతి: బ్రహ్మకారణికా। యథా ఆదిత్యస్య సృష్టికాలే వస్వాదిభోగ్యరసాధారతయా మధుత్వం కార్యత్వఞ్చ, తస్యైవ ప్రలయకాలే మధ్వాదివ్యపదేశానర్హ-సూక్ష్మరూపేణ అవస్థానమకార్యత్వఞ్చ మధువిద్యాయాం ప్రతీయతే అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు, నైవోదేతా నాస్తమేతా ఏకల ఏవ మధ్యే స్థాతా ఇతి, తద్వత్ ||౧౦|| ఇతి చమసాధికరణమ్ || ౨ ||
౧-౪-౩
౧౨౦। న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ – యస్మిన్పఞ్చపఞ్చజనా: ఇత్యత్ర పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి న తాన్త్రికాణ్యేతాని, యస్మిన్ ఇతి యచ్ఛబ్దనిర్దిష్టబ్రహ్మాధారతయా తేభ్య: పృథగ్భావాత్, ఏతేషాం తత్త్వాతిరేకాచ్చ, యచ్ఛబ్దనిర్దిష్టమాకాశశ్చేతి ద్వయమతిరిక్తమ్। సంఖ్యోపసంగ్రహాదపి ఇత్యపిశబ్దాన్నాత్ర పఞ్చవింశతిసంఖ్యాసంగ్రహ:, దిక్సంఖ్యే సంజ్ఞాయామ్ ఇతి సంజ్ఞావిషయోऽయం పఞ్చజనా ఇతి। పఞ్చజనా నామ కేచిత్, తే పఞ్చపఞ్చజనా ఇత్యుచ్యన్తే। సప్తసప్తర్షయ: ఇతివత్ ||౧౧||
౧౨౧। ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్ – పఞ్చజనసంజ్ఞితా: ప్రాణాదయ: – పఞ్చేన్ద్రియాణీతి ప్రాణస్య ప్రాణముత చక్షుషశ్చక్షు: ఇత్యాది వాక్యశేషాదవగమ్యతే। చక్షుశ్శ్రోత్రసాహచర్యాత్ ప్రాణాన్నశబ్దావపి స్పర్శనాదీన్ద్రియవిషయౌ||౧౨||
౧౨౨। జ్యోతిషైకేషామసత్యన్నే – ఏకేషాం శాఖినాం – కాణ్వానామ్ అన్నస్యాన్నమ్ ఇత్యసతి తం దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతి: ఇత్యుపక్రమగతేన జ్యోతిశ్శబ్దేన పఞ్చపఞ్చజనా: ఇన్ద్రియాణీతి జ్ఞాయన్తే। జ్యోతిషాం జ్యోతి: – ప్రకాశకానాం ప్రకాశకం బ్రహ్మేత్యుక్త్వా, అనన్తరం పఞ్చ పఞ్చజనా: ఇత్యుక్తే: ప్రకాశకాని పఞ్చేన్ద్రియాణీతి గమ్యతే||౧౩|| ఇతి సంఖ్యోపసఙ్గ్రహాధికరణమ్ ||౩||
౧-౪-౪
౧౨౩। కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తే: – ఆకాశాదిషు కార్యవర్గేషు కారణత్వేన సర్వత్ర వేదాన్తవాక్యేషు అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్, తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్ ఇత్యాదిష్వనిర్జ్ఞాతవిశేషేషు ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్, స ఈక్షత లోకాన్ను సృజై ఇతి విశేషవాచివాక్యనిర్దిష్టస్యైవోక్తే:, న తాన్త్రికావ్యాకృతాదికారణవాదప్రసఙ్గ:||౧౪||
౧౨౪। సమాకర్షాత్ – సోऽకామయత, బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి పూర్వనిర్దిష్టస్యైవ సర్వజ్ఞస్య అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ ఇత్యత్ర సమాకర్షాచ్చ స ఏవేతి గమ్యతే। తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్ ఇతి నిర్దిష్టస్యైవ స ఏష ఇహ ప్రవిష్ట: ఆనఖాగ్రేభ్య:, పశ్యత్యక్షు: ఇత్యత్ర సమాకర్షాత్ ఏష ఏవావ్యాకృత ఇతి నిశ్చీయతే। అసదవ్యాకృతశబ్దౌ హి తదానీం నామరూపవిభాగాభావాదుపపద్యేతే||౧౫|| ఇతి కారణత్వాధికరణమ్ ||౪||
౧-౪-౫
౧౨౫। జగద్వాచిత్వాత్ – బ్రహ్మ తే బ్రవాణి ఇత్యుపక్రమ్య యో వై బాలాక ఏతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య వై తత్కర్మ స వై వేదితవ్య: ఇత్యత్ర కర్మశబ్దస్యైతచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యేన క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా జగద్వాచిత్వాత్ పరమేవ బ్రహ్మ వేదితవ్యతయోపదిష్టమ్||౧౬||
౧౨౬। జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేత్తద్వ్యాఖ్యాతమ్ – ఏతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే, అథాస్మిన్ప్రాణ ఏవైకధా భవతి ఇతి చ జీవాదిలిఙ్గాన్న పర ఇతి చేత్, ఏతత్ ప్రతర్దనవిద్యాయామేవ పరిహృతమ్ – పూర్వాపరపర్యాలోచనయా బ్రహ్మపరత్వే నిశ్చితే తదనుగుణతయా నేయమన్యల్లిఙ్గమితి||౧౭||
౧౨౭। అన్యార్థం తు జైమిని: ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామపి చైవమేకే – తౌ హ సుప్తం పురుషమాజగ్మతు: ఇత్యాదినా దేహాతిరిక్తజీవసద్భావప్రతిపాదనం తదతిరిక్తపరమాత్మసద్భావజ్ఞాపనార్థమితి క్వైష ఏతద్బాలకే పురుషోऽశయిష్ట ఇతి ప్రశ్నాత్ అథాస్మిన్ప్రాణ ఏవైకధా భవతి, సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి ఇతి వాక్యసమానార్థకాత్ ప్రతివచనాచ్చావగమ్యతే। ఏకే – వాజసనేయినోऽపి, ఏతత్ప్రతివచనరూపం వాక్యం స్పష్టమధీయతే చ, క్వైష ఏతత్ ఇత్యాది య ఏషోऽన్తర్హృాదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే ఇత్యన్తమ్||౧౮|| ఇతి జగద్వాచిత్వాధికరణమ్ || ౫ ||
౧-౪-౬
౧౨౮। వాక్యాన్వయాత్ – న వా అరే పత్యు: కామాయ పతి: ప్రియో భవతి ఆత్మనస్తు కామాయ ఇత్యారభ్య ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇత్యాదినోపదిష్ట: పరమాత్మా, అమృతత్వస్య తు నాశాऽస్తి విత్తేన ఇత్యారభ్య। ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే శ్రుతే మతే విజ్ఞాతే ఇదం సర్వం విదితమ్ ఇత్యాది యేనేదం సర్వం విజానాతి ఇత్యన్తస్య కృత్స్నస్య వాక్యస్య పరమాత్మన్యేవాన్వయాత్||౧౯||
అస్మిన్ప్రకరణే ప్రకరణాన్తరే చ జీవవాచిశబ్దేన పరమాత్మనోऽభిధానే, తత్సామానాధికరణ్యే చ కారణం మతాన్తరేణాహ –
౧౨౯। ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్య: – ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే ఇత్యాదినా పరమాత్మజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే జీవస్య తత్కార్యతయా తస్మాదనతిరిక్తత్వం జ్ఞాపయితుం జీవశబ్దేన పరమాత్మాభిధానమితి ఆశ్మరథ్య:||౨౦||
౧౩౦। ఉత్క్రమిష్యత ఏవం భావాదిత్యౌడులోమి: – ఉత్క్రమిష్యత: – ముక్తస్య, పరమాత్మస్వరూప- భావాదాత్మశబ్దేన పరమాత్మాభిధానమితి ఔడులోమి:||౨౧||
౧౩౧। అవస్థితేరితి కాశకృత్స్న: – య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తర ఇత్యాదినా జీవాత్మని పరమాత్మన ఆత్మతయా అవస్థితేరితి కాశకృత్స్న్నాచార్యో మన్యతే। ఇదమేవ మతం సూత్రకారస్స్వీకృతవానితి మతద్వయముపన్యస్య తద్విరోధ్యేతదభిధానాదన్యస్యానభిధానాచ్చ నిశ్చీయతే||౨౨|| ఇతి వాక్యాన్వయాధికరయణమ్ ||౬||
౧-౪-౭
౧౩౨। ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ – జగదుపాదానకారణమపి పరం బ్రహ్మ న నిమిత్తమాత్రమ్, స్తబ్ధోऽస్యుత తమాదేశమప్రాక్ష్య: యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి ఇతి యేనాదేష్ట్రా నిమిత్తభూతేన విజ్ఞాతేన, చేతనాచేతనాత్మకం కృత్స్నం జగద్విజ్ఞాతం భవతీతి ఆదేష్టృ విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా తదుపపాదనరూపమృత్కార్యదృష్టాన్తానుపరోధాత్, ఆదిశ్యతే అనేనేత్యాదేశ ఇత్యాదేశశబ్దేనాదేష్టాభిధీయతే। ఆదేశ: – ప్రశాసనమ్, ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గీ ఇత్యాదిశ్రుతే:||౨౩||
౧౩౩। అభిధ్యోపదేశాచ్చ – తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి నిమిత్తభూతస్యేక్షితు: విచిత్ర- చిదచిద్రూపేణ జగదాకారేణాత్మనో బహుభవనసఙ్కల్పోపదేశాచ్చ, ఉపాదానమపీతి విజ్ఞాయతే||౨౪||
౧౩౪। సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్ – బ్రహ్మవనం బ్రహ్మ స వృక్ష ఆసీత్, బ్రహ్మాధ్యతిష్ఠద్భువనాని ధారయన్ ఇతి ఉపాదానం నిమిత్తం చ బ్రహ్మైవేతి స్వశబ్దేన ఉభయామ్నానాచ్చ||౨౫||
౧౩౫। ఆత్మకృతే: – సోऽకామయత ఇతి నిమిత్తభూతస్య స్వస్యైవ జగదాకారేణ కృతే: తదాత్మానం స్వయమకురుత ఇత్యుపదిశ్యమానాయా:, పరమపురుషో జగన్నిమిత్తముపాదానం చేతి విజ్ఞాయతే||౨౬||
పరస్య బ్రహ్మణో నిరవద్యసత్యసఙ్కల్పత్వాదే: తద్విపరీతానన్తాపురుషార్థాశ్రయజగదాకారేణ ఆత్మకృతేశ్చ అవిరోధ: కథమిత్యాశఙ్క్యాహ –
౧౩౬। పరిణామాత్ – అత్రోపదిశ్యమానాత్ పరిణామాత్ తదవిరోధ ఏవ । అవిభక్తనామరూపాతి- సూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరక: కారణావస్థ: పరమపురుషస్స్వయమేవ సోऽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి విభక్తనామరూపచిదచిద్వస్తు శరీరకో భవేయమ్ ఇతి సఙ్కల్ప్య, ఇదం సర్వమసృజత యదిదం కించ ఇతి స్వశరీరభూతమతిసూక్ష్మం చిదచిద్వస్తు స్వస్మాద్విభజ్య తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ ఇతి స్వస్మాద్విభక్తే చిదచిద్వస్తుని స్వయమేవాత్మతయాऽనుప్రవిశ్య, సచ్చ త్యచ్చాభవత్, నిరుక్తం చానిరుక్తం చ, నిలయనం చానిలయనం చ, విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ, సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ ఇతి హి స్వస్య బహుభవనరూపపరిణామ ఉపదిశ్యతే, అతో న కశ్చిద్విరోధ:। అవిభాగావస్థాయామపి జీవస్తత్కర్మ చ సూక్ష్మరూపేణ తిష్ఠతీతి వక్ష్యతి న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాదుపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ఇతి||౨౭||
౧౩౭। యోనిశ్చ హి గీయతే – యద్భూతయోనిమ్ ఇత్యాదిషు యోనిశ్చ గీయతే, అతశ్చోపాదానమపి ||౨౮|| ఇతి ప్రకృత్యధికరణమ్ || ౭ ||
౧-౪-౮
౧౩౮। ఏతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతా: – జన్మాద్యస్య యత ఇత్యాదినా ఏతదన్తేన న్యాయేన సర్వే వేదాన్తా: బ్రహ్మపరా వ్యాఖ్యాతా:। ద్విరుక్తిరధ్యాయపరిసమాప్తిద్యోతనాయ||౨౯||
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తసారే ప్రథమాధ్యాయస్య చతుర్థ: పాద: ||
