ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ

ವೇದಾನ್ತದೀಪ:

|| ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ತೃತೀಯ: ಪಾದ: ||

೧।೩।೧

೬೬  ದ್ಯುಭ್ಯಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ – ಆಥರ್ವಣೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌ: ಪೃಥಿವೀ ಚಾನ್ತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಸ್ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಸ್ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಞ್ಚಥ ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತು: ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಾಯತನಂ ಕಿಂ ಜೀವ:, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಜೀವ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ಮನ: ಪ್ರಭೃತೀನ್ದ್ರಿಯಾಧಾರತ್ವಶ್ರುತೇ:, ಉತ್ತರತ್ರ ನಾಡೀಸಂಬನ್ಧಾತ್, ಜಾಯಮಾನತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮತ್ವಾಮೃತಸೇತುತ್ವಯೋ: ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮಯೋ: ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮ್।  ಸರ್ವಂ ನಿಯನ್ತೃತಯಾ ಆಪ್ನೋತೀತಿ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ।  ಅಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕತಯಾ ಸೇತುಶ್ಚ ಸ ಏವ।  ನಾಡೀಸಂಬನ್ಧ:, ಬಹುಧಾಜಾಯಮಾನತ್ವಞ್ಚ।  ಸನ್ತತಂ ಸಿರಾಭಿಸ್ತು ಲಮ್ಬತ್ಯಾಕೋಶಸನ್ನಿಭಮ್, ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿಷು  ಸರ್ವಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾಯ ಅಜಹತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ।  ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಾಯತನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್||೧||

೬೭।  ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ – ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ। ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತ: ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚ ಬನ್ಧಾನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ||೨||

೬೮। ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ – ಆನುಮಾನಮ್ – ಅನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮ್।  ಯಥಾ ತದ್ವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾತ್ ತದಿಹ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ। ತಥಾ ಪ್ರಾಣಭೃದಪೀತ್ಯರ್ಥ:।  ಅತಶ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ। ।೩||

೬೯।  ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ಅನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನ:। ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ||೪||

೭೦।  ಪ್ರಕರಣಾತ್ – ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್||೫||

೭೧।  ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ – ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ  ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಮನಶ್ನತ: ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದೀಪ್ಯಮಾನತಯಾ ಸ್ಥಿತೇ:, ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ಮಪರವಶತಯಾ ತತ್ಫಲಾದನಾಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾತ್ ಭೇದಾವಗಮಾತ್ ಅಮೃತಸೇತುರ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ನ ಜೀವ:।  ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಸ್ಥಾಪಿತೇಽಪಿ, ನಾಡೀಸಂಬನ್ಧಬಹುಧಾಜಾಯಮಾನತ್ವಲಿಙ್ಗಾತ್, ಯಾಽವಾನ್ತರಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾಶಙ್ಕಾ, ಸಾ ನಿರಾಕೃತಾ- ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ। ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರತ್ವಾದಿನಾ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಮಧ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾ ನಿರೂಪಿತಾ||೬|| ಇತಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್|| ೧ ||

೧-೩-೨

೭೨। ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಭೂಮಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ನಿರತಿಶಯವೈಪುಲ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸುಖಸ್ವರೂಪ: ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ನಾಮಾದಿಪರಮ್ಪರಯೋತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಏವ ಭೂಮಸಂಶಬ್ದನಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವವಚನಂ ಪ್ರಾಣೇ ಪರ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣವೇದಿನೋಽತಿವಾದಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ,  ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಸ್ಸತ್ಯೇನಾದಿವದತಿ ಇತಿ ತು ಶಬ್ದೇನೋಪಾಸಕಭೇದಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತಸ್ಯ ಸತ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಾಧಿಕ್ಯೋಪದೇಶಾತ್, ಸತ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭೂಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಭೂಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ – ಸಂಪ್ರಸಾದ: – ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ:। ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಧಿಕತಯೋಪದೇಶಾತ್। ಅತಿವಾದಿತ್ವಂ ಹಿ ಸ್ವೋಪಾಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯ-ವಾದಿತ್ವಮ್||೭||

೭೩। ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಮೃತತ್ವ-ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವ-ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವ-ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾ-ದೀನಾಂ ಭೂಮ್ನಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಭೂಮಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ||೮|| ಇತಿ ಭೂಮಾಧಿಕರಣಮ್ ||೨||

೧-೩-೩

೭೪। ಅಕ್ಷರಮಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತೇ: – ವಾಜಿನಾಂ ಗಾರ್ಗಿಪ್ರಶ್ನೇ। ಸ ಹೋವಾಚೈತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದನ್ತ್ಯಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮಲೋಹಿತಮಸ್ನೇಹಮಚ್ಛಾಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರಾಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಧಾನಮ್? ಜೀವೋ ವಾ? ಉತ ಪರಮಾತ್ಮಾ? ಇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರಧಾನಂ, ಜೀವೋ ವಾ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಕಾಶಾಧಾರತಯೋಚ್ಯಮಾನಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್, ಜೀವೋ ವಾ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಧಾರತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಾಧಾರತ್ವಾತ್ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ। ರಾದ್ಧನ್ತಸ್ತು – ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಕಾಲತ್ರಯವರ್ತಿನ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಧಾರತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಆಕಾಶೋಽವ್ಯಾಕೃತಮೇವ, ನ ವಾಯುಮಾನಾಕಾಶ:। ತತ: ಪಶ್ಚಾತ್  ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ತದಾಧಾರತಯೋಚ್ಯಮಾನಮೇತದಕ್ಷರಂ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ। ನಾಪಿ ಜೀವ:। ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಶ್ರುತೇ:। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಏತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಅಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತೇ: – ಅಮ್ಬರಂ – ವಾಯುಮಾನಾಕಾಶ:, ಅಮ್ಬರಾನ್ತ:- ಅಮ್ಬರಪಾರಭೂತಮ್, ಅಮ್ಬರಕಾರಣಮಿತಿಯಾವತ್; ಕಾರಣಾಪತ್ತಿರೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ತ:। ಸ ಚಾಮ್ಬರಾನ್ತ: ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಪ್ರಧಾನಮ್, ತಸ್ಯ ಧೃತೇ: – ಧಾರಣಾತ್।  ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಧೃತೇರಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥ:||೯||

ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಧೃತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೭೫।  ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ – ಸಾ ಚ  ಅಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತಿ:। ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಇತಿ ಪ್ರಶಾಸನಾಚ್ಛ್ರೂಯತೇ। ಪ್ರಶಾಸನಮ್ – ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಶಾಸನಮ್, ಅಪ್ರತಿಹತಾಜ್ಞಾ।  ನ ಚಾಪ್ರತಿಹತಾಜ್ಞಯಾ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಧೃತಿರ್ಜೀವೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ; ಅತೋ ನ ಜೀವ:||೧೦||

೭೬।  ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ – ಅನ್ಯಭಾವ: – ಅನ್ಯತ್ವಮ್। ಅಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾದನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷ:, । ಅದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟೃ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವೈರದೃಷ್ಟಮೇತದಕ್ಷರಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟ್ರಿತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಧಾನಜೀವಾಸಂಭಾವನೀಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್||೧೧||  ಇತಿ ಅಕ್ಷರಾಧಿಕರಣಮ್ || ೩ ||

೧-೩-೪

೭೭।  ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸ: – ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ಸತ್ಯಕಾಮಪ್ರಶ್ನೇ ಯ: ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯ-ನೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ। ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ, ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯತ್ರ, ಧ್ಯಾಯತೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮತಯಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟ: ಪರಮಪುರುಷ: ಕಿಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ:, ಉತ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ಪೂರ್ವತ್ರೈಕಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಣವಮುಪಾಸೀನಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಫಲಂ, ದ್ವಿಮಾತ್ರಮುಪಾಸೀನಸ್ಯಾನ್ತರಿಕ್ಷಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಚ ಫಲಮಭಿಧಾಯಾನನ್ತರಂ ಯ: ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣ ಇತಿ ತ್ರಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಣವಮುಪಾಸೀನಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇನೋಚ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಪುರುಷೇಕ್ಷಣಕರ್ಮಭೂತಶ್ಚತುರ್ಮುಖ ಏವೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ, ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾನ್ತರಿಕ್ಷಲೋಕಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋಽಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲೋಕ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾತ್।

ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ ಇತೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಪುರುಷವಿಷಯೇ ಶ್ಲೋಕೇ। ತಮೋಙ್ಕಾರೇಣೈವಾಯನೇನಾನ್ವೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ಯತ್ತಚ್ಛಾನ್ತಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪರಞ್ಚ ಇತಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಶಾನ್ತತ್ವಾಮೃತತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ।  ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ತತ್ಸ್ಥಾನಮೇವಾಭಿದಧಾತಿ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತದ್ವಿಷಯತಯೋದಾಹೃತೇ ಚ ಶ್ಲೋಕೇ  ಯತ್ತತ್ಕವಯೋ ವೇದಯನ್ತೇ।  (ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಂ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ:।) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಸ್ಸೂರಿಭಿರ್ದೃಶ್ಯತ್ವವಚನಂ ತದೇವ ದ್ರಢಯತಿ।  ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು  –  ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಸ: – ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಧ್ಯಾಯತೀಕ್ಷತ್ಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮಾಽಪಿ ಸ ಏವೇತ್ಯರ್ಥ:, ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ತದ್ವಿಷಯಕತಯಾ  ಶಾನ್ತಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪರಂ ಚೇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್||೧೨||  ಇತಿ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್||೪||

೧-೩-೫

೭೪। ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯ: – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಣ್ಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೃದಯಪುಣ್ಡರೀಕಮಧ್ಯವರ್ತೀ ದಹರಾಕಾಶಶ್ಶ್ರೂಯಮಾಣ: ಕಿಂ ಭೂತಕಾಶ:, ಉತ ಜೀವ:, ಅಥ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದ್ಭೂತಾಕಾಶ                 ಇತಿ  ಯುಕ್ತಮಾಶ್ರಯಿತುಮಿತಿ ಪೂರ್ವ ಪಕ್ಷ:, ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ಆಕಾಶಾನ್ತರ್ವರ್ತಿನೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಾಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೋದಿತೇ ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶ:  ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾತಿಮಹತ್ತ್ವಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾಜರತ್ವಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಭಿಧಾಯ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾ ಇತ್ಯಾಕಾಶಾನ್ತರ್ವರ್ತಿನೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾ: ಕಾಮಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಕೋಽಯಂ ದಹರಾಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ:? ಕೇ ತದಾಶ್ರಯಾ: ಕಾಮಾ:? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಆಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಆತ್ಮಾ, ಕಾಮಾಶ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಾತ್ಮಾನಮಾಹ।  ಉಪಕ್ರಮೇ ಚಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ: ಆಕಾಶ: ಆತ್ಮಾ, ಏತದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಾ: ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯ: ಕಾಮಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತ್ ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜನ್ತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ।  ಅತೋಽಯಂ ದಹರಾಕಾಶಃ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ನ ಭೂತಾಕಾಶಾದಿರಿತಿ। ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ, ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರತೀತೇ:, ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಮನ್ಯತೇ। ರಾದ್ಧಾನ್ತೀ ತು  ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಪರವಶತಯಾ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭಿ: ತಿರೋಹಿತಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕ: ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಪನ್ನ: ತತ್ಪ್ರಸಾದಾದಾವಿರ್ಭೂತಗುಣಕ: ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ:। ದಹರಾಕಾಶಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತನಿರುಪಾಧಿಕಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭಾವನೀಯಜಗದ್ವಿಧರಣ-ಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನಿಯಮನಾದ್ಯನನ್ತಗುಣಕ: ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ನಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ದಹರಾಕಾಶ:, ಅಪಿ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಮನ್ಯತೇ।       ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ದಹರಾಕಾಶ: ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯ: – ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಗತೇಭ್ಯಃ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಪರಮಾತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ:||೧೩||

೭೯।  ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಙ್ಗಂ ಚ – ಅಸ್ಮಿನ್ದಹರಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮಜಾನತೀನಾಂ ಅಹರಹರ್ಯಾ ಗತಿಶ್ಶ್ರೂಯತೇ, ಯಶ್ಚ ದಹರಾಕಾಶಾವಮರ್ಶರೂಪೈತಚ್ಛಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದ:, ತಾಭ್ಯಾಂ ದಹರಾಕಾಶ: ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತದ್ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಞ್ಚರನ್ತೋ ನ ವಿನ್ದೇಯುರೇವಮೇವೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿನ್ದನ್ತ್ಯನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ: ಇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್ – ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ – ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಸ್ಸತಿ ಸಂಪತ್ಸ್ಯಾಮಹ ಇತಿ।  ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ದೃಷ್ಟ: – ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಸಮ್ರಾಡಿತಿ ಹೋವಾಚ ಇತಿ  ಲಿಙ್ಗಂ ಚ – ಮಾ ಭೂದನ್ಯತ್ರ ದರ್ಶನಮ್, ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮಹರಹರ್ಗಮನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ಲಿಙ್ಗಮ್।  ಚ ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ।  ಏತದೇವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥ:||೧೪||

೮೦।  ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇ: – ಅಸ್ಯ ಧೃತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ ದಹರಾಕಾಶೇ ಉಪಲಬ್ಧೇರಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ।  ಧೃತಿ: – ಜಗದ್ವಿಧರಣಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮಹಿಮೇತ್ಯನ್ಯತ್ರಾವಗಮ್ಯತೇ। ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ಇತಿ। ಸಾ ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ದಹರಾಕಾಶ ಉಪಲಭ್ಯತೇ। ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ಇತಿ||೧೫||

೮೧।  ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ – ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕ: ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನನ್ದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯನ್ತೇ  ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ: ಆಕಾಶಶಬ್ದ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮವಿಶೇಷಿತೋ ಭೂತಕಾಶಶಙ್ಕಾಂ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯರ್ಥ:||೧೬||

೮೨। ಇತರ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ – ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತರ: ಜೀವ:; ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಏವ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ ತನ್ನ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್||೧೭||

೮೩।  ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು – ಉತ್ತರಾತ್ – ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಜೀವೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ತನ್ನ; ಜಾಗರಿತಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭಿರನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾಭಿ: ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಕರ್ಮಮೂಲಾಭಿ: ತಿರೋಹಿತಗುಣಕ: ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಜನಿತತದುಪಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೋಽಸೌ ಜೀವಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇಽಪಹತ- ಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ: ಕೀರ್ತಿತ:।  ದಹರಾಕಾಶಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಃ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ದಹರಾಕಾಶೇ ನ ಜೀವಶಙ್ಕಾ||೧೮||

ದಹರವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶ: ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರಾಹ-

೮೪।  ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶ: – ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪರಂಜ್ಯೋತಿಸ್ಸ್ವರೂಪದಹರಾಕಾಶೋಪಸಂಪತ್ತ್ಯಾಽಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾನೃತತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೋ ಭವತೀತಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಜಗದ್ವಿಧರಣಾದಿವಜ್ಜೀವಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಾಪಾದನ-ರೂಪಸಂಪದ್ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥೋ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶ:||೧೯||

೮೫। ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ – ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಲ್ಪಪರಿಮಾಣಶ್ರುತಿರಾರಾಗ್ರೋಪಮಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೈವೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ತು ಸರ್ವಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯಾಯಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರ ಯದುತ್ತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ತತ್ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್। ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ||೨೦||

೮೬। ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ – ಅನುಕೃತಿ: – ಅನುಕಾರ:; ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನುಕಾರಾದ್ಧಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಿರ್ಭೂತ-ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಮ್।  ಅತೋಽನುಕರ್ತು: ಜೀವಾದನುಕಾರ್ಯ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ದಹರಾಕಾಶಃ ಅರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಏವ।  ತದನುಕಾರಶ್ಚ ತತ್ಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತಿಶ್ಶ್ರೂಯತೇ ಯದಾ ಪಶ್ಯ: ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್।  ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ಇತಿ||೨೧||

೮೭।  ಅಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ – ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ ತದುಪಾಸನಾತ್ತತ್ಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತಿರೂಪಾನುಕೃತಿರ್ಜೀವಸ್ಯ, ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾ:। ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯನ್ತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥನ್ತಿ ಚ ಇತಿ||೨೨|| ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣಮ್ ||೫||

೧-೩-೬

೮೮।  ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ: – ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವಾಮ್ನಾಯತೇ। ಅಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ: ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ।  ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ನ ತತೋ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ। ಏತದ್ವೈತತ್। ಉತ್ತರತ್ರ ಚ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ: ಪುರುಷೋ ಜ್ಯೋತಿರಿವಾಧೂಮಕ:। ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ: ಪುರುಷೋಽನ್ತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟ: ಇತಿ। ಅತ್ರಾಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ: – ಅನ್ಯತ್ರ ಸ್ವೀಕೃತಸ್ಪಷ್ಟಜೀವಭಾವೇ ಪುರುಷೇ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತತ್ವಶ್ರುತೇ: ಪ್ರಾಣಾಧಿಪಸ್ಸಞ್ಚರತಿ ಸ್ವಕರ್ಮಭಿರಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ರವಿತುಲ್ಯರೂಪ: ಇತಿ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು  – ತತ್ರ ಸ್ವಕರ್ಮಭಿರಿತಿ ಜೀವಭಾವನಿಶ್ಚಯವದತ್ರಾಪಿ, ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತೃತ್ವ ದರ್ಶನಾತ್ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ: – ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ, ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ।  ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ: – ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ, । ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಪರಮಾತ್ಮವಾಚಿಶಬ್ದಾತ್||೨೩||

ಕಥಮನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೮೯।  ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ – ಉಪಾಸನಾರ್ಥಮುಪಾಸಕಹೃದಯೇ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್, ಉಪಾಸಕಹೃದಯ ಸ್ಯಾಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಯೇದಮಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತತ್ವಮ್। ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವೋಪಾಸಕತ್ವಸಂಭಾವನಯಾ ಮನುಷ್ಯಾನಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯೇದಮುಕ್ತಮ್। ಸ್ಥಿತಂ ತಾವದುತ್ತರತ್ರ ಸಮಾಪಯಿಷ್ಯತೇ||೨೪||  ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣ ಪೂರ್ವಭಾಗ:||

೧-೩-೭

೯೦। ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಸ್ಸಂಭವಾತ್ – ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತತ್ಪ್ರಸಙ್ಗೇನ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ನವೇತಿ ಚಿನ್ತ್ಯತೇ। ನ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಃ ಅಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ: – ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್, ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಮ್ (ಅಪಿ) ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸದ್ಭಾವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್, ವಿಗ್ರಹವನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನವಿವೇಕಾದಿಸಾಧನಸಪ್ತಕ ಸಂಸ್ಕೃತಮನೋನಿಷ್ಪಾದ್ಯೋಪಾಸನನಿರ್ವೃತ್ತೌ ತೇಷಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್।

ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕರಣೇಷು ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಶ್ರುತ್ಯೈವ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ। ದೇವಾದೀನಾಂ ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿಕರಣಮೇವ ಹಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮ್, ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋಶ್ಚ ತದುಪಲಬ್ಧೇ:, ತಯೋರನುಷ್ಠೇಯ- ಪ್ರಕಾಶನಸ್ತುತಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಯೇ ತತ್ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿ:, ನಹಿ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತಯಾ ಸ್ತುತಿ: ಪ್ರಕಾಶನಂ ಚ ತದಭಾವೇ ಸಂಭವತಿ। ಅತಸ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾದಸ್ತ್ಯೇವಾಧಿಕಾರ:। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ತದುಪರ್ಯಪಿ ತೇಭ್ಯ: – ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪರಿ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ,  ಯದ್ವಾ, ತತ್ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮ್ ಉಪರಿ-ದೇವಾದಿಷ್ವಪಿ ಸಂಭವತಿ, ತೇಷಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತದುಪಾಸನಪ್ರಕಾರಜ್ಞಾನತದರ್ಥಿತ್ವತದುಪಾದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾತ್। ಪೂರ್ವೋಪಾರ್ಜಿತಜ್ಞಾನಾವಿಸ್ಮರಣಾತ್ ಜ್ಞಾನಸಂಭವ: ತಾಪತ್ರಯಾಭಿಹತಿಪೂರ್ವಕಬ್ರಹ್ಮಗುಣಜ್ಞಾನಾಚ್ಚಾರ್ಥಿತ್ವಸಂಭವ:; ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಷು ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದಿದರ್ಶನಾತ್ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಶ್ಚೇತಿ ಭಗವಾನ್ ಬಾದರಾಯಣೋ ಮನ್ಯತೇ||೨೫||

೯೧।  ವಿರೋಧ: ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ – ಕರ್ಮಣಿ – ಯಾಗಾದೌ, ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕಯಾಗೇಷು ಸನ್ನಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿರೋಧ: ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ತನ್ನ, ಶಕ್ತಿಮತಾಂ ಸೌಭರಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಯುಗಪದನೇಕಶರೀರಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್||೨೬||

೯೨।  ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತ: ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ – ವಿರೋಧ ಇತಿ ವರ್ತತೇ। ಮಾಭೂತ್ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧ:, ಶಬ್ದೇ ತು ವೈದಿಕೇ ವಿರೋಧ: ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ – ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸಾವಯವತ್ವೇನೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋಗಾದುತ್ಪತ್ತೇ: ಪ್ರಾಗ್ವಿನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಮಿನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್; ತನ್ನ, ಅತ: ಪ್ರಭವಾತ್ ಅತ:- ವೈದಿಕಾದೇವ ಶಬ್ದಾತ್ ಇನ್ದ್ರಾದೇ: ಪ್ರಭವಾತ್।  ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೇನ್ದ್ರಾದೌ ವಿನಷ್ಟೇ ವೈದಿಕಾದಿನ್ದ್ರಾದ್ಯಾಕೃತಿ-ವಿಶೇಷವಾಚಿನ: ಶಬ್ದಾದಿನ್ದ್ರಾದ್ಯಾಕೃತಿವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತದಾಕಾರಮಪರಮಿನ್ದ್ರಾದಿಕಂ ಸೃಜತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದವದಿನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷೇ ಸಙ್ಕೇತಪೂರ್ವಕಾ: ಪ್ರವೃತ್ತಾ:; ಅಪಿ ತು ಗವಾದಿಶಬ್ದವದಾಕೃತಿವಿಶೇಷವಾಚಿನ ಇತಿ ತೇಷಾಮಪಿ ನಿತ್ಯ ಏವ ವಾಚ್ಯವಾಚಕಭಾವ:।  ವೈದಿಕಾದಿನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾತ್ ತದರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಕುಲಾಲಾದಿರಿವ ಘಟಾದಿಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ಸೃಜತೀತಿ ಕುತೋಽವಗಮ್ಯತೇ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ- ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥ:।  ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ ವೇದೇನ ರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋತ್ ಸತಾಸತೀ ಪ್ರಜಾಪತಿ:, ತಥಾ ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ ಇತ್ಯಾದಿಕಾ।  ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಸ ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್।  ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ।  ನಾಮ ರೂಪಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಕೃತ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಪಞ್ಚನಮ್।  ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚಕಾರ ಸ:  ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ||೨೭||

೯೩। ಅತ ಏವ ಚ  ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ – ಯತ: ಪ್ರಜಾಪತಿ: ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದರ್ಥಾಕಾರಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತದಾಕಾರಂ ಸರ್ವಂ ಸೃಜತಿ, ಅತಶ್ಚ ವಸಿಷ್ಠವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಮನ್ತ್ರಸೂಕ್ತಾದಿಕೃತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಮನ್ತ್ರಾದಿಮಯಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ। ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಲಯಾನನ್ತರಂ ಮನ್ತ್ರಕೃತೋ ವೃಣೀತೇ। ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸ್ಯ ಸೂಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿ ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯೋಽನಧೀತಮನ್ತ್ರಾದಿದರ್ಶನಶಕ್ತವಸಿಷ್ಠಾದ್ಯಾಕೃತಿವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ, ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಪದಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಅನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಂಶ್ಚಾನುಸ್ಮೃತ್ಯ, ತದಾಕಾರವಿಶೇಷಾನ್ ತಾನ್ವಸಿಷ್ಠಾದೀನ್ ಸೃಜತಿ; ತೇ ಚಾನಧೀತ್ಯೈವ ವೇದೈಕದೇಶಭೂತಮನ್ತ್ರಾದೀನ್ ಸ್ವರತೋ ವರ್ಣತಶ್ಚಾಸ್ಖಲಿತಾನ್ಪಠನ್ತಿ।  ತದೇಷಾಂ ಮನ್ತ್ರಾದಿಕೃತ್ವೇಽಪಿ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ||೨೮||

ಪ್ರಜಾಪತಿಪ್ರಭೃತಿಷು ಸರ್ವೇಷು ತತ್ತ್ವೇಷ್ವವ್ಯಾಕೃತಪರ್ಯನ್ತೇಷು ಅವ್ಯಾಕೃತಪರಿಣಾಮರೂಪೇಷು ಶಬ್ದಮಯೇಷು ವೇದೇಷು ಚ ವಿನಷ್ಟೇಷ್ವವ್ಯಾಕೃತಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಕಥಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಆಹ-

೯೪।  ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಮ್ಸೃತೇಶ್ಚ – ಅವ್ಯಾಕೃತಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದೇವ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ಆದಿಸರ್ಗೇಽಪಿ ಹಿ ಪರಮಪುರುಷ: ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಥಾನಂ ಜಗತ್ಸ್ಮರನ್ ತಥೈವ ಸೃಜತಿ,  ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶಿಷ್ಟಾನಾವಿಷ್ಕೃತ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಯ ದದಾತೀತಿ। ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಥಾನಮೇವ ಜಗತ್ಸೃಜತೀತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ? ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ।  ದರ್ಶನಂ – ಶ್ರುತಿ:। ಅಹೋರಾತ್ರಾಣಿ ವಿದಧದ್ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಮಿಷತೋ ವಶೀ, ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್, ದಿವಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚಾನ್ತರಿಕ್ಷಮಥೋ ಸುವರಿತಿ, ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ ಇತಿ ಚ, ಸ್ಮೃತಿರಪಿ – ಯಥರ್ತುಷ್ವೃತುಲಿಙ್ಗಾನಿ ನಾನಾರೂಪಾಣಿ ಪರ್ಯಯೇ। ದೃಶ್ಯನ್ತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಭಾವಾ ಯುಗಾದಿಷು। ಇತಿ। ಏತದೇವ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಯತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೋಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತೇನೈವ ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಚಾರ್ಯತ್ವಮ್। ಪರಮಪುರುಷೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ವಾರಾಧನತತ್ಫಲಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧಿವೇದಂ ಸ್ವಸ್ವರೂಪವನ್ನಿತ್ಯಮೇವ ಪೂರ್ವಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಆವಿಷ್ಕರೋತಿ।  ಅತೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:||೨೯|| ಇತಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣಮ್ || ೭||

೧-೩-೮

೯೫।  ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿ: – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ। ತದ್ಯತ್ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ತದ್ವಸವ ಉಪಜೀವನ್ತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ವಸೂನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾಽಗ್ನಿನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಋಗ್ಯಜುಸ್ಸಾಮಾದಿವೇದೋದಿತಕರ್ಮ ಸಂಪಾದ್ಯ ರಸಾಧಾರತಯಾ ಮಧುಮಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವದಕ್ಷಿಣಪಶ್ಚಿಮೋತ್ತರೋರ್ಧ್ವಾಂಶಾನ್ವಸುರುದ್ರಾದಿತ್ಯಮರುತ್ಸಾಧ್ಯನಾಮ್ನಾಂ ದೇವಗಣಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಧಾಯ, ತೈರ್ಭುಜ್ಯಮಾನಾಕಾರೇಣಾದಿತ್ಯಾಂಶಾನುಪಾಸ್ಯಾನುಪದಿಶ್ಯ, ತಾನೇವಾದಿತ್ಯಾಂಶಾಂಸ್ತಥಾ ಭೂತಾನ್ಪ್ರಾಪ್ಯಾನುಪದಿಶತಿ।  ಏವಮಾದಿಷೂಪಾಸನೇಷು ವಸ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ನೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ನಾಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ವಸ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಸ್ಯಾನ್ತರ್ಗತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವವಿರೋಧಾತ್, ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ವಸುತ್ವಾದೇ: ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತದವಸ್ಥಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾದೀನಾಂ ಸತಾಂ ಸ್ವಾವಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾನುಸನ್ಧಾನಾವಿರೋಧಾತ್ಕಲ್ಪಾನ್ತರೇ ವಸುತ್ವಾದೇ: ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ ವಸ್ವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರ: ಸಂಭವತೀತಿ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷು ವಸ್ವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮನ್ಯತೇ। ಅಸಂಭವಾತ್ – ವಸ್ವಾದೀನಾಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯಾನಾಮುಪಾಸಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್, ವಸುತ್ವಾದೇ: ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ||೩೦||

೯೬। ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ – ತಂ ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷಿ – ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೇವಮನುಷ್ಯಯೋರಧಿಕಾರಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ, ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿ: – ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ ಇತಿ ವಿಶೇಷವಚನಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವವಿರೋಧಾತ್ತೇಷು ತೇಷಾಮನಧಿಕಾರಂ ದ್ಯೋತಯತಿ।  ದೇವಾ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಂ ಚ ವಸ್ವಾದಿವಿಶೇಷವಿಷಯಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ಅನ್ಯೇಷಾಮವಿರೋಧಾತ್||೩೧||

೯೭। ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ – ತು ಶಬ್ದ: ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ।  ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷು ಅಧಿಕಾರಸದ್ಭಾವಂ ಭಗವಾನ್ಬಾದರಾಯಣೋ ಮನ್ಯತೇ। ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಸ್ವಾದೀನಾಮೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ಚ।  ಇದಾನೀಂ ವಸೂನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಕಲ್ಪಾನ್ತರೇ ವಸುತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ।  ಸ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾನುಸನ್ಧಾನಸಂಭವಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತಿ। ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ ಇತಿ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಾಯಾ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾ: ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ||೩೨||  ಇತಿ ಮಧ್ವಧಿಕರಣಮ್ || ೮ ||

೧-೩-೯

೯೮।  ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ – ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ನೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಅಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, – ಅರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾತ್। ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಗ್ನಿವಿದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಮನೋವೃತ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್। ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತದುಪಾಸನಪ್ರಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣಾದೇವ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ। ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣಾನುಜ್ಞಾ। ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋವರ್ಣಾನ್ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಗ್ರತ ಇತಿ। ತಥಾ ತತ್ರೈವ ವಿದುರಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ। ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವಪಿ। ಆಜಹಾರೇಮಾಶ್ಶೂದ್ರಾನೇನೈವ ಮುಖೇನಾಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾ ಇತಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನಾಮನ್ತ್ರ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದೇಶದರ್ಶನಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಪೀಹಾಧಿಕಾರಸ್ಸೂಚ್ಯತೇ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಮನೋವೃತ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಅನಧೀತವೇದಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಉಪಾಸನೋಪಾಯಭೂತಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್, ನ ಸಾರ್ಮಥ್ಯಸಂಭವ:। ಕರ್ಮವಿಧಿವತ್ ಉಪಾಸನಾವಿಧಯೋಽಪಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕವಿಷಯಾಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಮೇವ ಉಪಾಸನೋಪಾಯತಯಾ ಸ್ವೀಕುರ್ವತೇ। ಇತಿಹಾಸಾದಯೋಽಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮೇವ ಜ್ಞಾನಮುಪಬೃಂಹಯನ್ತೀತಿ ತತೋಽಪಿ ನಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಲಾಭ:। ಶ್ರವಣಾನುಜ್ಞಾ ತು ಪಾಪಕ್ಷಯಾದಿಫಲಾ।  ವಿದುರಾದೀನಾಂ ತು ಭವಾನ್ತರವಾಸನಯಾ ಜ್ಞಾನಲಾಭಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮ್। ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಣಮಪಿ ನ ಚತುರ್ಥವರ್ಣತ್ವೇನ; ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವೈಕಲ್ಯಾಚ್ಛುಗಸ್ಯ ಸಂಜಾತೇತಿ।  ಅತೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ:।            ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು- ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವೈಕಲ್ಯೇನ ಹಂಸೋಕ್ತಾನಾದರವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ತದೈವಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾದ್ರವಣಾಚ್ಚಾಚಾರ್ಯೇಣ ತಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷೋರ್ವಿದ್ಯಾಽಲಾಭಕೃತಾ ಶುಕ್ಸೂಚ್ಯತೇ। ಹಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ।  ಯಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಶುಕ್ಸೂಚ್ಯತೇ, ಅತಶ್ಶೋಚನಾಚ್ಛೂದ್ರ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಆಚಾರ್ಯೋ ರೈಕ್ವ: ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಯತೇ; ನ ಜಾತಿಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥ:||೩೩||

೯೯।  ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚ – ಅಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷೋ: ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಾವಗತೇಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಯೋಗೇನ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಣಮ್।  ಪ್ರಕರಣಪ್ರಕ್ರಮೇ ಹಿ ಬಹುದಾಯೀ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದಾನಪತಿತ್ವಬಹುತರಪಕ್ವಾನ್ನದಾಯಿತ್ವಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಬಹುಗ್ರಾಮಾದಿಪ್ರದಾನೈರಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇಶ್ಶುಶ್ರೂಷೋ: ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀತಮ್||೩೪||

೧೦೦।  ಉತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಙ್ಗಾತ್ – ಉಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋರೇವಾನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಇತ್ಯಾದಿನಾ।  ಅಭಿಪ್ರತಾರೀ ಹಿ ಚೈತ್ರರಥ: ಕ್ಷತ್ರಿಯ:। ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚ ಕಾಪೇಯಸಾಹಚರ್ಯಾಲ್ಲಿಙ್ಗಾದವಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರೇ ಹಿ ಕಾಪೇಯಸಹಚಾರಿಣ: ಚೈತ್ರರಥತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಞ್ಚಾವಗತಮ್। ಏತೇನ ವೈ ಚೈತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ ಇತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕ: ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತೇತಿ ಚ। ಅತೋಽಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನ್ವಿತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿತರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ||೩೫||

೧೦೧। ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ – ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇ ಉಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ಇತ್ಯುಪನಯನ- ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವವಚನಾಚ್ಚಾನಧಿಕಾರ:। ನ ಶೂದ್ರೇ ಪಾತಕಂ ಕಿಞ್ಚಿನ್ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹಾತಿ।  ಇತಿ ಹಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ||೩೬||

೧೦೨। ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇ: – ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹಾತಿ ಸಮಿಧಂ ಸೌಮ್ಯಾಹರ ಇತಿ ಶುಶ್ರೂಷೋರ್ಜಾಬಾಲೇಶ್ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿಶ್ಚಯ ಏವೋಪದೇಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಾಧಿಕಾರ:||೩೭||

೧೦೩।  ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ – ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾದೀನಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯನ್ತೇ। ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರಸಮೀಪೇ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್ ಇತಿ।  ಅನುಪಶೃಣ್ವತೋಽಧ್ಯಯನಾದಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ||೩೮||

೧೦೪।     ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ – ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾದೌ ದಣ್ಡ:। ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತ: ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತಿಪೂರಣಮುದಾಹರಣೇ ಜಿಹ್ವಾಚ್ಛೇದೋ ಧಾರಣೇ ಶರೀರಭೇದ ಇತಿ||೩೯|| ಇತಿ ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಮ್||೯||

(ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಶೇಷ:)

ಪ್ರಾಸಙ್ಗಿಕಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಕೃತಂ ಪರಿಸಮಾಪಯತಿ –

೧೦೫।  ಕಮ್ಪನಾತ್ – ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇ। ಯದಿದಂ ಕಿಞ್ಚ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ ನಿಸ್ಸೃತಮ್।  ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮ್ ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತಿ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ-ಜನಿತಭಯನಿಮಿತ್ತಾದಗ್ನಿವಾಯುಸೂರ್ಯಪ್ರಭೃತಿಕೃತ್ಸ್ನಜಗತ್ಕಮ್ಪನಾತ್ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾದಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ||೪೦||

೧೦೬। ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ – ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ತತ್ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಛಾದಕಸ್ಯಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಸ್ಯ ಭಾಶ್ಶಬ್ದಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಾತ್ಮಾ||೪೧|| ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಶೇಷ: ||

೧-೩-೧೦

೧೦೭।  ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಆಕಾಶೋ ಹ ವೈ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದನ್ತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಕಿಂ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಾ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಮುಕ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷಃ। ಧೂತ್ವಾ ಶರೀರಮಕೃತಂ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಭವಾಮಿ ಇತಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾನನ್ತರಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದನ್ತರಾ ಇತಿ ಸ್ವಯಮಸ್ಪೃಷ್ಟ-ನಾಮರೂಪತಯಾ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢೃತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣೋಽಯಮಾಕಾಶೋ ಬದ್ಧಮುಕ್ತೋಭಯಾವಸ್ಥಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಅರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ।

ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಆಕಾಶ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢೃತ್ವತದಸ್ಪರ್ಶಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾನ್ತರತ್ವ-ವ್ಯಪದೇಶಾತ್। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಹ್ಯರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಏವ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢಾ। ಬದ್ಧಾವಸ್ಥಸ್ತಾವನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ತತ್ಪರವಶಶ್ಚೇತಿ ನ ನಿರ್ವೋಢಾ; ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರರಹಿತತ್ವಾನ್ನ ನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಮ್।  ಆದಿಶಬ್ದೇನ ನಿರುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದೀನಿ ಗೃಹ್ಯನ್ತೇ; ತಾನಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಾನಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸಂಭವನ್ತಿ||೪೨||

ನನು ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿನೈಕ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್, ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತೀತಿ ಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಅರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೧೦೮। ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾನ್ತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ – ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ವರ್ತತೇ। ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ:, ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾಽತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ: ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾನ್ತ್ಯೋರ್ಲುಪ್ತಸಕಲವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತದಾನೀಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತಯಾ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮಾ||೪೩||

೧೦೯। ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯ:  – ಪರಿಷ್ವಞ್ಜಕೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇಭ್ಯ: ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಸ್ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: ಇತ್ಯಾದೌ। ಐಕ್ಯೋಪದೇಶ-ಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧೌ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವನಿಬನ್ಧನಾವಿತಿ। ತಜ್ಜಲಾನ್ ಇತಿ, ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ವ್ಯಕ್ತೌ ||೪೪||  ಇತಿ ಅರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್ || ೧೦ ||

ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀ ವೇದಾನ್ತದೀಪೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯ: ಪಾದ:||