ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಞ್ಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೂತಯೋ: ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋ: ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶೋಧ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ-ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಗುಣಸಙ್ಗಪ್ರವಾಹನಿಮಿತ್ತೋ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಪ್ರಕೃತಿಸಂಬನ್ಧೋಽನಾದಿಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನನ್ತರೇ ಚಾಧ್ಯಾಯೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಭಯಾವಸ್ಥಪ್ರಕೃತಿಸಂಬನ್ಧೋ ಗುಣಸಙ್ಗಮೂಲೋ ಭಗವತೈವ ಕೃತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣಸಙ್ಗಪ್ರಕಾರಂ ಸವಿಸ್ತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಗುಣಸಙ್ಗನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಾತ್ಮ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಮೂಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇದಾನೀಂ ಭಜನೀಯಸ್ಯ ಭಗವತ: ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾತ್ಮಕಬದ್ಧ-ಮುಕ್ತವಿಭೂತಿಮತ್ತಾಮ್, ವಿಭೂತಿಭೂತಾತ್ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಪುರುಷದ್ವಯಾನ್ನಿಖಿಲಹೇಯ-ಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕ್ತಾನತಯಾ ಅತ್ಯನ್ತೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ವಿಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ಭಗವತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ ।
ತತ್ರ ತಾವದಸಙ್ಗರೂಪಶಸ್ತ್ರಚ್ಛಿನ್ನಬನ್ಧಾಂ ಅಕ್ಷರಾಖ್ಯವಿಭೂತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಛೇದ್ಯರೂಪಬನ್ಧಾಕಾರೇಣ ವಿತತಮಚಿತ್ಪರಿಣಾಮ-ವಿಶೇಷಮಶ್ವತ್ಥವೃಕ್ಷಾಕಾರಂ ಕಲ್ಪಯನ್ –
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮಧಶ್ಶಾಖಮಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುರವ್ಯಯಮ್ ।
ಛನ್ದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ।। ೧ ।।
ಯಂ ಸಂಸಾರಾಖ್ಯಮಶ್ವಥಮೂರ್ಧ್ವಮೂಲಮಧಶ್ಶಾಖಮವ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಹು: ಶ್ರುತಯ:, ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಛಾಖ ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥ: ಸನಾತನ: (ಕ.೬.೧), ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮವಾಕ್ಛಾಖಂ ವೃಕ್ಷಂ ಯೋ ವೇದ ಸಂಪ್ರತಿ (ಯಜು.ಆ.೧.೧೧.೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಸಪ್ತಲೋಕೋಪರಿನಿವಿಷ್ಟಚತುರ್ಮುಖಾದಿತ್ವೇನ ತಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಮೂಲತ್ವಮ್ । ಪೃಥಿವೀನಿವಾಸಿಸಕಲ-ನರಪಶುಮೃಗಕ್ರಿಮಿಕೀಟಪತಙ್ಗಸ್ಥಾವರಾನ್ತತಯಾ ಅಧಶ್ಶಾಖತ್ವಮ್ । ಅಸಙ್ಗಹೇತುಭೂತಾದ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಯತ್ವಮ್ । ಯಸ್ಯ ಚಾಶ್ವತ್ಥಸ್ಯ ಛನ್ದಾಂಸಿ ಪರ್ಣಾನ್ಯಾಹು: । ಛನ್ದಾಂಸಿ – ಶ್ರುತಯ:, ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ ಭೂತಿಕಾಮ: (ಯಜು.೨.೧.೧), ಐನ್ದ್ರಾಗ್ನಮೇಕಾದಶ ಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಪ್ರಜಾಕಾಮ: (ಯಜು.೨.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದಿತೈ: ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಭಿರ್ವರ್ಧತೇಽಯಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷ ಇತಿ ಛನ್ದಾಂಸ್ಯೇವಾಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ। ಪರ್ಣೈರ್ಹಿ ವೃಕ್ಷೋ ವರ್ಧತೇ । ಯಸ್ತಮೇವಂಭೂತಮಶ್ವತ್ಥಂ ವೇದ, ಸ ವೇದವಿತ್ । ವೇದೋ ಹಿ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಚ್ಛೇದೋ-ಪಾಯಂ ವದತಿ ಛೇದ್ಯವೃಕ್ಷಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ಛೇದನೋಪಾಯಜ್ಞನೋಪಯೋಗೀತಿ ವೇದವಿದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ।। ೧೫.೧।।
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸೃತಾಸ್ತಸ್ಯ ಶಾಖಾ ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾ: ।
ತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಾಖಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಕೃತಾ ಅಪರಾಶ್ಚ ಅಧ: ಶಾಖಾ: ಪುನರಪಿ ಮನುಷ್ಯಪಶ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಸೃತಾ ಭವನ್ತಿ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಗನ್ಧರ್ವಯಕ್ಷದೇವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಸೃತಾ ಭವನ್ತಿ । ತಾಶ್ಚ ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾ: ಗುಣೈ: ಸತ್ತ್ವಾದಿಭಿ: ಪ್ರವೃದ್ಧಾ:, ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾ: ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪಲ್ಲವಾ: । ಕಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನ್ಯನುಸಂತತಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬನ್ಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ।। ೨ ।।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮೂಲಸ್ಯಾಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಗ್ರಸ್ಯ, ಅಧೋ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಮೂಲಾನ್ಯನುಸನ್ತತಾನಿ ತಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾನುಬನ್ಧೀನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವಾನುಬನ್ಧೀನಿ ಮೂಲಾನಿ ಅಧೋ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಚ ಭವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಮನುಷ್ಯತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕೃತೈರ್ಹಿ ಕರ್ಮಭಿ: ಅಧೋ ಮನುಷ್ಯಪಶ್ವಾದಯ:, ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ದೇವಾದಯೋ ಭವನ್ತಿ ।। ೨ ।।
ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾನ್ತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।
ಅಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಚತುರ್ಮುಖಾದಿತ್ವೇನೋರ್ಧ್ವಮೂಲತ್ವಮ್, ತತ್ಸನ್ತಾನಪರಮ್ಪರಯಾ ಮನುಷ್ಯಾಗ್ರತ್ವೇನ ಅಧಶ್ಶಾಖತ್ವಮ್, ಮನುಷ್ಯತ್ವೇ ಕೃತೈ: ಕರ್ಮಭಿರ್ಮೂಲಭೂತೈ: ಪುನರಪ್ಯಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸೃತಶಾಖತ್ವಮಿತಿ ಯಥೇದಂ ರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್, ನ ತಥಾ ಸಂಸಾರಿಭಿರುಪಲಭ್ಯತೇ । ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಯಜ್ಞದತ್ತಸ್ಯ ಪಿತಾ ತದನುರೂಪಪ್ರಿಗ್ರಹಶ್ಚೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಪಲಭ್ಯತೇ। ತಥಾ ಅಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅನ್ತ: ವಿನಾಶೋಽಪಿ ಗುಣಮಯಭೋಗೇಷು ಅಸಙ್ಗಕೃತ ಇತಿ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸ್ಯ ಗುಣಸಙ್ಗ ಏವಾದಿರಿತಿ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನ್ಅಏವೇತಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನ-ಮೇವಾಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।। ೨ ।।
ಅಶ್ವತ್ಥಮೇನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಮಸಙ್ಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಛಿತ್ವಾ ।। ೩ ।।
ತತ: ಪದಂ ತತ್ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗತಾ ನ ನಿವರ್ತನ್ತಿ ಭೂಯ: ।
ಏನಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಂ ಸುಷ್ಠು ವಿವಿಧಂ ರೂಢಮೂಲಮಶ್ವತ್ಥಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮೂಲೇನ ದೃಢೇನ ಗುಣಮಯಭೋಗಾಸಂಗಾಖ್ಯೇನ ಶಸ್ತ್ರೇಣ ಛಿತ್ವಾ, ತತ: ವಿಷಯಾಸಂಗಾದ್ಧೇತೋ: ತತ್ಪದಂ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ -ಅನ್ವೇಷಣೀಯಮ್, ಯಸ್ಮಿನ್ ಗತಾ ಭೂಯೋ ನ ನಿವರ್ತನ್ತೇ ।। ೩ ।।
ಕಥಮನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತೋ ಗುಣಮಯಭೋಗಸಂಗ: ತನ್ಮೂಲಂ ಚ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಮೇವ ಚಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇದ್ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿ: ಪ್ರಸೃತಾ ಪುರಾಣೀ ।। ೪ ।।
ಅಜ್ಞಾನಾದಿನಿವೃತ್ತಯೇ ತಮೇವ ಚ ಆದ್ಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾದಿಭೂತಮ್, ಮಯಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿ: ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಮ್‘, ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋ ಮತ್ತಸ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ (ಭ.ಗೀ.೯.೧೦), ಮತ್ತ: ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಞ್ಚಿದಸ್ತಿ ಧನಞ್ಜಯ (೭.೪) ಇತ್ಯಾದಿಷೂಕ್ತಮಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಮೇವ ಶರಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇತ್ತಮೇವ ಶರಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇತ । ಯತ: ಯಸ್ಮಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರಿಯಂ ಗುಣಮಯಭೋಗಸಙ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಿ:, ಪುರಾಣೀ ಪುರಾತನೀ ಪ್ರಸೃತಾ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಮಯೈತತ್ಪೂರ್ವಮೇವ, ದೈವೀ ಹ್ಯೇಷಾ ಗುಣಮಯೀ ಮಮ ಮಾಯಾ ದೂರತ್ಯಯಾ । ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯನ್ತೇ ಮಾಯಾಮೇತಾಂ ತರನ್ತಿ ತೇ (೭.೧೪) ಇತಿ । ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾ ಪಾಠ: ತಮೇವ ಚಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯ – ಶರಣಮುಪಗಮ್ಯ, ಇಯತ: ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾದೇ: ಕೃಸ್ತ್ನಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸಾಧನಭೂತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿ: ಪುರಾಣೀ ಪುರಾತನೀ ಪ್ರಸೃತಾ । ಪುರಾತನಾನಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿ: ಪುರಾಣೀ । ಪುರಾತನಾ ಹಿ ಮುಮುಕ್ಷವೋ ಮಾಮೇವ ಶರಣಮುಪಗಮ್ಯ ನಿರ್ಮುಕ್ತಬನ್ಧಾಸ್ಸಂಜಾತಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೪ ।।
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾ ಜಿತಸಙ್ಗದೋಷಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾ ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾ: ।
ದ್ವನ್ದ್ವೈರ್ವಿಮುಕ್ತಾಸ್ಸುಖದು:ಖಸಂಜ್ಞೈರ್ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯಮೂಢಾ: ಪದಮವ್ಯಯಂ ತತ್ ।। ೫ ।।
ಏವಂ ಮಾಂ ಶರಣಮುಪಗಮ್ಯ ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾ: ನಿರ್ಗತಾನಾತ್ಮಾತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪಮೋಹಾ:, ಜಿತಸಙ್ಗದೋಷಾ ಜಿತಗುಣಮಯಭೋಗಸಙ್ಗಾಖ್ಯದೋಷಾ: । ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾ: ಆತ್ಮನಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದಧ್ಯಾತ್ಮಮ್, ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿರತಾ:। ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾ: ವಿನಿವೃತ್ತತದಿತರಕಾಮಾ: ಸುಖದು:ಖಸಜ್ಞೈರ್ದ್ವನ್ದ್ವೈಶ್ಚ ವಿಮುಕ್ತಾ:, ಅಮೂಢಾ: ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಸ್ವಭವಜ್ಞಾ:, ತದವ್ಯಯಂ ಪದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಾಕಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ತಿ ಮಾಂ ಶರಣಮುಪಗತಾನಾಂ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾದೇರೇವೈತಾ: ಸರ್ವಾ: ಪ್ರವೃತ್ತಯ: ಸುಶಕಾ: ಸಿದ್ಧಿಪರ್ಯನ್ತಾ ಭವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫ ।।
ನ ತದ್ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಶಶಾಙ್ಕೋ ನ ಪಾವಕ: ।
ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತನ್ತೇ ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ ।। ೬ ।।
ತದತ್ಮಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾಸಯತೇ, ನ ಶಶಾಙ್ಕ:, ನ ಪಾವಕಶ್ಚ । ಜ್ಞಾನಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ತು ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಸಂಬನ್ಧವಿರೋಧಿತಮೋನಿರಸನದ್ವಾರೇಣೋಪಕಾರಕಾಣಿ । ಅಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ಯೋಗ: । ತದ್ವಿರೋಧಿ ಚಾನಾದಿಕರ್ಮ । ತನ್ನಿವರ್ತನಂ ಚೋಕ್ತಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಮೂಲಮಸಙ್ಗಾದಿ । ಯದ್ಗತ್ವಾ ಪುನರ್ನ ನಿವರ್ತನ್ತೇ, ತತ್ಪರಮಂ ಧಾಮ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿ: ಮಮ ಮದೀಯಮ್ ಮದ್ವಿಭೂತಿಭೂತ: ಮಮಾಂಶ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಮ್ । ಆದಿತ್ಯಾದೀನಿ ಹಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ನ ಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿಷ: ಪ್ರಕಾಶಕಾನಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ ।। ೬ ।।
ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತ: ಸನಾತನ: ।
ಮನಷ್ಷಷ್ಠಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಿತಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ।। ೭ ।।
ಇತ್ಥಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪ: ಸನಾತನೋ ಮಮಾಂಶ ಏವ ಸನ್ ಕಶ್ಚಿದನಾದಿಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾವೇಷ್ಟಿತೋ ಜೀವಭೂತೋ ಜೀವಲೋಕೇ ವರ್ತಮಾನೋ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಶರೀರಸ್ಥಾನಿ ಮನಷ್ಷಷ್ಠಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಷತಿ । ಕಶ್ಚಿಚ್ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣಾಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ: ಮುಕ್ತ: ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವತಿಷ್ಠತೇ । ಜೀವಭೂತಸ್ತ್ವತಿಸಂಕುಚಿತಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯ: ಕರ್ಮಲಬ್ಧಪ್ರಕೃತಿ-ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷರೂಪಶರೀರಸ್ಥಾನಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಷ್ಷಷ್ಠಾನಾಮೀಶ್ವರ: ತಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಗುಣಮಿತಸ್ತತ: ಕರ್ಷತಿ ।।೭।।
ಶರೀರಂ ಯದವಾಪ್ನೋತಿ ಯಚ್ಚಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮತೀಶ್ವರ: ।
ಗೃಹೀತ್ವೈತಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗನ್ಧಾನಿವಾಶಯಾತ್ ।। ೮ ।।
ಯಚ್ಶರೀರಮವಾಪ್ನೋತಿ, ಯಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತಿ, ತತ್ರಾಯಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮೀಶ್ವರ: ಏತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೈಸ್ಸಹ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗನ್ಧಾನಿವಾಶಯಾತ್ । ಯಥಾ ವಾಯು: ಸ್ರಕ್ಚನ್ದನಕಸ್ತೂರಿಕಾದ್ಯಾಶಯಾತ್ತತ್ಸ್ಥಾನಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವೈಸ್ಸಹ ಗನ್ಧಾನ್ ಗೃಹೀತ್ವಾನ್ಯತ್ರ ಸಂಯಾತಿ, ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೮ ।। ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷು: ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಚ ರಸನಂ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಮನಶ್ಚಾಯಂ ವಿಷಯಾನುಪಸೇವತೇ ।। ೯ ।।
ಏತಾನಿ ಮನಷ್ಷಷ್ಠಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯನುಗುಣಾನಿ ಕೃತ್ವಾ, ತಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯಾನುಪಸೇವತೇ ಉಪಭುಙ್ಕ್ತೇ ।। ೯ ।।
ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ಭುಞ್ಜಾನಂ ವಾ ಗುಣಾನ್ವಿತಮ್ ।
ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯನ್ತಿ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷ: ।। ೧೦ ।।
ಏವಂ ಗುಣಾನ್ವಿತಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಮಯಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಪಿಣ್ಡಸಂಸೃಷ್ಟಮ್, ಪಿಣ್ಡವಿಶೇಷಾದುತ್ಕ್ರಾಮನ್ತಂ ಪಿಣ್ಡವಿಶೇಷೇಽವಥಿತಂ ವಾ, ಗುಣಮಯಾನ್ ವಿಷಯಾನ್ ಭುಞ್ಜಾನಂ ವಾ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿ-ಪಿಣ್ಡಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಂ ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯನ್ತಿ । ವಿಮೂಢಾ: ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಪಿಣ್ಡಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಮಾನಿನ: । ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಸ್ತು ಪಿಣ್ಡಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಷಯಜ್ಞಾನವನ್ತ: ಸರ್ವಾವಸ್ಥಮಪ್ಯೇನಂ ವಿವಿಕ್ತಾಕಾರಮೇವ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ।। ೧೦।।
ಯತನ್ತೋ ಯೋಗಿನಶ್ಚೈನಂ ಪಶ್ಯನ್ತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಯತನ್ತೋಽಪ್ಯಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ನೈನಂ ಪಶ್ಯನ್ತ್ಯಚೇತಸ: ।। ೧೧ ।।
ಮತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾದಿಷು ಯತಮಾನಾಸ್ತೈರ್ನಿರ್ಮಲಾನ್ತ:ಕರಣಾ ಯೋಗಿನೋ ಯೋಗಾಖ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಆತ್ಮನಿ ಶರೀರೇಽವಸ್ಥಿತಮಪಿ ಶರೀರಾದ್ವಿವಿಕ್ತಂ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮೇನಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ । ಯತಮಾನಾ ಅಪ್ಯಕೃತಾತ್ಮಾನ: ಮತ್ಪ್ರಪತ್ತಿವಿರಹಿಣ: ತತ ಏವಾಸಂಸ್ಕೃತಮನಸ:, ತತ ಏವ ಅಚೇತಸ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಸಮರ್ಥಚೇತೋರಹಿತಾ: ನೈನಂ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ।। ೧೧ ।।
ಏವಂ ರವಿಚನ್ದ್ರಾಗ್ನೀನಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷವಿರೋಧಿಸಂತಮಸನಿರಸನಮುಖೇನೇನ್ದ್ರಿಯಾನುಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಕಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತಾಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೋ ಜೀವಾವಸ್ಥಶ್ಚ ಭಗವದ್ವಿಭೂತಿಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ , ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಸ್ಸನಾತನ: ಇತಿ । ಇದಾನೀಮಚಿತ್ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಭೂತಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಪಿ ಭಗವದ್ವಿಭೂತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜೋ ಜಗದ್ಭಾಸಯತೇಽಖಿಲಮ್ ।
ಯಚ್ಚನ್ದ್ರಮಸಿ ಯಚ್ಚಾಗ್ನೌ ತತ್ತೇಜೋ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಮ್ ।। ೧೨ ।।
ಅಖಿಲಸ್ಯ ಜಗತೋ ಭಾಸಕಮೇತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಯತ್ತೇಜ:, ತನ್ಮದೀಯಂ ತೇಜ: ತೈಸ್ತೈರಾರಾಧಿತೇನ ಮಯಾ ತೇಭ್ಯೋ ದತ್ತಮಿತಿ ವಿದ್ಧಿ ।। ೧೨ ।। ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ಚ ಭೂತಧಾರಿಣ್ಯಾ ಧಾರಕತ್ವಶಕ್ತಿರ್ಮದೀಯೇತ್ಯಾಹ –
ಗಾಮಾವಿಶ್ಯ ಚ ಭೂತಾನಿ ಧಾರಯಾಮ್ಯಹಮೋಜಸಾ ।।
ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಚೌಷಧೀ: ಸರ್ವಾಸ್ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕ: ।। ೧೩ ।।
ಅಹಂ ಪೃಥಿವೀಮಾವಿಶ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಓಜಸಾ ಮಮಾಪ್ರತಿಹತಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಧಾರಯಾಮಿ । ತಥಾಹಮಮೃತರಸಮಯಸ್ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವೌಷಧೀ: ಪುಷ್ಣಾಮಿ ।। ೧೫.೧೩ ।।
ಅಹಂ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತ: ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತ: ಪಚಾಮ್ಯನ್ನಂ ಚತುರ್ವಿಧಮ್ ।। ೧೪ ।।
ಅಹಂ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಜಾಠರಾನಲೋ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತ: ತೈರ್ಭುಕ್ತಂ ಖಾದ್ಯಚೂಷ್ಯಲೇಹ್ಯಪೇಯಾತ್ಮಕಂ ಚತುರ್ವಿಧಮನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನವೃತ್ತಿಭೇದಸಮಾಯುಕ್ತ: ಪಚಾಮಿ ।। ೧೪ ।।
ಅತ್ರ ಪರಮಪುರುಷವಿಭೂತಿಭೂತೌ ಸೋಮವೈಶ್ವಾನರೌ ಅಹಂ ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ, ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ । ತಯೋಶ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೂತಜಾತಸ್ಯ ಚ ಪರಮಪುರುಷಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತ: ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ ।
ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯೋ ವೇದಾನ್ತಕೃದ್ವೇದವಿದೇವ ಚಾಹಮ್ ।। ೧೫ ।।
ತಯೋ: ಸೋಮವೈಶ್ವಾನರಯೋ: ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಭೂತಜಾತಸ್ಯ ಸಕಲಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಮೂಲಜ್ಞಾನೋದಯದೇಶೇ ಹೃದಿ ಸರ್ವಂ ಮತ್ಸಂಕಲ್ಪೇನ ನಿಯಚ್ಛನಹಮಾತ್ಮತಯಾ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟ: । ತಥಾಹು: ಶ್ರುತಯ:, ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ಯ.ಆ.೩.೧೧.೨), ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್, ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ … ಯಮಯತಿ (ಬೃ.೫.೭.೨೨.ಮಾ), ಪದ್ಮಕೋಶಪ್ರತೀಕಾಶಂ ಹೃದಯಂ ಚಾಪ್ಯಧೋಮುಖಮ್ (ನಾ), ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಣ್ಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ (ಛಾ.೮.೧.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ, ಶಾಸ್ತಾ ವಿಷ್ಣುರಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯೋ ಜಗನ್ಮಯ: (ವಿ.೧.೧೭.೨೦) , ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಣೀಯಾಂಸಮಣೀಯಸಾಮ್ (ಮನು.೧೨.೧೨೨), ಯಮೋ ವೈವಸ್ವತೋ ರಾಜಾ ಯಸ್ತವೈಷ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತ: (ಮನು.೮.೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಅತೋ ಮತ್ತ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜಾಯತೇ । ಸ್ಮೃತಿ: ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಿವಿಷಯಮನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಜ್ಞಾನಮಿನ್ದ್ರಿಯಲಿಙ್ಗಾಗಮಯೋಗಜೋ ವಸ್ತುನಿಶ್ಚಯ: ಸೋಽಪಿ ಮತ್ತ: । ಅಪೋಹನಂ ಚ । ಅಪೋಹನಮ್ ಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿ: । ಅಪೋಹನಮೂಹನಂ ವಾ ಊಹನಮೂಹ: ಊಹೋ ನಾಮ ಇದಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹಾತೀತಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಹಾತಾವಿಷಯಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾದಿನಿರೂಪಣಜನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಸ ಚೋಹೋ ಮತ್ತ ಏವ । ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯ: । ಅತೋಽಗ್ನಿಸೂರ್ಯವಾಯುಸೋಮೇನ್ದ್ರಾದೀನಾಂ ಮದನ್ತರ್ಯಾಮಿಕತ್ವೇನ ಮದಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಪರೈರಪಿ ಸರ್ವೈರ್ವೇದೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯ:, ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಜೀವಾತ್ಮೈವ । ವೇದಾನ್ತಕೃದ್ವೇದಾನಾಮ್ ಇನ್ದ್ರಂ ಯಜೇತ, ವರುಣಂ ಯಜೇತ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮನ್ತ: ಫಲಮ್ ಫಲೇ ಹಿ ತೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ: ಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ತಿ ಅನ್ತಕೃತ್ಫಲಕೃತ್ ವೇದೋದಿತಫಲಸ್ಯ ಪ್ರದಾತಾ ಚಾಹಮೇವೇತ್ಯರ್ಥ: । ತದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮೇವ, ಯೋ ಯೋ ಯಾಂ ಯಾಂ ತನುಂ ಭಕ್ತ: ಶ್ರದ್ಧಯಾರ್ಚಿತುಮಿಚ್ಛತಿ (೭.೧೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಲಭತೇ ಚ ತತ: ಕಾಮಾನ್ಮಯೈವ ವಿಹಿತಾನ್ ಹಿ ತಾನ್ ಇತಿ, ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಭುರೇವ ಚ (೯.೨೪) ಇತಿ ಚ । ವೇದವಿದೇವ ಚಾಹಮ್ ವೇದವಿಚ್ಚಾಹಮೇವ । ಏವಂ ಮದಭಿಧಾಯಿನಂ ವೇದಮಹಮೇವ ವೇದ ಇತೋಽನ್ಯಥಾ ಯೋ ವೇದಾರ್ಥಂ ಬ್ರೂತೇ ನ ಸ ವೇದವಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೧೫ ।। ಅತೋ ಮತ್ತ ಏವ ಸರ್ವವೇದಾನಾಂ ಸಾರಭೂತಮರ್ಥಂ ಶೃಣು –
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಸ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೧೬ ।।
ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಪ್ರಥಿತೌ । ತತ್ರ ಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಪುರುಷೋ ಜೀವಶಬ್ದಾಭಿಲಪನೀಯ-ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಮ್ಬಪರ್ಯನ್ತಕ್ಷರಣಸ್ವಭಾವಾಚಿತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಸರ್ವಭೂತಾನಿ। ಅತ್ರಾಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗರೂಪೈಕೋಪಾಧಿನಾ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇಕತ್ವನಿರ್ದೇಶ:। ಅಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಕೂಟಸ್ಥ: – ಅಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಯುಕ್ತ: ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತೋ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಾ। ಸ ತ್ವಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾತ್ ಅಚಿತ್ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇಹಾಸಾಧಾರಣೋ ನ ಭವತೀತಿ ಕೂಟಸ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಪ್ಯೇಕತ್ವನಿರ್ದೇಶೋಽಚಿದ್ವಿಯೋಗ-ರೂಪೈಕೋಪಾಧಿನಾಭಿಹಿತ: । ನ ಹಿ ಇತ: ಪೂರ್ವಮನಾದೌ ಕಾಲೇ ಮುಕ್ತ ಏಕ ಏವ । ಯಥೋಕ್ತಮ್, ಬಹವೋ ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಪೂತಾ ಮದ್ಭಾವಮಾಗತಾ: (೪.೧೦), ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯನ್ತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥನ್ತಿ ಚ (೧೪.೨) ಇತಿ।।೧೬।।
ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತ: ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರ: ।। ೧೭ ।।
ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತು ತಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಭ್ಯಾಂ ಬದ್ಧಮುಕ್ತಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮನ್ಯ: ಅರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತ: ಸರ್ವಾಸು ಶ್ರುತಿಷು । ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾದೇವ ಹ್ಯುತ್ತಮ: ಪುರುಷೋ ಬದ್ಧಮುಕ್ತಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಮ್? ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತಿ । ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕ: ತತ್ತ್ರಯಂ ಲೋಕತ್ರಯಮ್ । ಅಚೇತನಂ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಶ್ಚೇತನೋ ಮುಕ್ತಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಾವಗಮ್ಯಮೇತತ್ತ್ರಯಂ ಯ ಆತ್ಮತಯಾ ಆವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತಿ, ಸ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾದ್ಭರ್ತವ್ಯಾಚ್ಚಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: । ಇತಶ್ಚೋಕ್ತಾಲ್ಲೋಕತ್ರಯಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಯತ: ಸೋಽವ್ಯಯ:, ಈಶ್ವರಶ್ಚ ಅವ್ಯಯಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ವ್ಯಯಸ್ವಭಾವಾದಚೇತನಾತ್ತತ್ಸಂಬನ್ಧೇನ ತದನುಸಾರಿಣಶ್ಚ ಚೇತನಾದಚಿತ್ಸಂಬನ್ಧಯೋಗ್ಯತಯಾ ಪೂರ್ವಸಂಬನ್ಧಿನೋ ಮುಕ್ತಾಚ್ಚಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಏವ । ತಥೈತಸ್ಯ ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯೇಶ್ವರ:, ಈಶಿತವ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ।। ೧೭ ।।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮ: ।
ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: ।। ೧೮ ।।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮುಕ್ತೈ: ಸ್ವಭಾವೈ: ಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಮತೀತೋಽಹಮ್, ಅಕ್ಷರಾನ್ಮುಕ್ತಾದಪ್ಯುಕ್ತೈರ್ಹೇಾತುಭಿರುತ್ಕೃಷ್ಟತಮ:, ಅತೋಽಹಂ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಇತಿ ಪ್ರಥಿತೋಽಸ್ಮಿ । ವೇದಾರ್ಥಾವಲೋಕನಾಲ್ಲೋಕ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚೇತ್ಯರ್ಥ: । ಶ್ರುತೌ ತಾವತ್, ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಸ ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷ: (ಛಾ.೮.೧೨.೨) ಇತ್ಯಾದೌ। ಸ್ಮೃತವಪಿ, ಅಂಶಾವತಾರಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮಸ್ಯ ಹ್ಯನಾದಿಮಧ್ಯಾನ್ತಮಜಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋ: (ವಿ.೫.೧೭.೩೩) ಇತ್ಯಾದೌ ।। ೧೮ ।।
ಯೋ ಮಾಮೇವಮಸಂಮೂಢೋ ಜಾನಾತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮಮ್ ।
ಸ ಸರ್ವವಿದ್ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ।। ೧೯ ।।
ಯ ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ಮಾಮಸಂಮೂಢೋ ಜಾನಾತಿ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮ್, ಅವ್ಯಯಸ್ವಭಾವತಯಾ ವ್ಯಾಪನಭರಣೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಯೋಗೇನ ಚ ವಿಸಜಾತೀಯಂ ಜಾನಾತಿ, ಸ ಸರ್ವವಿನ್ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಯೇ ಚ ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಮದ್ಭಜನಪ್ರಕಾರಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ: ತೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರ್ಭಜನಪ್ರಕಾರೈರ್ಮಾಂ ಭಜತೇ । ಸರ್ವೈರ್ಮದ್ವಿಷಯೈರ್ವೇದನೈರ್ಮಮ ಯಾ ಪ್ರೀತಿ:, ಯಾ ಚ ಮಮ ಸರ್ವೈರ್ಮದ್ವಿಷಯೈರ್ಭಜನೈ:, ಉಭಯವಿಧಾ ಸಾ ಪ್ರೀತಿರನೇನ ವೇದನೇನ ಮಮ ಜಾಯತೇ ।। ೧೯।। ಇತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವವೇದನಂ ಪೂಜಯತಿ
ಇತಿ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಮುಕ್ತಂ ಮಯಾನಘ ।
ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ।। ೨೦ ।।
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಪುರಾಣಪುರುಷೋತ್ತಮಯೋಗೋ ನಾಮ ಏಕಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೧೧।।
ಇತ್ಥಂ ಮಮ ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಗುಹ್ಯಾನಾಂ ಗುಹ್ಯತಮಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್, ತ್ವಮನಘತಯಾ ಯೋಗ್ಯತಮ: ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಮಯಾ ತವೋಕ್ತಮ್ । ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾಂಸ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಮಾಂ ಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಉಪಾದೇಯಾ ಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಸರ್ವಾ ಉಪಾತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ಯಚ್ಚ ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್, ತತ್ಸರ್ವಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ, ಅನನ್ತರೋಕ್ತಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಮೇವೈತತ್ಸರ್ವಂ ಕರೋತಿ, ನ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।। ೨೦ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಪಞ್ಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೧೫ ।।
