శ్రీమతే రామానుజాయ నమః
పరమాచార్య శ్రీమద్యామునాచార్య సమనుగృహీతే,
సిద్ధిత్రయే సంవిత్సిద్ధిః
3.1 సిద్ధాఞ్జననామకవ్యాఖ్యోపేతా । ఏకమేవాద్వితీయం తద్బ్రహ్మేత్యుపనిషద్వచః ।బ్రహ్మణోऽన్యస్య సద్భావం నను తత్ప్రతిషేధతి ।। 1 ।।
3.2 అత్రే బ్రూమోऽద్వితీయోక్తౌ సమాసః కో వివక్షితః ।కింస్విత్తత్పురుషః కిం వా బహువ్రీహిరథోచ్యతామ్ ।। 2 ।।
3.3 పూర్వస్మిన్నుత్తరస్తావత్ప్రాధాన్యేన వివక్ష్యతే ।పదార్థస్తత్ర తద్బ్రహ్మ తతోऽన్యత్సదృశం తు వా ।। 3 ।।
3.4 తద్విరుద్ధమథో వా స్యాత్రిష్వప్యన్యన్న బాధతే ।అన్యత్వే సదృశత్వే వా ద్వితీయం సిధ్యతి ధ్రువమ్ ।। 4 ।।
3.5 విరుద్ధత్వే ద్వితీయేన తృతీయం ప్రథమం తు వా ।బ్రహ్మ ప్రాప్నోతి యస్మాత్తత్ ద్వితీయేన విరుధ్యతే ।। 5 ।।
3.6 అతః సప్రథమాః సర్వే తృతీయాద్యర్థరాశయః ।ద్వితీయేన తథా స్పృష్ట్వా స్వస్థాస్తిష్ఠన్త్యబాధితాః ।। 6 ।।
3.7 నను నఞ్ బ్రహ్మణోऽన్యస్య సర్వస్యైవ నిషేధకమ్ ।ద్వితీయగ్రహణం యస్మాత్సర్వస్యవోపలక్షణమ్ ।। 7 ।।
3.8 నైవం విషేధో న హ్యస్మాద్విదీయస్యావగమ్యతే ।తతోऽన్యత్తద్విరుద్ధం వా సదృశం వాऽత్ర వక్తి సః ।। 8 ।।
3.9 ద్వితీయం యస్య నైవాస్తి తద్బ్రహ్మేతి వివక్షితే ।సత్యాదిలక్షణోక్తీనామపలక్షణతా భవేత్ ।। 9 ।।
3.10 అద్వితీయే ద్వితీయార్థనాస్తితామాత్రగోచరే ।స్వనిష్ఠత్వాన్నఞర్థస్య న స్యాద్బ్రహ్మపదాన్వయః ।। 10 ।।
3.11 ద్వితీయశూన్యతా తత్ర బ్రహ్మణో న విశేషణమ్ ।విశేషణే వా తద్బ్రహ్మ తృతీయం ప్రథమం తు వా ।। 11 ।।
3.12 ప్రసక్తం పూర్వవత్సర్వం బహుర్వీహౌ సమస్యతి ।బ్రహ్మణః ప్రథమా యే చ తృతీయాద్యా జగత్ర్త్రయే ।। 12 ।।
3.13 బ్రహ్మ ప్రత్యద్వితీయత్వాత్స్వస్థాస్తిష్ఠన్త్యబాధితాః ।కిఞ్చ తత్ర బహువ్రీహౌ సమాసే సంశ్రితే సతి ।। 13 ।।
3.14 వృత్త్యర్థస్య నఞర్థస్య న పదార్థాన్తరాన్వయః ।సత్యా(త్య)ర్థాన్తరసమ్బన్ధే షష్ఠీ యస్యేతి యుజ్యతే ।। 14 ।।
3.15 ద్వితీయవస్తునాస్తిత్వం న బ్రహ్మ న విశేషణమ్ ।అసత్త్వాన్న హ్యసద్బ్రహ్మ భవేన్నాపి విశేషణమ్ ।। 15 ।।
3.16 తస్మాత్ప్రపఞ్చసద్భావో నాద్వైతశ్రుతిబాధితః ।స్వప్రమాణబలాత్సిద్ధః శ్రుత్యా చాప్యనుమోదితః ।। 16 ।।
3.17 తేనాద్వితీయం బ్రహ్మేతి శ్రుతేరర్థోऽయముచ్యతే ।ద్వితీయగణనాయోగ్యో నాసీదస్తి భవిష్యతి ।। 17 ।।
3.18 సమో వాऽభ్యధికో వాऽస్య యో ద్వితీయస్తుగణ్యతే ।యతోऽస్య విభవవ్యూహకలామాత్రమిదం జగత్ ।। 18 ।।
3.19 ద్వితీయవాగాస్పదతాం ప్రతిపద్యేత తత్కథమ్ ।యథా చోలనృపః సమ్రాడద్వితీయోऽద్య భూతలే ।। 19 ।।
3.20 ఇతి తత్తుల్యనృపతినివారణపరం వచః ।న తు తద్భృత్యతత్పుత్రకలత్రాదినిషేధకమ్ ।। 20 ।।
3.21 తథా సురాసురనరబ్రహ్మబ్రహ్మాణ్డకోటయః ।క్లేశకర్మవిపాకాద్యైరస్పృష్టస్యాఖిలేశితుః ।। 21 ।।
3.22 జ్ఞానాదిషాఙ్గుణ్యనిధేరచిన్త్యవిభవస్య తాః ।విష్ణోర్విభూతిమహిమసముద్రద్రప్సవిప్రుషః ।। 22 ।।
3.23 కః ఖల్వఙ్గులిభఙ్గేన సముద్రాన్ సప్తసఙ్ఖ్యా ।గణయన్ గణయేదూర్మిఫేనబుద్బుదవిప్రుషః ।। 23 ।।
3.24 యథైక ఏవ సవితా న ద్వితీయో నభఃస్థలే ।ఇత్యుక్తా న హి సావిత్రా నిషిధ్యన్తేऽత్ర రశ్మయః ।। 24 ।।
3.25 యథా ప్రధానసఙ్ఖ్యేయసఙ్ఖ్యాయాం నైవ గణ్యతే ।సఙ్ఖ్యా పృథక్సతీ తత్ర సఙ్ఖ్యేయాన్యపదార్థవత్ ।। 25 ।।
3.26 తథా, పాదోऽస్య విశ్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి ।ఇతి బ్రువన్ జగత్సర్వమిత్థమ్భావే న్యవేశయత్ ।। 26 ।।
3.27 తథా, ఏతావానస్య మహిమా తతో జ్యాయస్తరో హి సః । యత్రాన్యన్న విజానాతి స భూమోదరమన్తరమ్ ।కురుతేऽస్య భయం వ్యక్తమిత్యాదిశ్రుతయః పరాః ।। 27 ।।
3.28 మేరోరివాణుర్యస్యేదం బ్రహ్మాణ్డమఖిలం జగత్ ।ఇత్యాదికాః సమస్తస్య తదిత్థమ్భావతాపరాః ।। 28 ।।
3.29 వాచారమ్భణమాత్రం తు జగత్ స్థావరజఙ్గమమ్ ।వికారజాతం, కూటస్థం మూలకారణమేవ సత్ ।। 29 ।।
3.30 అనన్యత్కారణాత్కార్యం పావకాద్విస్ఫులిఙ్గవత్ ।మృత్తికాలోహబీజాదినానాదృష్టాన్తవిస్తరైః ।। 30 ।।
3.31 నాశకద్దగ్ధుమనలస్తృణం మజ్జయితుం జలమ్ ।న వాయుశ్చలితుం శక్తః తచ్ఛక్త్యాప్యాయనాదృతే ।। 31 ।।
3.32 ఏకప్రధానవిజ్ఞానాద్విజ్ఞాతమఖిలం భవేత్ ।ఇత్యాదివేదవచనతన్మూలాప్తాగమైరపి ।। 32 ।।
3.33 బ్రహ్మాత్మనాऽऽత్మలాభోऽయం ప్రపఞ్చశ్చిదచిన్మయః ।ఇతి ప్రమీయతే బ్రాహ్మీ విభూతిర్న నిషిధ్యతే ।। 33 ।।
3.34 తన్నిషేధే సమస్తస్య మిథ్యాత్వాల్లోకవేదయోః ।వ్యవహారాస్తు లుప్యేరన్ తథా స్యాద్బ్రహ్మధీరపి ।। 34 ।।
3.35 వ్యావహారికసత్యత్వాన్మృషాత్వేऽప్యవిరుద్ధతా ।ప్రత్యక్షాదేరితి మతం ప్రాగేవ సమదూదుషమ్ ।। 35 ।।
3.36 అతశ్చోపనిషజ్జాతబ్రహ్మాద్వైతధితధియా జగత్ ।న బాధ్యతే విభూతిత్వాద్బ్రహ్మణశ్చేత్యవస్థితమ్ ।। 36 ।।
3.37 నను సత్త్వే ప్రపఞ్చస్య నాస్తీతి ప్రత్యయః కథమ్ ।అసత్త్వే వా కథం తస్మిన్నస్తీతి ప్రత్యయో భవేత్ ।। 37 ।।
3.38 సదసత్త్వం తథైకస్య విరుద్ధత్వాదసమ్భవి ।సదసత్ప్రత్యయప్రాప్తవిరుద్ధద్వన్ద్వసఙ్గమే ।। 38 ।।
3.39 తయోరన్యతరార్థస్య నిశ్చయాభావహేతుతః ।సదసత్త్వం ప్రపఞ్చస్య జైనాస్తు ప్రతిపేదిరే ।। 39 ।।
3.40 సత్త్వప్రాప్తిం పురస్కృత్య నాస్తీతి ప్రత్యయోదయాత్ ।సదా సత్త్వం ప్రపఞ్చస్య సాఙ్ఖ్యాస్తు ప్రతిపేదిరే ।। 40 ।।
3.41 సదసత్ప్రత్యయ ప్రాప్తవిరుద్ధద్వన్ద్వసఙ్కటే । విరోధపరిహారార్థం సత్త్వాసతత్వాంశభఙ్గతః ।సదసద్భ్యామనిర్వాచ్యం ప్రపఞ్చం కేచిదూచిరే ।। 41 ।।
3.42 సత్త్వాసత్త్వే విభాగేన దేశకాలాదిభేదతః ।ఘటాదేరితి మన్వానా వ్యవస్థామపరే జగుః ।। 42 ।।
3.43 తదేవం వాదిసమ్మర్దాత్ సంశయే సముపస్థితే ।నిర్ణయః క్రియతే తత్ర మీమాంసకమతేన తు ।। 43 ।।
3.44 ఘటస్వరూపే నాస్తిత్వమస్తిత్వం యద్యబూబుధత్ ।స్యాదేవ యుగపత్సత్త్వమసత్త్వం చ ఘటాదిషు ।। 44 ।।
3.45 ఇదానీమిదమత్రాస్తి నాస్తీత్యేవంవిధా యతః ।దేశకాలదశాభేదాదస్తినాస్తీతి నో ధియః ।। 45 ।।
3.46 అతో దేశాదిభేదేన సదసత్త్వం ఘటాదిషు ।వ్యవస్థితం నిరస్తత్వా(స్యా)ద్వాదస్యేహ న సమ్భవః ।। 46 ।।
3.47 నను దేశాదిసమ్బన్ధః సత ఏవోపపద్యతే ।న దేశకాలసమ్బన్ధాదసతః సత్త్వమిష్యతే ।। 47 ।।
3.48 సమ్బధో ద్వ్యాశ్రయస్తస్మాత్సతః సత్త్వం సదా భవేత్ ।అసతః కారకైః సత్త్వం జన్మనేత్యతిదుర్ఘటమ్ ।। 48 ।।
3.49 ఆద్యన్తవాన్ ప్రపఞ్చోऽతః సత్కక్ష్యాన్తర్నివేశ్యతే । ఉక్తం చ – ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి నాస్తి మధ్యేऽపి తత్తథా ఇతి ।అతో నిశ్చితసద్భావః సదా సన్నభ్యుయేయతామ్ ।। 49 ।।
3.50 అసతః సర్వదాऽసత్త్వం జన్యయోగాత్ ఖపుష్పవత్ ।అసత్త్వే న విశేషోऽస్తి ప్రాగత్యన్తాసతోరిహ ।। 50 ।।
3.51 శ్వేతకేతుముపాదాయ తత్త్వమిత్యపి యచ్ఛ్రుతమ్ ।షష్ఠప్రపాఠకే తస్య కుతో ముఖ్యార్థసమ్భవః ।। 51 ।।
3.52 కార్పణ్యశోకదుఃఖార్తశ్చేతనస్త్వంపదోదితః । సర్వజ్ఞస్సత్యసఙ్కల్పో నిస్సీమసుఖసాగరః ।తత్పదార్థస్తయోరైక్యం తేజస్తిమిరవత్కథమ్ ।। 52 ।।
3.53 త్వమర్థస్థే తటస్థే వా ….. ( తదేర్థస్థే విభేదకే ) ।గుణే తత్త్వంపదశ్రుత్యోరైకార్థ్యం దూరవారితమ్ ।। 53 ।।
3.54 అజ్ఞత్వసర్వవేదిత్వదుఃఖిత్వసుఖితాదికే । విశేషణే వా చిద్ధాతోరథవాऽప్యుపలక్షణే ।విరుద్ధగుణసఙ్కాన్తేర్భేదః స్యాత్ త్వంతదర్థయోః ।। 54 ।।
3.55 వాచ్యైకదేశభఙ్గేన చిదేకవ్యక్తినిష్ఠతా ।సోऽయం గౌరివత్తత్త్వంపదయోరిత్యపేశలమ్ ।। 55 ।।
3.56 దేశకాలదశాభేదాదేకస్మిన్నపి ధర్మిణి ।విరుద్ధద్వన్ద్వసఙ్కాన్తేః సోऽయం గౌరితి యుజ్యతే ।। 56 ।।
3.57 స్వప్రకాశస్య చిద్ధాతోర్విరుద్ధద్వన్ద్వసఙ్గతౌ ।న వ్యవస్థాపకం కిఞ్చిద్దేశకాలదశాదికే ।। 57 ।।
3.58 నిర్ధూతనిఖిలద్వన్ద్వస్వప్రకాశే చిదాత్మని ।ద్వైతానర్థభ్రమాభావాచ్ఛాస్త్రం నిర్విషయం భవేత్ ।। 58 ।।
3.59 ఏతేన సత్యకామత్వజగత్కారణతాదయః ।మా … పరే ( మాయోపాధౌ పరే )ऽధ్యస్తాః శోకమోహదయః పునః ।। 59 ।।
3.60 అవిద్యోపాధికే జీవే వినాశే నేతి యన్మతమ్ ।క్షుద్రబ్రహ్మవిదామేతన్మతం ప్రాగేవ దూషితమ్ ।। 60 ।।
3.61 చిత్స్వరూపే విశిష్టే వా మాయాऽవిద్యాద్యుపాధయః ।పూర్వస్మిన్ సర్వసాఙ్కర్యం పరజీవావిభాగతః ।। 61 ।।
3.62 ఉత్తరస్మిన్నపి తథా విశిష్టమపి చిద్యది । చిత్స్వరూపం హి నిర్భేదం మాయాऽవిద్యాద్యుపాధిభిః ।విభిన్నమివ విభ్రాన్తం విశిష్టం చ … (మతం తవ ) ।। 62 ।।
3.63 తటస్థావస్థితా ధర్మాః స్వరూపం న స్పృశన్తి కిమ్ ।న హి దణ్డిశిరశ్ఛేదాద్దేవదత్తో న హింసితః ।। 63 ।।
3.64 అచిదంశవ్యపోహేన చిదేకపరిశేషతా ।అతస్తత్త్వమసీత్యాదేరర్థ ఇత్యప్యసున్దరమ్ ।। 64 ।।
3.65 అబ్రహ్మానాత్మతాభావే ప్రత్యక్ చిత్ పరిశిష్యతే । తత్త్వంపదద్వయం జీవపరతాదాత్మ్యగోచరమ్ ।తన్ముఖ్యవృత్తి తాదాత్మ్యమపి వస్తుద్వయాశ్రయమ్ ।। 65 ।।
3.66 భేదాభేదవికల్పస్తు యస్త్వయా పరిచోదితః ।అభేదాభేదినోऽసత్యే బన్ధే సతి నిరర్థకః ।। 66 ।।
3.67 అభేదో భేదమర్దీ తు స్వాశ్రయీభూతవస్తునోః ।భేదః పరస్పరానాత్మ్యం భావానామేవమేతయోః ।। 67 ।।
3.68
3.69 భిన్నాభిన్నత్వసమ్బన్ధసదసత్త్వవికల్పనమ్ ।ప్రత్యక్షానుభావాపాస్తం కేవలం కణ్ఠశోషణమ్ ।। 69 ।।
3.70 నీలే నీలమతిర్యాదృగుత్పలే నీలధీర్హి సా ।నీలముత్పలమేవేదమితి సాక్షాచ్చకాస్తి నః ।। 70 ।।
3.71 యథా విదితసంయోగసమ్బన్ధేऽప్యక్షగోచరే ।భేదాభేదాదిదుస్తర్కవికల్పాధానవిభ్రమః ।। 71 ।।
3.72 తద్వత్తాదాత్మ్యసమ్బన్ధే శ్రుతిప్రత్యక్షమూలకే ।శ్రుతిదణ్డేన దుస్తర్కవికల్పభ్రమవారణమ్ ।। 72 ।।
3.73 నిర్దోషాऽపౌరుషేయీ చ శ్రుతిరత్యర్థమాదరాత్ ।అసకృత్తత్త్వమిత్యాహ తాదాత్మ్యం బ్రహ్మజీవాయోః ।। 73 ।।
3.74 బ్రహ్మానన్దహ్రదాన్తఃస్థో ముక్తాత్మా సుఖమేధతే । ఫలే చ ఫలినోऽభావాన్మోక్షస్యాపురుషార్థతా ।ఏకశేషే హి చిద్ధాతోః కస్య మోక్షః ఫలం భవేత్ ।। 74 ।।
3.75 కిఞ్చ ప్రపఞ్చరూపేణ కో ను సంవిద్వివర్తతే ।న తావద్ఘటధీస్తస్యామసత్యామపి దర్శనాత్ ।। 75 ।।
3.76 న హి తస్యామజాతాయాం నష్టాయాం వాऽఖిలం జగత్ । నాస్తీతి శక్యతే వక్తుముక్తౌ ప్రత్యక్షబాధనాత్ ।నాప్యన్యసంవిత్ తన్నాశేऽప్యన్యేషాముపలమ్భనాత్ ।। 76 ।।
3.77 నను సంవిదభిన్నైకా న తస్యామస్తి భేదధీః ।ఘటాదయో హి భిద్యన్తే న తు సా చిత్ ప్రకాశనాత్ ।। 77 ।।
3.78 ఘటధీః పటసంవిత్తిసమయే నావభాతి చేత్ ।నైవం, ఘటో హి నాభాతి సా స్ఫురత్యేవ తు స్ఫుటమ్ ।। 78 ।।
3.79 ఘటవ్యావృత్తసంవిత్తిరథ న స్ఫురతీతి చేత్ । తద్వ్యావృత్తిపదేనాపి కిం సైవోక్తాऽథ వేతరత్ ।సైవ చేద్భాసతేऽన్యచ్చేన్న బ్రూమస్తస్య భాసనమ్ ।। 79 ।।
3.80 కిఞ్చాస్యాః స్వప్రకాశాయా నీరూపాయా న హి స్వతః ।ఋతే విషయనానాత్వాన్నానాత్వావగ్రహభ్రమః ।। 80 ।।
3.81 న వస్తు వస్తుధర్మో వా న ప్రత్యక్షో న లైఙ్గికః ।ఘటాదివేద్యభేదోऽపి కేవలం భ్రమలక్షణః ।। 81 ।।
3.82 యదా, తదా తదాయత్తో ధీభేదావగ్రహోదయః ।కుతః, కుతస్తరాం తస్య పరమార్థత్వసమ్భవః ।। 82 ।।
3.83 కిఞ్చ స్వయంప్రకాశస్య స్వతో వా పరతోऽపి వా ।ప్రాగభావాదిసిద్ధిః స్యాత్ , స్వతస్తావన్న యుజ్యతే ।। 83 ।।
3.84 స్వస్మిన్ సతి విరుద్ధత్వాదభావస్యానవస్థితేః । స్వనిమిత్తప్రకాశస్య స్వస్యాభావేऽప్యసమ్భవాత్ ।అనన్యగోచరత్వేన చితోన పరతోऽపి చ ।। 84 ।।
3.85 కిఞ్చ వేద్యస్య భేదాదేర్న చిద్ధర్మత్వసమ్భవః ।రూపాదివత్ , అతః సంవిదద్వితీయా స్వయంప్రభా ।। 85 ।।
3.86 అతస్తద్భేదమశ్రిత్య యద్వికల్పాదిజల్పితమ్ ।తదవిద్యావిలాసోऽయమితి బ్రహ్మవిదో విదుః ।। 86 ।।
3.87 హన్త బ్రహ్మోపదేశోऽయం శ్రద్దధానేషు శోభతే ।వయమశ్రద్దధానాః స్మో యే యుక్తిం ప్రార్థయామహే ।। 87 ।।
3.88 ప్రతిప్రమాతృవిషయం పరస్పరవిలక్షణాః ।అపరోక్షం ప్రకాశన్తే సుఖదుఖాదివద్ధియః ।। 88 ।।
3.89 సమ్బన్ధివ్యఙ్గ్యభేదస్య సంయోగేచ్ఛాదికస్య నః ।న హి భేదః స్వతో నాస్తి నాప్రత్యక్షశ్చ సమ్మతః ।। 89 ।।
3.90 యది సర్వగతా నిత్యా సంవిదేవా(కాऽ)భ్యుపేయతే ।తతః సర్వం సదా భాయాత్ , న వా కిఞ్చిత్కదాచన ।। 90 ।।
3.91 తదానీం న హి వేద్యస్య సన్నిధీతరకారితా ।వ్యవస్థా ఘటతే, విత్తేర్వ్యోమవద్వైభవాశ్రయాత్ ।। 91 ।।
3.92 నాపి కారణభేదేన, నిత్యాయాస్తదభావతః ।న చ స్వరూపనానాత్వాత్ , తదేకత్వపరిగ్రహాత్ ।। 92 ।।
3.93 తతశ్చ బధిరాన్ధాదేః శబ్దాదిగ్రహణం భవేత్ ।గురుశిష్యాదిభేదశ్చ నిర్నిమిత్తః ప్రసజ్యతే ।। 93 ।।
3.94 నను నః సంవిదో భిన్నం సర్వం నామ న కిఞ్చన ।అతః సర్వం సదా భాయాదిత్యకాణ్డేऽనుజ్యతే ।। 94 ।।
3.95 ఇదమాఖ్యాహి భోః కిం ను నీలాదిర్న ప్రకాశతే ।ప్రకాశమానో నీలాదిః సంవిదో వా న భిద్యతే ।। 95 ।।
3.96 ఆదౌ ప్రతీతిసుభగో నిర్వాహో లోకవేదయోః ।యతః పదపదార్థాది న కిఞ్చిదవభాసతే ।। 96 ।।
3.97 ద్వితీయే సంవిదోऽద్వైతం వ్యాహన్యేత సమీహితమ్ । యద్యయం వివిధాకారప్రపఞ్చః సంవిదాత్మకః ।సాऽపి సంవిత్తదాత్మేతి యతో నానా ప్రసజ్యతే ।। 97 ।।
3.98 నచావిద్యావిలాసత్వాద్భేదాభేదానిరూపణా ।సా హి న్యాయానపస్పృష్టా జాతుషాభరణాయతే ।। 98 ।।
3.99 తథాహి యద్యవిద్యేయం విద్యాభావాత్మికేష్యతే ।నిరుపాఖ్యస్వభావత్వాత్సా న కిఞ్చిన్నియచ్ఛతి ।। 99 ।।
3.100 అర్థాన్తరమవిద్యా చేత్సాధ్వీ భేదానిరూపణా । అర్థానర్థాన్తరత్వాదివికల్పోऽస్యా న యుజ్యతే ।విద్యాతోऽర్థాన్తరం చాసావితి సువ్యాహృతం వచః ।। 100 ।।
3.101 అథార్థాన్తరభావోऽపి తస్యాస్తే భ్రాన్తికల్పితః ।హన్తైవం సత్యవిద్యైవ విద్యా స్యాత్పరమార్థతః ।। 101 ।।
3.102 కిఞ్చ శుద్ధాऽజడా సంవిత్ , అవిద్యేయం తు నేదృశీ ।తత్కేన హేతునా సేయమన్యైవ న నిరూప్యతే ।। 102 ।।
3.103 అపి చేయమవిద్యా తే యదభావాదిరూపిణీ ।సా విద్యా కిం ను సంవిత్తిర్వేద్యం వా వేదితాऽథవా ।। 103 ।।
3.104 వేద్యత్వే వేదితృత్వే చ నాస్యాస్తాభ్యాం నివర్తనమ్ । న హి జ్ఞానాదృతేऽజ్ఞానమన్యతస్తే నివర్తతే ।సంవిదేవేతి చేత్తస్యా నను భావాదసమ్భవః ।। 104 ।।
3.105 కిఞ్చేయం తద్విరుద్ధా వా, న తస్యాః క్వాపి సమ్భవః ।యతోऽఖిలం జగద్వ్యాప్తం విద్యయవాద్వితీయయా ।। 105 ।।
3.106 అభావోऽన్యో విరుద్ధో వా సంవితోऽపి యదీష్యతే ।తదానీం సంవిదద్వైతప్రతిజ్ఞాం దూరతస్త్యజ ।। 106 ।।
3.107 కిఞ్చాసౌ కస్య ? జీవస్య, కో జీవో యస్య సేతి చేత్ ।నన్వేవమసమాధానమన్యోన్యాశ్రయణం భవేత్ ।। 107 ।।
3.108 న తే జీవాదవిద్యా స్యాత్ , న చ జీవస్తయా వినా ।న బీజాఙ్కురతుల్యత్వం జీవోత్పత్తేరయోగతః ।। 108 ।।
3.109 బ్రహ్మణశ్చేన్న సర్వజ్ఞం కథం తత్ బంభ్రమీతి తే(భోః) । అవిద్యాకృతదేహాత్మప్రత్యయాధీనతా న తే ।బ్రహ్మసర్వజ్ఞభావస్య, తత్స్వాభావికతాశ్రుతేః ।। 109 ।।
3.110 భేదావభాసగర్భత్వాదథ సర్వజ్ఞతా మృషా ।తత ఏవామృషా కస్మాన్న స్యాచ్ఛబ్దాన్తరాదివత్ ।। 110 ।।
3.111 యథా శబ్దాన్తరాభ్యాససఙ్ఖ్యాదాయాః శాస్త్రభేదకాః ।భేదావభాసగర్భాశ్చ యథార్థాః, తాదృశీ న కిమ్ ।। 111 ।।
3.112 సర్వజ్ఞే నిత్యముక్తేऽపి యద్యజ్ఞానస్య సమ్భవః ।తేజసీవ తమస్తస్మాన్న నివర్తేత కేనచిత్ ।। 112 ।।
3.113 ప్రమాణత్వమద్వైతవచసామితి ।నియామకం న పశ్యామో నిర్బన్ధాత్తావకాదృతే ।। 113 ।।
3.114 ఆశ్రయప్రతియోగిత్వే పరస్పరవిరోధినీ ।కథం వైకరసం బ్రహ్మ సదితి ప్రతిపద్యతే ।। 114 ।।
3.115 ప్రత్యక్త్వేనాశ్రయో బ్రహ్మరూపేణ ప్రతియోగి చేత్ । రూపభేదః కుతస్త్యోऽయం యద్యవిద్యాప్రసాదజః ।నను సాऽపి తదాయత్తేత్యన్యోన్యాశ్రయణం పునః ।। 115 ।।
3.116 అవస్తుత్వాదవిద్యాయాః …..(నేదం తద్దూషణం యది) ।వస్తునో దూషణత్వేన త్వయా క్వేదం నిరీక్షితమ్ ।। 116 ।।
3.117 ససా…..ఉక్తారా ( స్వసాధ్యస్య పురస్కారా ) ద్దోషోऽన్యోన్యసమాశ్రయః ।న వస్తుత్వాదవస్తుత్వాదిత్యతో నేదముత్తరమ్ ।। 117 ।।
3.118
3.119
3.120 సమస్తేన నఞా వస్తు ప్రథమం యన్నిషిధ్యతే ।ప్రతిప్రసూతం వ్యస్తేన పునస్తదితి వస్తుతా ।। 120 ।।
3.121
3.122 కిఞ్చ ప్రపఞ్చనిర్వాహజననీ యేయమాశ్రితా । అవిద్యా సా కిమేకైవ నైకా వా తదిదం వద ।తదాశ్రయశ్చ సంసారీ తథైకో నైక ఏవ వా ।। 122 ।।
3.123 సా చేదేకా, తతస్సైకా శుకస్య బ్రహ్మవిద్యయా ।పూర్వమేవ నిరస్తేతి వ్యర్థస్తే ముక్తయే శ్రమః ।। 123 ।।
3.124 స్యాన్మతం నైవ తే సన్తి వామదేవశుకాదయః ।యద్విద్యయా నిరస్తత్వాన్నాద్యావిద్యేతి చోద్యతే ।। 124 ।।
3.125 ముక్తాముక్తాదిభేదో హి కల్పితో మదవిద్యయా ।దృశ్యత్వాన్మామకస్వప్నదృశ్యభేదప్రపఞ్చవత్ ।। 125 ।।
3.126 యత్పునర్బ్రహ్మవిద్యాతస్తేషాం ముక్తిరభూదితి ।వాక్యం తత్స్వాప్నముక్త్యుక్తియుక్త్యా ప్రత్యూహ(హ్య)తామితి ।। 126 ।।
3.127 నన్వీదృశానుమానేన స్వావిద్యాపరికల్పితమ్ ।ప్రపఞ్చం సాధయత్య(న్న)న్యః కథం ప్రత్యుచ్యతే త్వయా ।। 127 ।।
3.128 త్వదవిద్యానిమిత్తత్వే యో హేతుస్తే వివక్షితః ।స ఏవ హేతుస్తస్యాపి భవేత్సర్వజ్ఞసిద్ధివత్ ।। 128 ।।
3.129 ఇత్యన్యోన్యవిరుద్ధోక్తివ్యాహతే భవతాం మతే ।ముఖమస్తీతి యత్కిఞ్చిత్ప్రలపన్నివ లక్ష్యసే ।। 129 ।।
3.130 యథా చ స్వాప్నముక్త్యుక్తిసదృశీ తద్విముక్తిగీః ।తథైవ భవతోऽపీతి వ్యర్థో మోక్షాయ తే శ్రమః ।। 130 ।।
3.131 యథా తేషామభూతైవ పురస్తాదాత్మవిద్యయా ।ముక్తిర్భూతోచ్యతే తద్వత్పరస్తాదాత్మవిద్యయా ।। 131 ।।
3.132 అభావిన్యేవ సా మిథ్యా భావినీత్యపదిశ్యతామ్ ।సన్తి చ స్వప్నదృష్టాని దృష్టాన్తవచనాని తే ।। 132 ।।
3.133 నను నేదమనిష్టం మే యన్ముక్తిర్న భవిష్యతి ।ఆత్మనో నిత్యముక్తత్వాన్నిత్యసిద్ధైవ సా యతః ।। 133 ।।
3.134 తదిదం శాన్తికర్మాదౌ వేతాలావాహనం భవేత్ ।యేనైవం సుతరాం వ్యర్థో బ్రహ్మవిద్యార్జనశ్రమః ।। 134 ।।
3.135 అవిద్యాప్రతిబద్ధత్వాదథ సా నిత్యసత్యపి ।అసతీవేతి తద్వ్యక్తిర్విద్యాఫలముపేయతే ।। 135 ।।
3.136 హస్తస్థమేవ హేమాది విస్మృతం మృగ్యతే యథా ।యథా తదేవ హస్తస్థమవగమ్యోపశామ్యతి ।। 136 ।।
3.137 తథైవ నిత్యసిద్ధాత్మస్వరూపానవబోధతః ।సంసారిణస్తథాభావో వ్యజ్యతే బ్రహ్మవిద్యయా ।। 137 ।।
3.138 హన్త కేయమభివ్యక్తిర్యా విద్యాఫలమిష్యతే ।స్వప్రకాశస్య చిద్ధాతోర్యా స్వరూపపదే స్థితా ।। 138 ।।
3.139 సంవిత్ కిం సైవ కిం వాऽహం బ్రహ్మాస్మీతీతి కీదృశీ ।యది స్వరూపసంవిత్ సా, నిత్యైవేతి న తత్ఫలమ్ ।। 139 ।।
3.140 అథ బ్రహ్మాహమస్మీతి సంవిత్తిర్వ్యక్తిరిష్యతే ।నను తే బ్రహ్మవిద్యా సా సైవ తస్యాః ఫలం కథమ్ ।। 140 ।।
3.141 కిఞ్చ సా తత్త్వమస్యాదివాక్యజన్యా భవన్మతే ।ఉత్పత్తిమత్యనిత్యేతి ముక్తస్యాపి భయం భవేత్ ।। 141 ।।
3.142 అపి చ వ్యవహారజ్ఞాః సతి పుష్కలకారణే ।కార్యం న జాయతే యేన తమాహుః ప్రతిబన్ధకమ్ ।। 142 ।।
3.143 ఇహ కిం తద్యదుత్పత్తుముపక్రాన్తం స్వహేతుతః ।అవిద్యాప్రతిబద్ధత్వాదుత్పత్తిం న ప్రపద్యతే ।। 143 ।।
3.144 న ముక్తిర్నిత్యసిద్ధత్వాత్ , న బ్రహ్మాస్మీతిధీరపి । న హి బ్రహ్మాయ(హ)మస్మీతి సంవిత్పుష్కలకారణమ్ ।సంసారిణస్తదాऽస్తీతి కథం సా ప్రతిబధ్యతే ।। 144 ।।
3.145 యతః సా కారణాభావాదిదానీం నోపజాయతే ।న పునః ప్రతిబద్ధత్వాదస్థానే తేన తద్వచః ।। 145 ।।
3.146 కిఞ్చైకో జీవ ఇత్యేతద్వస్తుస్థిత్యా న యుజ్యతే ।అవిద్యాతత్సమాశ్లేషజీవత్వాదీ మృషా హి తే ।। 146 ।।
3.147 ప్రాతిభాసికమేకత్వం ప్రతిభాసపరాహతమ్ ।యతో నః ప్రతిభాసన్తే సంసరన్తః సహస్రశః ।। 147 ।।
3.148 ఆసంసారసముచ్ఛేదం వ్యవహారాశ్చ తత్కృతాః ।అబాధితాః ప్రతీయన్తే స్వప్నవృత్తవిలక్షణాః ।। 148 ।।
3.149 తేన యౌక్తికమేకత్వమపి యుక్తిపరాహతమ్ । ప్రవృత్తిభేదానుమితా విరుద్ధమితివృత్తయః ।తత్తత్స్వాత్మవదన్యేऽపి దేహినోऽశక్యనిహ్నవాః ।। 149 ।।
3.150 యథాऽనుమేయాద్వహ్న్యాదేర(రా)నుమానా విలక్షణాః ।ప్రత్యక్షం తే (క్ష్యన్తే)తథాऽన్యేభ్యో జీవేభ్యో న పృథక్ కథమ్ ।। 150 ।।
3.151 న చేఞ్చేష్టావిశేషేణ పరో బోద్ధాऽనుమీయతే ।వ్యవహారోऽవలుప్యేత సర్వో లౌకికవైదికః ।। 151 ।।
3.152 న చౌపాధికభేదేన మేయమాతృవిభాగధీః ।స్వశరీరేऽపి తత్ప్రప్తేః శిరఃపాణ్యాదిభేదతః ।। 152 ।।
3.153 త(య)థా తత్ర శిరఃపాణిపాదాదౌ వేదనోదయే ।అనుసన్ధానమేకత్వే, తథా సర్వత్ర తే భవేత్ ।। 153 ।।
3.154 ప్రాయణాన్నరకక్లేశాత్ ప్రసూతివ్యసనాదపి ।చిరాతివృత్తాః ప్రాగ్్జన్మభోగా న స్మృతిగోచరాః ।। 154 ।।
3.155 యుగపజ్జాయమానేషు …… (సుఖదుఖాదిషు స్ఫుటః) ।ఆశ్రయాసఙ్కరస్తత్ర కథమైకార్థ్యవిభ్రమః ।। 155 ।।
3.156 న చ ప్రాతిస్వికావిద్యాకల్పితస్వస్వదృశ్యకైః ।జీవైరనేకైరప్యేషా లోకయాత్రోపపద్యతే ।। 156 ।।
3.157 పరవార్తాऽనభిజ్ఞాస్తే స్వస్వస్వప్నేకదర్శినః ।కథం ప్రవర్తయేయుస్తాం సఙ్గాద్యేకనిబన్ధనామ్ ।। 157 ।।
3.158 కిఞ్చ స్వయంప్రకాశత్వవిభుత్వైకత్వనిత్యతాః ।త్వదభ్యుపేతా బాధేరన్ సంవిదస్తేऽద్వితీయతామ్ ।। 158 ।।
3.159 సంవిదేవ న తే ధర్మాః, సిద్ధాయామపి సంవిది ।వివాదదర్శనాత్తేషు ; తద్రూపాణాం చ భేదతః ।। 159 ।।
3.160 న చ తే భ్రాన్తిసిద్ధాస్తే యేనాద్వైతావిరోధినః ।తత్త్వావేదకవేదాన్తవాక్యసిద్ధా హి తే గుణాః ।। 160 ।।
3.161 ఆనన్దస్వప్రకాశత్వనిత్యత్వమహిమాద్యథ ।బ్రహ్మస్వరూపమేవేష్టం, తత్రాీదం వివిచ్యతామ్ ।। 161 ।।
3.162 బ్రహ్మేతి యావన్నిర్దిష్టం తన్మాత్రం కిం సుఖాదయః ।అథవా తస్య తే, యద్వా త ఏవ బ్రహ్మసంజ్ఞినః ।। 162 ।।
3.163 ఆద్యే తత్తత్పదామ్నానవైయర్థ్యం వేదలోకయోః ।పూర్వోక్తనీత్యాభేదశ్చ, జగజ్జన్మాదికారణమ్ ।। 163 ।।
3.164 అభ్యుపేత్యైవ హి బ్రహ్మ వివాదాస్తేషు వాదినామ్ ।ద్వితీయే సైవ తైరేవ బ్రహ్మణః సద్వితీయతా ।। 164 ।।
3.165 తృతీయే బ్రహ్మ భిద్యేత తన్మాత్రత్వాత్పదే పదే ।తత్సమూహోऽథవా బ్రహ్మ తరువృన్దవనాదివత్ ।। 165 ।।
3.166 ప్రకర్షశ్చ ప్రకాశశ్చ భిన్నావేవార్కవర్తినౌ ।తేన న క్వాపి వాక్యార్థో విభాగోऽస్తి నిదర్శనమ్ ।। 166 ।।
3.167 జాడ్యదుఃఖాద్యపోహేన యద్యేకత్రైవ వర్తితా ।జ్ఞానానన్దాదిశబ్దానాం న సతస్సద్వితీయతా ।। 167 ।।
3.168 అపోహాః కిం న సన్త్యేవ, సన్తో వా, నోభయేऽపి వా ।సత్త్వే సత్సద్వితీయం స్యాత్ జడాద్యాత్మకతేతరే (తా పరే) ।। 168 ।।
3.169 సదసద్వ్యతిరేకోక్తిః పూర్వమేవ పరాకృతా ।తథాత్వే చ ఘటాదిభ్యో బ్రహ్మాపి న విశిష్యతే ।। 169 ।।
3.170 కిఞ్చాపోహ్యజడత్వాదివిరుద్ధార్థాసమర్పణే ।నైవ తత్తదపోహ్యేత తదేకార్థైః పదైరివ ।। 170 ।।
3.171 ప్రతియోగిని దృశ్యే తు యా భావాన్తరమాత్రధీః ।సైవాభావ ఇతీహాపి సద్భిస్తే సద్వితీయతా ।। 171 ।।
3.172 భూతభౌతికభేదానాం సదసద్వ్యతిరేకితా ।కుతోऽవసీయతే కిం ను ప్రత్యక్షాదేరుతాగమాత్ ।। 172 ।।
3.173 ప్రత్యక్షాదీని మానాని స్వస్వమర్థం యథాయథమ్ ।వ్యవచ్ఛిన్దన్తి జాయన్త ఇతి యా (తా) వత్ స్వసాక్షికమ్ ।। 173 ।।
3.174 యథాऽగ్రతః స్థితే నీలే నీలిమాన్యకథా న, ధీః ।ఏకాకారా , న హి తథా స్ఫటికే ధవకే మతిః ।। 174 ।।
3.175 క్షీరే మధురధీర్యాదృక్ నైవ నిభ్బకషాయధీః ।వ్యావహారాశ్చ నియతాః సర్వే లౌకికవైదికాః ।। 175 ।।
3.176 సత్యం ప్రతీతిరస్త్యస్యా మూలం నాస్తీతి చేన్న తత్ ।సా చేదస్తి తస్యా మూలం కల్ప్యతాం కార్యభూతయా ।। 176 ।।
3.177 క్లృప్తం చేన్ద్రియలిఙ్గాది తద్భావానువిధానతః ।యౌగపద్యక్రమాయోగాద్వ్యవచ్ఛేదవిధానయోః ।। 177 ।।
3.178 ఐక్యాయోగాచ్చ భేదో న ప్రత్యక్ష ఇతి యో భ్రమః ।భేదేతరేతరాభావవివేకాగ్రహణేన సః ।। 178 ।।
3.179 స్వరూపమేవ భావానాం ప్రత్యక్షేణ పరిస్ఫురత్ ।భేదవ్యాహారహేతుః స్యాత్ ప్రతియోగివ్యపేక్షయా ।। 179 ।।
3.180 యథా తన్మాత్రధీర్నానానాస్తివ్యాహారసాధనీ ।హ్రస్వదీర్ఘత్వభేదా వా యథైకత్ర షడఙ్గులే ।। 180 ।।
3.181 ఏవం వ్యవస్థితానేకప్రకారాకరవత్తయా ।ప్రత్యక్షస్య ప్రపఞ్చస్య తద్భావోऽశక్యనిహ్నవః ।। 181 ।।
3.182 ఆగమః కార్యనిష్ఠత్వాదీదృశేऽర్థే న తు ప్రమా ।ప్రామాణ్యేऽప్యన్వయాయోగ్యపదార్థత్వాన్న బోధకః ।। 182 ।।
3.183 నాసత్ ప్రతీతేః , బాధాచ్చ న సదిత్యపి యన్న తత్ । ప్రతీతేరేవ సత్ కిం న , బాధాన్నాసత్ కుతో జగత్ ? ।తస్మాదవిద్యయైవేయమవిద్యా భవతాऽऽశ్రితా ।। 183 ।।
3.184 కిఞ్చ భేదప్రపఞ్చస్య ధర్మో మిథ్యాత్వలక్షణః ।మిథ్యా వా పరమార్థో వా నాద్యః కల్పోऽయమఞ్జసా ।। 184 ।।
3.185 తన్మిథ్యాత్వే ప్రపఞ్చస్య సత్యత్వం దురపహ్నవమ్ ।పారమార్థ్యైऽపి తేనైవ తవాద్వైతం విహన్యతే ।। 185 ।।
3.186 సర్వాణ్యేవ ప్రమాణాని స్వం స్వమర్థం యథోదితమ్ ।అసతోऽర్థాన్తరేభ్యశ్చ వ్యవచ్ఛిన్దన్తి భాన్తి న ।। 186 ।।
3.187 తథాహీహ ఘటోऽస్తీతి యేయం ధీరుపజాయతే ।సా తదా తస్య నాభావం పటత్వం వాऽనుమన్యతే ।। 187 ।।
3.188 నన్వస్తీతి యదుక్తం కిం తన్మాత్రం ఘట ఇత్యపి । అర్థాన్తరం వా , తన్మాత్రే సదద్వైతం ప్రసజ్యతే ।అర్థాన్తరత్వే సిద్ధం తత్ సదసద్భ్యాం విలక్షణమ్ ।। 188 ।।
3.189 యద్యేవమస్తి బ్రహ్మేతి బ్రహ్మౌపనిషదం మతమ్ ।ఘటవత్సదసద్భ్యామనిర్వాచ్యం తవాపతేత్ ।। 189 ।।
3.190 ఆనన్దసత్యజ్ఞానాదినిర్దేశౌరేవ వైదికైః ।బ్రహ్మణోऽప్యతథాభావస్త్వయైవైవం సమర్థితః ।। 190 ।।
3.191 సదసద్వ్యతిరేకోక్తిః ప్రపఞ్చస్య చ హీయతే ।యద్యథాకిఞ్చిదుచ్యేత తత్సర్వస్య తథా భవేత్ ।। 191 ।।
3.192 తస్మాదస్తీతి సంవిత్తిర్జాయమానా ఘటాదిషు ।తత్తత్పదార్థసంస్థానపారమార్థ్యావబోధినీ ।। 192 ।।
3.193 సజాతీయవిజాతీయవ్యవచ్ఛేదనిబన్ధనైః । స్వైఃస్వైర్వ్యవస్థితై రూపైః పదార్థానాం తు యా స్థితిః ।సా సత్తా న స్వతన్త్రऽన్యా తత్రాద్వైతకథా కథమ్ ।। 193 ।।
3.194 న చ నానావిధాకారప్రతీతిః శక్యనిహ్నవా ।న వేద్యం విత్తిధర్మః స్యాదితి యత్ప్రాగుదీరితమ్ ।। 194 ।।
3.195 తేనాపి సాధితం కిఞ్చిత్ సంవిదోऽస్తి న వా త్వయా ।అస్తి చేత్ పక్షపాతః స్యాత్ న చేత్తే విఫలః శ్రమః ।। 195 ।।
3.196 అతఃస్వరసవిస్పష్టదృష్టభేదాస్తు సంవిదః।యథారథాదిభిర్వాహ్యై (యథావస్థాయిభిర్బాహ్యై) ర్నైక్యం యాన్తి ఘటాదిభిః ।। 196 ।।
3.197 సహోపలమ్భనియమో న ఖల్వైకైకసంవిదా ।నచేదస్తి ససామాన్యం సర్వం సంవేదనాస్పదమ్ ।। 197 ।।
3.198 సహోపలమ్భనియమాన్నాన్యోऽర్థః సంవిదో భవేత్ । యదేతదపరాధీనస్వప్రకాశం తదేవ హి ।స్వయభ్ప్రకాశతాశబ్దమితి వృద్ధాః ప్రచక్షతే ।। 198 ।।
3.199 యస్మిన్నభాసమానేऽపి యో నామార్థో న భాసతే ।నాసావర్థాన్తరస్త(రం త) స్మాన్మిథ్యేన్దురివ చన్ద్రతః ।। 199 ।।
3.200 అభాసమానే విజ్ఞానే న చాత్మార్థావభాసనమ్ ।ఇతి సంవిద్వివర్తత్వం ప్రపఞ్చః స్ఫుటమఞ్చతి ।। 200 ।।
3.201
3.202 తథా హీదమహం వేద్మీత్యన్యోన్యానాత్మనా స్ఫుటమ్ ।త్రయం సాక్షాచ్చాకా స్తీతి సఢర్వేషామాత్మసాక్షికమ్ ।। 202 ।।
3.203 ప్రత్యక్షప్రతిపశ్రం చ నానుమానం ప్రవర్తతే ।న హి వహ్నేరనుష్ణత్వం ద్రవ్యత్వాదనుమీయతే ।। 203 ।।
3.204 కిఞ్చ హేతుర్విరుద్ధోऽయం సహభావో ద్వయోర్యతః ।తవాపి న హి సంవిత్తిః స్వాత్మనా సహ భాసతే ।। 204 ।।
3.205 నీలాద్యుపప్లవాపేతస్వచ్ఛచిన్మాత్రసన్తతిః । స్వాపాదౌ భాసతే , నైవమర్థః సంవేదనాత్ పృథక్ ।తేన సంవేదనం సత్యం సంవేద్యోऽర్థస్త్వసన్నితి ।। 205 ।।
3.206 తదేతదపరామృష్ట స్వవాగ్బాధస్య జల్పితమ్ ।సహోపలమ్భనియమో యేనైవం సతి హీయతే ।। 206 ।।
3.207 యస్మాదృతే యదాభాతి భాతి య(త) స్మాదృతేऽపి తత్ ।ఘటాదృతేऽపి నిర్భాతః పటాదివ ఘటః స్వయమ్ ।। 207 ।।
ఏతావానేవ సంవిత్సిద్ధిభాగ ఉపలభ్యతే ఇతి |
శ్రీమద్విశిష్టాద్వైతసిద్ధాన్తప్రవర్తనధురన్ధరపరమాచార్యశ్రీమద్భగవద్యామునమునిసమనుగృహీతే సిద్ధిత్రయే సంవిత్సిద్ధిః ।
