ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಅತೀತೇನಾಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನ ಅಭ್ಯುದಯನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಭೂತಂ ವೈದಿಕಮೇವ ಯಜ್ಞತಪೋದಾನಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ, ನಾನ್ಯತ್ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಣವಾನ್ವಯ: ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷಾಭ್ಯುದಯಸಾಧನಯೋರ್ಭೇದ: ತತ್ಸಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ ಕರ್ಮ ಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿರಹಿತಂ ಯಜ್ಞಾದಿಕಮ್ ತದಾರಮ್ಭಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವೋದ್ರೇಕಾದ್ಭವತಿ ಸತ್ತ್ವವೃದ್ಧಿಶ್ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಹಾರಸೇವಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನನ್ತರಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋಸ್ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಯೋರೈಕ್ಯಮ್, ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರೂಪಮ್, ಭಗವತಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮ್, ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಕಾರ್ಯವರ್ಣನೇನ ಸತ್ತ್ವಗುಣಸ್ಯಾವಶ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವಮ್, ಸ್ವವರ್ಣೋಚಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನಭೂತಾನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರ್ವರ್ತನಪ್ರಕಾರ:, ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾರಾರ್ಥೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗ ಇತ್ಯೇತೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನ್ತೇ । ತತ್ರ ತಾವತ್ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಯೋರ್ಪೃಥಕ್ತ್ವೈಕತ್ವ-ನಿರ್ಣಯಾಯ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಾಯ ಚಾರ್ಜುನ: ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಮಹಾಬಾಹೋ ತತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛಾಮಿ ವೇದಿತುಮ್ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಹೃಷೀಕೇಶ ಪೃಥಕ್ಕೇಶಿನಿಷೂದನ ।। ೧೮.೧ ।।
ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸೌ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ವಿಹಿತೌ, ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶು: ವೇದಾನ್ತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಸ್ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾದ್ಯತಯಶ್ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾ: । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ತು ಪರಾನ್ತಕಾಲೇ ಪರಾಮೃತಾತ್ಪರಿಮುಚ್ಯನ್ತಿ ಸರ್ವೇ (ನಾ) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ಅಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಪೃಥಕ್ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ। ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯ: ಕಿಮೇತೌ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದೌ ಪೃಥಗರ್ಥೌ, ಉತೈಕಾರ್ಥವೇವ ಯದಾ ಪೃಥಗರ್ಥೌ, ತದಾ ಅನಯೋ: ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪಂ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।। ೧ ।।
ಅಥಾನಯೋರೇಕಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮ್, ತಚ್ಚೇದೃಶಮಿತಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ –
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ್ಯಾಸಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕವಯೋ ವಿದು: ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಂ ಪ್ರಾಹುಸ್ತ್ಯಾಗಂ ವಿಚಕ್ಷಣಾ: ।। ೨ ।।
ಕೇಚನ ವಿದ್ವಾಂಸ: ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ್ಯಾಸಂ ಸ್ವರೂಪತ್ಯಾಗಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿದು: । ಕೇಚಿಚ್ಚ ವಿಚಕ್ಷಣಾ: ನಿತ್ಯಾನಾಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಚ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲತ್ಯಾಗ ಏವ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಹು:। ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ಯಾಗ: ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯ: ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲವಿಷಯ ಇತಿ ವಿವಾದಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನೇಕತ್ರ ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಮಿತರತ್ರ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತವಾನ್ । ಅತಸ್ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಯೋಃ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಮಙ್ಗೀಕೃತಮಿತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ। ತಥಾ ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಮೇ ತತ್ರ ತ್ಯಾಗೇ ಭರತಸತ್ತಮ (೪) ಇತಿ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದೇನೈವ ನಿರ್ಣಯವಚನಾತ್, ನಿಯತಸ್ಯ ತು ಸಂನ್ಯಾಸ: ಕರ್ಮಣೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಮೋಹಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗ: ತಾಮಸ: ಪರಿಕೀರ್ತಿತ: ।। (೭) ಅನಿಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಣ: ಫಲಮ್ । ಭವತ್ಯತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ ।। (೧೨) ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಪರ್ಯಾಯತಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ತಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಙ್ಗೀಕೃತಂ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।। ೨ ।।
ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ದೋಷವದಿತ್ಯೇಕೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣ: ।
ಯಜ್ಞದಾನತಪ:ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಚಾಪರೇ ।। ೩ ।।
ಏಕೇ ಮನೀಷಿಣ: ಕಾಪಿಲಾ: ವೈದಿಕಾಶ್ಚ ತನ್ಮತಾನುಸಾರಿಣ: ರಾಗಾದಿದೋಷವದ್ಬನ್ಧಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಂ ಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಹು:; ಅಪರೇ ಪಣ್ಡಿತಾ: ಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಹು:।।೩।।
ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಮೇ ತತ್ರ ತ್ಯಾಗೇ ಭರತಸತ್ತಮ ।
ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ ಪುರುಷವ್ಯಾಘ್ರ ತ್ರಿವಿಧಸ್ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತ: ।। ೪ ।।
ತತ್ರ ಏವಂ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ತ್ಯಾಗೇ ತ್ಯಾಗವಿಷಯಂ ನಿಶ್ಚಯಂ ಮತ್ತಶ್ಶೃಣು ತ್ಯಾಗ: ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷ್ವೇವ ವೈದಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸು ಫಲವಿಷಯತಯಾ, ಕರ್ಮವಿಷಯತಯಾ, ಕರ್ತೃತ್ವವಿಷಯತಯಾ ಚ ಪೂರ್ವಮೇವ ಹಿ ಮಯಾ ತ್ರಿವಿಧಸ್ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತ:, ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ । ನಿರಾಶೀರ್ನಿರ್ಮಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಯುದ್ಧ್ಯಸ್ವ ವಿಗತಜ್ವರ: (೩.೩೦) ಇತಿ। ಕರ್ಮಜನ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಮಮ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಫಲತ್ಯಾಗ: ಮದೀಯಫಲಸಾಧನತಯಾ ಮದೀಯಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮತಾಯಾ: ಪರಿತ್ಯಾಗ: ಕರ್ಮವಿಷಯಸ್ತ್ಯಾಗ: ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನಾತ್ಮನ: ಕರ್ತೃತಾತ್ಯಾಗ: ಕರ್ತೃತ್ವವಿಷಯಸ್ತ್ಯಾಗ:।।೪।।
ಯಜ್ಞದಾನತಪ:ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ತತ್ ।
ಯಜ್ಞದಾನತಪ:ಪ್ರಭೃತಿ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್, ಅಪಿ ತು ಆ ಪ್ರಯಾಣಾದಹರಹ: ಕಾರ್ಯಮೇವ ।। ೪ ।। ಕುತ: ?
ಯಜ್ಞೋ ದಾನಂ ತಪಶ್ಚೈವ ಪಾವನಾನಿ ಮನೀಷಿಣಾಮ್ ।। ೫ ।।
ಯಜ್ಞದಾನತಪ:ಪ್ರಭೃತೀನಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಸಂಬನ್ಧೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮನೀಷಿಣಾಂ ಮನನಶೀಲಾನಾಂ ಪಾವನಾನಿ । ಮನನಮುಪಾಸನಮ್ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮುಪಾಸನಂ ಕುರ್ವತಾಮುಪಾಸನನಿಷ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿಪ್ರಾಚೀನ-ಕರ್ಮವಿನಾಶನಾನೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫ ।।
ಏತಾನ್ಯಪಿ ತು ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಾನಿ ಚ ।
ಕರ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಮೇ ಪಾರ್ಥ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಮತಮುತ್ತಮಮ್ ।। ೬ ।।
ಯಸ್ಮಾನ್ಮನೀಷಿಣಾಂ ಯಜ್ಞದಾನತಪ:ಪ್ರಭೃತೀನಿ ಪಾವನಾನಿ, ತಸ್ಮಾದುಪಾಸನವದೇತಾನ್ಯಪಿ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಾಣಿ ಮದಾರಾಧನರೂಪಾಣಿ, ಸಙ್ಗಮ್ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮತಾಂ ಫಲಾನಿ ಚ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಅಹರಹರಾಪ್ರಯಾಣಾದುಪಾಸನನಿವೃತ್ತಯೇ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕರ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಮಮ ನಿಶ್ಚಿತಮುತ್ತಮಂ ಮತಮ್ ।। ೬ ।।
ನಿಯತಸ್ಯ ತು ಸಂನ್ಯಾಸ: ಕರ್ಮಣೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಮೋಹಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ತಾಮಸ: ಪರಿಕೀರ್ತಿತ: ।। ೭ ।।
ನಿಯತಸ್ಯ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದೇ: ಕರ್ಮಣ: ಸಂನ್ಯಾಸ: ತ್ಯಾಗೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ಚ ತೇ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣ: (೩.೮) ಇತಿ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಯಾ ಏವಾಸಿದ್ಧೇ:, ಶರೀರಯಾತ್ರಾ ಹಿ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಶನೇನ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರಭವತಿ ಅನ್ಯಥಾ, ತೇ ತ್ವಘಂ ಭುಞ್ಜತೇ ಪಾಪಾ: (೩.೧೩) ಇತ್ಯಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಘರೂಪಾಶನಾಪ್ಯಾಯನಂ ಮನಸೋ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾಯ ಭವತಿ । ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ: (ಛಾ.೬.೫.೪) ಇತ್ಯನ್ನೇನ ಹಿ ಮನ ಆಪ್ಯಾಯತೇ । ಆಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಧ್ರುವಾ ಸ್ಮೃತಿ: । ಸ್ಮೃತಿಲಮ್ಭೇ ಸರ್ವಗ್ರನ್ಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷ: ।। (ಛಾ.೭.೨೬.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾರಶುದ್ಧ್ಯಾಯತ್ತಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮ ಆ ಪ್ರಯಾಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯೈವೋಪಾದೇಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ತ್ಯಾಗೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಿನ: ಕರ್ಮಣೋ ಬನ್ಧಕತ್ವಮೋಹಾತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ತಾಮಸ: ಪರಿಕೀರ್ತಿತ: । ತಮೋಮೂಲಸ್ತ್ಯಾಗಸ್ತಾಮಸ: । ತಮ:ಕಾರ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೂಲತ್ವೇನ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ತಮೋಮೂಲತ್ವಮ್ । ತಮೋ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೂಲಂ, ಪ್ರಮಾದಮೋಹೌ ತಮಸೋ ಭವತೋಽಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ (೧೪.೧೭) ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಂ ತು ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮ್ ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಮಿತಿ ಯಾ ಮನ್ಯತೇ ತಮಸಾವೃತಾ । ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ತಾಮಸೀ (೩೨) ಇತಿ। ಅತೋ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾದೇ: ಕರ್ಮಣಸ್ತ್ಯಾಗೋ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮೂಲ ಏವೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೭।।
ದು:ಖಮಿತ್ಯೇವ ಯ: ಕರ್ಮ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾತ್ತ್ಯಜೇತ್ ।
ಸ ಕೃತ್ವಾ ರಾಜಸಂ ತ್ಯಾಗಂ ನೈವ ತ್ಯಾಗಫಲಂ ಲಭೇತ್ ।। ೮ ।।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಂ ಕರ್ಮ, ತಥಾಪಿ ದು:ಖಾತ್ಮಕದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಬಹ್ವಾಯಾಸರೂಪತಯಾ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಕರತ್ವಾಚ್ಚ ಮನಸೋಽವಸಾದಕರಮಿತಿ ತದ್ಭೀತ್ಯಾ ಯೋಗನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸ ಏವ ಯತನೀಯ ಇತಿ । ಯೋ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್, ಸ ರಾಜಸಂ ರಜೋಮೂಲಂ ತ್ಯಾಗಂ ಕೃತ್ವಾ ತದಯಥಾವಸ್ಥಿತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥರೂಪಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರೂಪಂ ತ್ಯಾಗಫಲಂ ನ ಲಭತೇ ಅಯಥಾವತ್ಪ್ರಜಾನಾತಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ (೩೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಮನ:ಪ್ರಸಾದಹೇತು:, ಅಪಿ ತು ಭವಗತ್ಪ್ರಸಾದದ್ವಾರೇಣ ।। ೮ ।।
ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಯತ್ಕರ್ಮ ನಿಯತಂ ಕ್ರಿಯತೇಽರ್ಜುನ ।
ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಂ ಚೈವ, ಸ ತ್ಯಾಗ: ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಮತ: ।। ೯ ।।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಮದಾರಾಧನರೂಪತಯಾ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಙ್ಗಂ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮತಾಂ ಫಲಂ ಚ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯತ್ಕ್ರಿಯತೇ, ಸ ತ್ಯಾಗ: ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಮತ:, ಸ ಸತ್ತ್ವಮೂಲ:, ಯಥಾವಸ್ಥಿತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮೂಲ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುಜ್ಞಾನಂ ಉತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್ (೧೪.೧೭) ಇತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚ, ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ಭಯಾಭಯೇ । ಬನ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ।। (೩೦) ಇತಿ ।।
ನ ದ್ವೇಷ್ಟ್ಯಕುಶಲಂ ಕರ್ಮ ಕುಶಲೇ ನಾನುಷಜ್ಜತೇ ।
ತ್ಯಾಗೀ ಸತ್ತ್ವಸಮಾವಿಷ್ಟೋ ಮೇಧಾವೀ ಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯ: ।। ೧೦ ।।
ಏವಂ ಸತ್ತ್ವಸಮಾವಿಷ್ಟೋ ಮೇಧಾವೀ ಯಥಾವಸ್ಥಿತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನ:, ತತ ಏವ ಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯ:, ಕರ್ಮಣಿ ಸಙ್ಗಫಲಕರ್ತೃತ್ವತ್ಯಾಗೀ, ನ ದ್ವೇಷ್ಟ್ಯಕುಶಲಂ ಕರ್ಮ ಶುಕಲೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ನಾನುಷಜ್ಜತೇ । ಅಕುಶಲಂ ಕರ್ಮ ಅನಿಷ್ಟಫಲಮ್, ಕುಶಲಂ ಚ ಕರ್ಮ ಇಷ್ಟರೂಪಸ್ವರ್ಗಪುತ್ರಪಶ್ವನ್ನಾದ್ಯಾದಿಫಲಮ್ । ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮತಾರಹಿತತ್ವಾತ್, ತ್ಯಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಫಲತ್ವಾತ್, ತ್ಯಕ್ತಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಚ ತಯೋ: ಕ್ರಿಯಮಾಣಯೋ: ಪ್ರೀತಿದ್ವೇಷೌ ನ ಕರೋತಿ । ಅನಿಷ್ಟಫಲಂ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮಾತ್ರ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ ನಾವಿರತೋ ದುಶ್ಚರಿತಾನ್ನಾಶಾನ್ತೋ ನಾಸಮಾಹಿತ: । ನಾಶಾನ್ತಮಾನಸೋ ವಾಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇನೈನಮಾಪ್ನುಯಾತ್ ।। ಇತಿ ದುಶ್ಚರಿತಾವಿರತೇರ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಶ್ರವಣಾತ್। ಅತ: ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸಙ್ಗಫಲಾನಾಂ ತ್ಯಾಗ: ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ಯಾಗ:, ನ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ಯಾಗ: ।। ೧೦ ।।
ತದಾಹ
ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಶೇಷತ: ।
ಯಸ್ತು ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗೀ ಸ ತ್ಯಾಗೀತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ।। ೧೧ ।।
ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಧ್ರಿಯಮಾಣಶರೀರೇಣ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಶೇಷತಸ್ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ದೇಹಧಾರಣಾರ್ಥಾನಾಮಶನಪಾನಾದೀನಾಂ ತದನುಬನ್ಧಿನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್ । ತದರ್ಥಂ ಚ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮವರ್ಜನೀಯಮ್ । ಯಸ್ತು ತೇಷು ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಸು ಫಲತ್ಯಾಗೀ ಸ ಏವ, ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶು: (೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ತ್ಯಾಗೀತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ । ಫಲತ್ಯಾಗೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಫಲಕರ್ತೃತ್ವಕರ್ಮಸಙ್ಗಾನಾಂ ತ್ಯಾಗೀತಿ ತ್ರಿವಿಧ: ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತ: (೪) ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಾತ್ ।। ೧೧ ।।
ನನು ಕರ್ಮಾಣ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೀನಿ, ಮಹಾಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ವಿಧೀಯನ್ತೇ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮ್ (ವಿ.ಪು.೧.೫.೩೮) ಇತ್ಯಾದಿಫಲಸಂಬನ್ಧಿತಯೈವ ಹಿ ಚೋದನಾ । ಅತ: ತತ್ತತ್ಫಲಸಾಧನಸ್ವಭಾವತಯಾವಗತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನೇ, ಬೀಜಾವಾಪಾದೀನಾಮಿವ, ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟರೂಪಫಲಸಂಬನ್ಧ: ಅವರ್ಜನೀಯ: । ಅತೋ ಮೋಕ್ಷವಿರೋಧಿಫಲತ್ವೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯತ ಉತ್ತರಮಾಹ –
ಅನಿಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಣ: ಫಲಮ್ ।
ಭವತ್ಯತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ ।। ೧೨ ।।
ಅನಿಷ್ಟಂ ನರಕಾದಿಫಲಮ್, ಇಷ್ಟಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ, ಮಿಶ್ರಮನಿಷ್ಟಸಂಭಿನ್ನಂ ಪುತ್ರಪಶ್ವನ್ನಾದ್ಯಾದಿ ಏತತ್ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಣ: ಫಲಮ್, ಅತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಮತಾಫಲತ್ಯಾಗರಹಿತಾನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ । ಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋತ್ತರಕಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥ:। ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ ನ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪರಿತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಮೋಕ್ಷವಿರೋಧಿ ಫಲಂ ಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಹಾಯಜ್ಞಾದೀನಿ ತಾನ್ಯೇವ, ತಥಾಪಿ ಜೀವನಾಧಿಕಾರಕಾಮಾಧಿಕಾರಯೋರಿವ ಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರೇ ಚ ವಿನಿಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಮೋಕ್ಷವಿನಿಯೋಗಶ್ಚ, ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನ (ಬೃ.೬.೪.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರಿತಿ । ತದೇವಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪರಿತ್ಯಾಗ: ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಿ: ಸಂನ್ಯಾಸ: ಸ ಏವ ಚ ತ್ಯಾಗ ಇತ್ಯುಕ್ತ: ।।೧೨।।
ಇದಾನೀಂ ಭಗವತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮೇ ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನ ಆತ್ಮನಿ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನಪ್ರಕಾರಮಾಹ, ತತ ಏವ ಫಲಕರ್ಮಣೋರಪಿ ಮಮತಾಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಭವತೀತಿ । ಪರಮಪುರುಷೋ ಹಿ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಕೀಯೈಶ್ಚ ಕರಣಕಲೇವರಪ್ರಾಣೈ: ಸ್ವಲೀಲಾಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾರಭತೇ । ಅತೋ ಜೀವಾತ್ಮಗತಂ ಕ್ಷುನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ಫಲಮ್, ತತ್ಸಾಧನಭೂತಂ ಚ ಕರ್ಮ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ।
ಪಞ್ಚೈತಾನಿ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕಾರಣಾನಿ ನಿಬೋಧೇ ಮೇ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾನ್ತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ।। ೧೩ ।।
ಸಾಂಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿ:, ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾನ್ತೇ ಯಥಾವಸ್ಥಿತತತ್ತ್ವವಿಷಯಯಾ ವೈದಿಕ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಸಂಹಿತೇ ನಿರ್ಣಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಸಿದ್ಧಯೇ ಉತ್ಪತ್ತಯೇ, ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಪಞ್ಚೈತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ನಿಬೋಧೇ ಮೇ ಮಮ ಸಕಾಶಾದನುಸಂಧತ್ಸ್ವ । ವೈದಿಕೀ ಹಿ ಬುದ್ಧಿ: ಶರೀರೇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಜೀವಾತ್ಮೋಪಕರಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಕರ್ತಾರಮವಧಾರಯತಿ, ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೨) , ಅನ್ತ:ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ಯ.ಯಾ.೩.೧೧.೨) ಇತ್ಯಾದಿಷು ।।೧೩।।
ತದಿದಮಾಹ –
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಥಾ ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಚ ಪೃಥಗ್ವಿಧಮ್ ।
ವಿವಿಧಾ ಚ ಪೃಥಕ್ಚೇಷ್ಟಾ ದೈವಂ ಚೈವಾತ್ರ ಪಞ್ಚಮಮ್ ।। ೧೪ ।।
ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಭತೇ ನರ: ।
ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ವಾ ವಿಪರೀತಂ ವಾ ಪಞ್ಚೈತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತವ: ।। ೧೫ ।।
ನ್ಯಾಯ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧೇ, ವಿಪರೀತೇ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇ ವಾ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಶರೀರೇ, ವಾಚಿಕೇ, ಮಾನಸೇ ಚ ಪಞ್ಚೈತೇ ಹೇತವ: । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶರೀರಮ್ ಅಧಿಷ್ಠೀಯತೇ ಜೀವಾತ್ಮನೇತಿ ಮಹಾಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಂ ಶರೀರಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಥಾ ಕರ್ತಾ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಅಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ, ಜ್ಞೋಽತ ಏವ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೯) ಇತಿ ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೩೩) ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಕರಣಂ ಚ ಪೃಥಗ್ವಿಧಮ್ ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಪಞ್ಚಕಂ ಸಮನಸ್ಕಂ ಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪೃಥಗ್ವಿಧಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಪೃಥಗ್ವ್ಯಾಪಾರಮ್ । ವಿವಿಧಾ ಚ ಪೃಥಕ್ಚೇಷ್ಟಾ । ಚೇಷ್ಟಾಶಬ್ದೇನ ಪಞ್ಚಾತ್ಮಾ ವಾಯುರಭಿಧೀಯತೇ ತದ್ವೃತ್ತಿವಾಚಿನಾ ಶರೀರೇನ್ದ್ರಿಯಧಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ವಾಯೋ: ಪಞ್ಚಾತ್ಮನೋ ವಿವಿಧಾ ಚ ಚೇಷ್ಟಾ ವಿವಿಧಾ ವೃತ್ತಿ:। ದೈವಂ ಚೈವಾತ್ರ ಪಞ್ಚಮಮ್ ಅತ್ರ ಕರ್ಮಹೇತುಕಲಾಪೇ ದೈವಂ ಪಞ್ಚಮಮ್ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಧಾನಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥ:। ಉಕ್ತಂ ಹಿ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತ: ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ (೧೫.೧೫) ಇತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ, ಈಶ್ವರ: ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ । ಭ್ರಾಮಯನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯನ್ತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ।। (೬೧) ಇತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತಂ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನ: ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೪೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತೇ ಜೀವಾತ್ಮನ: ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಣ್ಯನಿಯೋಜ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯನರ್ಥಕಾನಿ ಸ್ಯು: ।। ಇದಮಪಿ ಚೋದ್ಯಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪರಿಹೃತಮ್, ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯಾರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೪೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಪರಮಾತ್ಮನಾ ದತ್ತೈಸ್ತದಾಧಾರೈಶ್ಚ ಕರಣಕಲೇಬರಾದಿಭಿಸ್ತದಾಹಿತಶಕ್ತಿಭಿ: ಸ್ವಯಂ ಚ ಜೀವಾತ್ಮಾ ತದಾಧಾರಸ್ತದಾಹಿತಶಕ್ತಿಸ್ಸನ್ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಕರಣಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಕಾರಂ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಚಾರಭತೇ ತದನ್ತರವಸ್ಥಿತ: ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾನುಮತಿದಾನೇನ ತಂ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಸ್ತಿ ಯಥಾ ಗುರುತರಶಿಲಾಮಹೀರುಹಾದಿಚಲನಾದಿಫಲಪ್ರವೃತ್ತಿಷು ಬಹುಪುರುಷಸಾಧ್ಯಾಸು ಬಹೂನಾಂ ಹೇತುತ್ವಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಭಾಕ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ।। ೧೪-೧೫।।
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಕರ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ಕೇವಲಂ ತು ಯ: ।
ಪಶ್ಯತ್ಯಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾನ್ನ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ದುರ್ಮತಿ: ।। ೧೬ ।।
ಏವಂ ವಸ್ತುತ: ಪರಮಾತ್ಮಾನುಮತಿಪೂರ್ವಕೇ ಜೀವಾತ್ಮನ: ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತಿ, ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಕೇವಲಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಕರ್ತಾರಂ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ದುರ್ಮತಿ: ವಿಪರೀತಮತಿ: ಅಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾದನಿಷ್ಪನ್ನ-ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುಬುದ್ಧಿತ್ವಾನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯತಿ।।೧೬।।
ಯಸ್ಯ ನಾಹಂಕೃತೋ ಭಾವೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।
ಹತ್ವಾಪಿ ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ನ ಹನ್ತಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ।। ೧೭ ।।
ಪರಮಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನ ಯಸ್ಯ ಭಾವ: ಕರ್ತೃತ್ವವಿಷಯೋ ಮನೋವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ: ನಾಹಂಕೃತ: ನಾಹಮಭಿಮಾನಕೃತ:। ಅಹಂ ಕರೋಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾದೇತತ್ಫಲಂ ನ ಮಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ಚ ಮದೀಯಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರ್ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಸ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಯುದ್ಧೇ ಹತ್ವಾಪಿ ತಾನ್ನ ನಿಹನ್ತಿ ನ ಕೇವಲಂ ಭೀಷ್ಮಾದೀನಿತ್ಯರ್ಥ: । ತತಸ್ತೇನ ಯುದ್ಧಾಖ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ಫಲಂ ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೧೭।।
ಸರ್ವಮಿದಮಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನುಸನ್ಧಾನಂ ಸತ್ತ್ವಗುಣವೃದ್ಧ್ಯೈವ ಭವತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೋಪಾದೇಯತಾಜ್ಞಾಪನಾಯ ಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಕೃತಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಯಿಷ್ಯನ್ ಕರ್ಮಚೋದನಾಪ್ರಕಾರಂ ತಾವದಾಹ –
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ ।
ಕಾರಣಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೇತಿ ತ್ರಿವಿಧ: ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹ: ।। ೧೮ ।।
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್, ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ತಸ್ಯ ಬೋದ್ಧೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ। ಬೋಧಬೋದ್ಧವ್ಯಬೋದ್ಧೃಯುಕ್ತೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥ: । ತತ್ರ ಬೋದ್ಧವ್ಯರೂಪಂ ಕರ್ಮ ತ್ರಿವಿಧಂ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಕರಣಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೇತಿ । ಕರಣಂ ಸಾಧನಭೂತಂ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಮ್ ಕರ್ಮ ಯಾಗಾದಿಕಮ್ ಕರ್ತಾ ಅನುಷ್ಠಾತೇತಿ ।। ೧೮।।
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಕರ್ತಾ ಚ ತ್ರಿಧೈವ ಗುಣಭೇದತ: ।
ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಗುಣಸಂಖ್ಯಾನೇ ಯಥಾವಚ್ಛೃಣು ತಾನ್ಯಪಿ ।। ೧೯ ।।
ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್, ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಚ ಕರ್ಮ, ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾತಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಭೇದತಸ್ತ್ರಿವಿಧೈವ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಗುಣಸಂಖ್ಯಾನೇ ಗುಣಕಾರ್ಯಗಣನೇ । ಯಥಾವಚ್ಛೃಣು ತಾನ್ಯಪಿ ತಾನಿ ಗುಣತೋ ಭಿನ್ನಾನಿ ಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ಯಥಾವಚ್ಛೃಣು ।। ೧೯ ।।
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಯೇನೈಕಂ ಭಾವಮವ್ಯಯಮೀಕ್ಷತೇ ।
ಅವಿಭಕ್ತಂ ವಿಭಕ್ತೇಷು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಧಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ ।। ೨೦ ।।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಗೃಹಸ್ಥಾದಿರೂಪೇಣ ವಿಭಕ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿಷು ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನೈಕಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಂ ಭಾವಂ, ತತ್ರಾಪ್ಯವಿಭಕ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯನೇಕಾಕಾರೇಷ್ವಪಿ ಭೂತೇಷು ಸಿತದೀರ್ಘಾದಿ-ವಿಭಾಗವತ್ಸು ಜ್ಞಾನಾಕಾರೇ ಆತ್ಮನಿ ವಿಭಾಗರಹಿತಮ್, ಅವ್ಯಯಂ ವ್ಯಯಸ್ವಭಾವೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶರೀರೇಷು ಅವ್ಯಯಮವಿಕೃತಂ ಫಲಾದಿಸಙ್ಗಾನರ್ಹಂ ಚ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರವೇಲಾಯಾಮೀಕ್ಷತೇ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿದ್ಧಿ ।। ೨೦ ।।
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ತು ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಾನಾಭಾವಾನ್ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನ್ ।
ವೇತ್ತಿ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಧಿ ರಾಜಸಮ್ ।। ೨೧ ।।
ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಾಕಾರಪೃಥಕ್ತ್ವೇನಾತ್ಮಾಖ್ಯಾನಪಿ ಭಾವಾನ್ನಾನಾಭೂತಾನ್ ಸಿತದೀರ್ಘಾದಿಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಚ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನ್ ಫಲಾದಿಸಂಯೋಗಯೋಗ್ಯಾನ್ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರವೇಲಾಯಾಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವೇತ್ತಿ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ರಾಜಸಂ ವಿದ್ಧಿ ।।೨೧।।
ಯತ್ತು ಕೃತ್ಸ್ನವದೇಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯೇ ಸಕ್ತಮಹೇತುಕಮ್ ।
ಅತತ್ತ್ವಾರ್ಥವದಲ್ಪಂ ಚ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಮ್ ।। ೨೨ ।।
ಯತ್ತು ಜ್ಞಾನಮ್, ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರೇತಭೂತಗಣಾದ್ಯಾರಾಧನರೂಪೇ ಅತ್ಯಲ್ಪಫಲೇ ಕೃತ್ಸ್ನಫಲವತ್ಸಕ್ತಮ್, ಅಹೇತುಕಂ ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಕೃತ್ಸ್ನಫಲವತ್ತಯಾ ತಥಾವಿಧಸಙ್ಗಹೇತುರಹಿತಮತತ್ತ್ವಾರ್ಥವತ್ಪೂರ್ವವದೇವಾತ್ಮನಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾದಿಯುಕ್ತತಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಮ್, ಅತ್ಯಲ್ಪಫಲಂ ಚ ಪ್ರೇತಭೂತಾದ್ಯಾರಾಧನವಿಷಯತ್ವಾದಲ್ಪಂ ಚ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಮ್ ।। ೨೨ ।। ಏವಂ ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧಿಕಾರವೇಲಾಯಾಮಧಿಕಾರ್ಯಂಶೇನ ಗುಣತಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಗುಣತಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಾಹ –
ನಿಯತಂ ಸಙ್ಗರಹಿತಮರಾಗದ್ವೇಷತ: ಕೃತಮ್ ।
ಅಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ಮ ಯತ್ತತ್ಸಾತ್ತ್ವಿಕಮುಚ್ಯತೇ ।। ೨೩ ।।
ನಿಯತಂ ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಮ್, ಸಙ್ಗರಹಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಙ್ಗರಹಿತಮ್, ಅರಾಗದ್ವೇಷತ: ಕೃತಂ ಕೀರ್ತಿರಾಗಾದಕೀರ್ತಿದ್ವೇಷಾಚ್ಚ ನ ಕೃತಮ್ ಅದಮ್ಭೇನ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥ: ಅಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಅಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿನಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಕೃತಂ ಯತ್ಕರ್ಮ, ತತ್ಸಾತ್ತ್ವಿಕಮುಚ್ಯತೇ ।। ೨೩ ।।
ಯತ್ತು ಕಾಮೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ಮ ಸಾಹಙ್ಕಾರೇಣ ವಾ ಪುನ: ।
ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಲಾಯಾಸಂ ತದ್ರಾಜಸಮುದಾಹೃತಮ್ ।। ೨೪ ।।
ಯತ್ತು ಪುನ: ಕಾಮೇಪ್ಸುನಾ ಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ವಾ ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಯುಕ್ತೇನ ಚ, ಬಹುಲಾಯಾಸಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ, ತದ್ರಾಜಸಂ ಬಹುಲಾಯಾಸಮಿದಂ ಕರ್ಮ ಮಯೈವ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಭಿಮಾನಯುಕ್ತೇನ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ, ತದ್ರಾಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೪ ।।
ಅನುಬನ್ಧಂ ಕ್ಷಯಂ ಹಿಂಸಾಮನವೇಕ್ಷ್ಯ ಚ ಪೌರುಷಮ್ ।
ಮೋಹಾದಾರಭ್ಯತೇ ಕರ್ಮ ಯತ್ತತ್ತಾಮಸಮುಚ್ಯತೇ ।। ೨೫ ।।
ಕೃತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನುಬಧ್ಯಮಾನಂ ದು:ಖಮನುಬನ್ಧ: ಕ್ಷಯ: ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಅರ್ಥವಿನಾಶ: ಹಿಂಸಾ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಿಪೀಡಾ ಪೌರುಷಮಾತ್ಮನ: ಕರ್ಮಸಮಾಪನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಏತಾನಿ ಅನವೇಕ್ಷ್ಯ ಅವಿಮೃಶ್ಯ, ಮೋಹಾತ್ಪರಮಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಾಜ್ಞಾನಾದ್ಯತ್ಕರ್ಮಾರಭ್ಯತೇ, ತತ್ತಾಮಸಮುಚ್ಯತೇ ।। ೨೫ ।।
ಮುಕ್ತಸಙ್ಗೋಽನಹಂವಾದೀ ಧೃತ್ಯುತ್ಸಾಹಸಮನ್ವಿತ: ।
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ನಿರ್ವಿಕಾರ: ಕರ್ತಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ ಉಚ್ಯತೇ।। ೨೬ ।।
ಮುಕ್ತಸಙ್ಗ: ಫಲಸಙ್ಗರಹಿತ: ಅನಹಂವಾದೀ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತ:, ಧೃತ್ಯುತ್ಸಾಹಸಮನ್ವಿತ: ಆರಬ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ಯಾವತ್ಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯವರ್ಜನೀಯದು:ಖಧಾರಣಂ ಧೃತಿ: ಉತ್ಸಾಹ: ಉದ್ಯುಕ್ತಚೇತಸ್ತ್ವಮ್ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಮನ್ವಿತ:, ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ನಿರ್ವಿಕಾರ: ಯುದ್ಧಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ತದುಪಕರಣಭೂತದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದಿಷು ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರವಿಕೃತಚಿತ್ತ: ಕರ್ತಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೨೬ ।।
ರಾಗೀ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುರ್ಲುಬ್ಧೋ ಹಿಂಸಾತ್ಮಕೋಽಶುಚಿ: ।
ಹರ್ಷಶೋಕಾನ್ವಿತ: ಕರ್ತಾ ರಾಜಸ: ಪರಿಕೀರ್ತಿತ: ।। ೨೭ ।।
ರಾಗೀ ಯಶೋಽರ್ಥೀ, ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸು: ಕರ್ಮಫಲಾರ್ಥೀ ಲುಬ್ಧ: ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತದ್ರವ್ಯವ್ಯಯಸ್ವಭಾವರಹಿತ:, ಹಿಂಸಾತ್ಮಕ: ಪರಾನ್ ಪೀಡಯಿತ್ವಾ ತೈ: ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣ:, ಅಶುಚಿ: ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಶುದ್ಧಿರಹಿತ:, ಹರ್ಷಶೋಕಾನ್ವಿತ: ಯುದ್ಧಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ಜಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ಹಾರ್ಷಶೋಕಾನ್ವಿತ: ಕರ್ತಾ ರಾಜಸ: ಪರಿಕೀರ್ತಿತ: ।। ೨೭ ।।
ಅಯುಕ್ತ: ಪ್ರಾಕೃತ: ಸ್ತಬ್ಧ: ಶಠೋ ನೈಕೃತಿಕೋಽಲಸ: ।
ವಿಷಾದೀ ದೀರ್ಘಸೂತ್ರೀ ಚ ಕರ್ತಾ ತಾಮಸ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೨೮ ।।
ಅಯುಕ್ತ: ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಾಯೋಗ್ಯ:, ವಿಕರ್ಮಸ್ಥ:, ಪ್ರಾಕೃತ: ಅನಧಿಗತವಿದ್ಯ:, ಸ್ತಬ್ಧ: ಅನಾರಮ್ಭಶೀಲ:, ಶಠ: ಅಭಿಚಾರಾದಿಕರ್ಮರುಚಿ:, ನೈಕೃತಿಕ: ವಞ್ಚನಪರ:, ಅಲಸ: ಆರಬ್ಧೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಸು ಮನ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿ:, ವಿಷಾದೀ ಅತಿಮಾತ್ರಾವಸಾದಶೀಲ: ದೀರ್ಘಸೂತ್ರೀ ಅಭಿಚಾರಾದಿಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಪರೇಷು ದೀರ್ಘಕಾಲವರ್ತ್ಯನರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಶೀಲ:, ಏವಂಭೂತೋ ಯ: ಕರ್ತಾ, ಸ ತಾಮಸ: ।। ೧೮.೨೮ ।।
ಏವಂ ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಅನುಷ್ಠಾತರಿ ಚ ಗುಣತಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಸರ್ವತತ್ತ್ವಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯರೂಪಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಧೃತೇಶ್ಚ ಗುಣತಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಾಹ –
ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದಂ ಧೃತೇಶ್ಚೈವ ಗುಣತಸ್ತ್ರಿವಿಧಂ ಶೃಣು ।
ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನಮಶೇಷೇಣ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಧನಂಜಯ ।। ೨೯ ।।
ಬುದ್ಧಿ: ವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಂ ನಿಶ್ಚಯರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಮ್, ಧೃತಿ: ಆರಬ್ಧಾಯಾ: ಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಿಘ್ನೋಾನಿಪಾತೇಽಪಿ ಧಾರಣಮ್, ತಯೋಸ್ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣತಸ್ತ್ರಿವಿಧಂ ಭೇದಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನಂ ಯಥಾವಚ್ಛೃಣು ।। ೨೯ ।।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಭಯಾಭಯೇ ।
ಬನ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ।। ೩೦ ।।
ಪ್ರವೃತ್ತಿ: ಅಭ್ಯುದಯಸಾಧನಭೂತೋ ಧರ್ಮ:, ನಿವೃತ್ತಿ: ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತ:, ತವುಭೌ ಯಥಾವಸ್ಥಿತೌ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ವೇತ್ತಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಸರ್ವವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಧರ್ಮಯೋರನ್ಯತರನಿಷ್ಠಾನಾಂ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇಷು ‘ಇದಂ ಕಾರ್ಯಮ್, ಇದಮಕಾರ್ಯಮ್‘ ಇತಿ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಭಯಾಭಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾತಿವೃತ್ತಿರ್ಭಯಸ್ಥಾನಂ ತದನುವೃತ್ತಿರಭಯಸ್ಥಾನಮ್, ಬನ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಸಂಸಾರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ತದ್ವಿಗಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಸಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಬುದ್ಧಿ: ।। ೩೦ ।।
ಯಥಾ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಚಾಕಾರ್ಯಮೇವ ಚ ।
ಅಯಥಾವತ್ಪ್ರಜಾನಾತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ ।। ೩೧ ।।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಧರ್ಮಂ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಚ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾದಿಷು ಕಾರ್ಯಂ ಚಾಕಾರ್ಯಂ ಚ ಯಥಾವನ್ನ ಜಾನಾತಿ, ಸಾ ರಾಜಸೀ ಬುದ್ಧಿ: ।। ೩೧ ।।
ಅಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಮಿತಿ ಯಾ ಮನ್ಯತೇ ತಮಸಾವೃತಾ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ತಾಮಸೀ ।। ೩೨ ।।
ತಾಮಸೀ ತು ಬುದ್ಧಿ: ತಮಸಾವೃತಾ ಸತೀ ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ವಿಪರೀತಾನ್ಮನ್ಯತೇ । ಅಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಂ, ಧರ್ಮಂ ಚಾಧರ್ಮಂ, ಸನ್ತಂ ಚಾರ್ಥಮಸನ್ತಮ್, ಅಸನ್ತಂ ಚಾರ್ಥಂ ಸನ್ತಂ, ಪರಂ ಚ ತತ್ತ್ವಮಪರಮ್, ಅಪರಂ ಚ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮ್ । ಏವಂ ಸರ್ವಂ ವಿಪರೀತಂ ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೨ ।।
ಧೃತ್ಯಾ ಯಯಾ ಧಾರಯತೇ ಮನ:ಪ್ರಾಣೇನ್ದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಾ: ।
ಯೋಗೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಧೃತಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ।। ೩೩ ।।
ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಯೋಗೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಮನ:ಪ್ರಾಣೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾ: ಪುರುಷೋ ಧಾರಯತೇ ಯೋಗ: ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಂ ಭಗವದುಪಾಸನಮ್ ಯೋಗೇನ ಪ್ರಯೋಜನಭೂತೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಯೋಗೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾಸ್ತತ್ಸಾಧನಭೂತಾ ಮನ:ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾ: ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತೇ, ಸಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೩ ।।
ಯಯಾ ತು ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾನ್ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತೇಽರ್ಜುನ ।
ಪ್ರಸಙ್ಗೇನ ಫಲಾಕಾಙ್ಕ್ಷೀ ಧೃತಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ ।। ೩೪ ।।
ಫಲಾಕಾಙ್ಕ್ಷೀ ಪುರುಷ: ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಙ್ಗೇನ ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾನ್ ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತೇ, ಸಾ ರಾಜಸೀ । ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಶಬ್ದೇನ ತತ್ಸಾಧನಭೂತಾ ಮನ:ಪ್ರಾಣೇನ್ದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯನ್ತೇ । ಫಲಾಕಾಙ್ಕ್ಷೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಫಲಶಬ್ದೇನ ರಾಜಸತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತಾ: । ಅತೋ ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನ:ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾ ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತೇ, ಸಾ ರಾಜಸೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।। ೩೪ ।।
ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನಂ ಭಯಂ ಶೋಕಂ ವಿಷಾದಂ ಮದಮೇವ ಚ ।
ನ ವಿಮುಞ್ಚತಿ ದುರ್ಮೇಧಾ ಧೃತಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ತಾಮಸೀ ।। ೩೫ ।।
ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ।ಸ್ವಪ್ನಂ ನಿದ್ರಾಮ್ । ಮದಂ ವಿಷಯಾನುಭವಜನಿತಂ ಮದಮ್ । ಸ್ವಪ್ನಮದವುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಮನ:ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾ: ದುರ್ಮೇಧಾ ನ ವಿಮುಞ್ಚತಿ ಧಾರಯತಿ । ಭಯಶೋಕವಿಷಾದಶಬ್ದಾಶ್ಚ ಭಯಶೋಕಾದಿದಾಯಿವಿಷಯಪರಾ: ತತ್ಸಾಧನಭೂತಾಶ್ಚ ಮನ:ಪ್ರಾಣಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಯಯಾ ಧಾರಯತೇ, ಸಾ ಧೃತಿಸ್ತಾಮಸೀ ।। ೩೫ ।।
ಸುಖಂ ತ್ವಿದಾನೀಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಶೃಣು ಮೇ ಭರತರ್ಷಭ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ: ಸರ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಕರ್ತ್ರಾದಯೋ ಯಚ್ಛೇಷಭೂತಾ:, ತಚ್ಚ ಸುಖಂ ಗುಣತಸ್ತ್ರಿವಿಧಮಿದಾನೀಂ ಶೃಣು ।।
ಅಭ್ಯಾಸಾದ್ರಮತೇ ಯತ್ರ ದು:ಖಾನ್ತಂ ಚ ನಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೩೬ ।।
ಯತ್ತದಗ್ರೇ ವಿಷಮಿವ ಪರಿಣಾಮೇಽಮೃತೋಪಮಮ್ ।
ತತ್ಸುಖಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರೋಕ್ತಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಜಮ್ ।। ೩೭ ।।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಸುಖೇ ಚಿರಕಾಲಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ನಿರತಿಶಯಾಂ ರತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ದು:ಖಾನ್ತಂ ಚ ನಿಗಚ್ಛತಿ ನಿಖಿಲಸ್ಯ ಸಾಂಸಾರಿಕಸ್ಯ ದು:ಖಸ್ಯಾನ್ತಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ ।। ತದೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಯತ್ತತ್ಸುಖಮ್, ಅಗ್ರೇ ಯೋಗೋಪಕ್ರಮವೇಲಾಯಾಂ ಬಹ್ವಾಯಾಸಸಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ವಿವಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನನುಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಮಿವ ದು:ಖಮಿವ ಭವತಿ, ಪರಿಣಾಮೇಽಮೃತೋಪಮಮ್ । ಪರಿಣಾಮೇ ವಿಪಾಕೇ ಅಭ್ಯಾಸಬಲೇನ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೇ ಅಮೃತೋಪಮಂ ಭವತಿ, ತಚ್ಚ ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಜಮಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿ:, ತಸ್ಯಾ: ನಿವೃತ್ತಸಕಲೇತರವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಾದ:, ನಿವೃತ್ತಸಕಲೇತರವಿಷಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿವಿಕ್ತಸ್ವಭಾವಾತ್ಮಾನುಭವಜನಿತಂ ಸುಖಮಮೃತೋಪಮಂ ಭವತಿ ತತ್ಸುಖಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರೋಕ್ತಮ್ ।। ೩೭ ।।
ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾದ್ಯತ್ತದಗ್ರೇಽಮೃತೋಪಮಮ್ ।
ಪರಿಣಾಮೇ ವಿಷಮಿವ ತತ್ಸುಖಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಮ್ ।। ೩೮ ।।
ಅಗ್ರೇ ಅನುಭವವೇಲಾಯಾಂ ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾದ್ಯತ್ತದಮೃತಮಿವ ಭವತಿ, ಪರಿಣಾಮೇ ವಿಪಾಕೇ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸುಖತಾನಿಮಿತ್ತಕ್ಷುದಾದೌ ನಿವೃತ್ತೇ ತಸ್ಯ ಚ ಸುಖಸ್ಯ ನಿರಯಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ವಿಷಮಿವ ಪೀತಂ ಭವತಿ, ತತ್ಸುಖಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಮ್ ।। ೩೮ ।।
ಯದಗ್ರೇ ಚಾನುಬನ್ಧೇ ಚ ಸುಖಂ ಮೋಹನಮಾತ್ಮನ: ।
ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದೋತ್ಥಂ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಮ್ ।।೩೯ ।।
ಯತ್ಸುಖಮಗ್ರೇ ಚಾನುಬನ್ಧೇ ಚ ಅನುಭವವೇಲಾಯಾಂ ವಿಪಾಕೇ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಮೋಹನಂ ಮೋಹಹೇತುರ್ಭವತಿ ಮೋಹೋಽತ್ರ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತ್ವಪ್ರಕಾಶೋಽಭಿಪ್ರೇತ: ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದೋತ್ಥಂ ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದಜನಿತಮ್, ನಿದ್ರಾದಯೋ ಹ್ಯನುಭವವೇಲಾಯಾಮಪಿ ಮೋಹಹೇತವ: । ನಿದ್ರಾಯಾ ಮೋಹಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟಮ್ । ಆಲಸ್ಯಮಿನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಮಾನ್ದ್ಯಮ್ । ಇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಮಾನ್ದ್ಯೇ ಚ ಜ್ಞಾನಮಾನ್ದ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವ । ಪ್ರಮಾದ: ಕೃತ್ಯಾನವಧಾನರೂಪ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾನ್ದ್ಯಂ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚ ತಯೋರಪಿ ಮೋಹಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತ್ಸುಖಂ ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಮ್ । ಅತೋ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ರಜಸ್ತಮಸೀ ಅಭಿಭೂಯ ಸತ್ತ್ವಮೇವೋಪಾದೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।। ೩೯ ।। ನ ತದಸ್ತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪುನ: ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಮುಕ್ತಂ ಯದೇಭಿ: ಸ್ಯಾತ್ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈ: ।। ೪೦ ।।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾನ್ತೇಷು ಪ್ರಕೃತಿಜೈರೇಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈರ್ಮುಕ್ತಂ ಯತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಮ್, ನ ತದಸ್ತಿ ।। ೪೦ ।।
ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶು: ಇತ್ಯಾದಿಷು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ತ್ಯಾಗ: ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾರ್ಥಾದನನ್ಯ: ಸ ಚ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವತ್ಯಾಗಮೂಲ: ಫಲಕರ್ಮಣೋಸ್ತ್ಯಾಗ: ಕರ್ತೃತ್ವತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಪರಮಪುರುಷೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಗುಣವೃದ್ಧಿಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ತ್ವೋಪಾದೇಯತಾಜ್ಞಾಪನಾಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಕಾರ್ಯಭೇದಾ: ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಾ: । ಇದಾನೀಮೇವಂಭೂತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷತಾಂ ತಥಾನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಸ್ವಭಾವಾನುಬನ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಭೇದಭಿನ್ನಂ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಹ ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪರಂತಪ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈ: ।। ೪೧ ।।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಸ್ವಕೀಯೋ ಭಾವ: ಸ್ವಭಾವ: ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಜನ್ಮಹೇತುಭೂತಂ ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥ: ತತ್ಪ್ರಭವಾ: ಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾ: । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೋ ರಜಸ್ತಮೋಽಭಿಭವೇನೋದ್ಭೂತ: ಸತ್ತ್ವಗುಣ: ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವ: ತಮಸ್ಸತ್ತ್ವಾಭಿಭವೇನೋದ್ಭೂತೋ ರಜೋಗುಣ: ವೈಶ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವ: ಸತ್ತ್ವ-ರಜೋಽಭಿಭವೇನ ಅಲ್ಪೋದ್ರಿಕ್ತಸ್ತಮೋಗುಣ: ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಸ್ತು ರಜಸ್ಸತ್ತ್ವಾಭಿಭವೇನಾತ್ಯುದ್ರಿಕ್ತಃ ತಮೋಗುಣ: । ಏಭಿ: ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈ: ಸಹ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರೈ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾನಿ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಯ ಏವಂಗುಣಕಾ:, ತೇಷಾಂ ಚೈತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ವೃತ್ತಯಶ್ಚೈತಾ ಇತಿ ಹಿ ವಿಭಜ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ।। ೪೧ ।।
ಶಮೋ ದಮಸ್ತಪಶ್ಶೌಚಂ ಕ್ಷಾನ್ತಿರಾರ್ಜವಮೇವ ಚ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾಸ್ತಿಕ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ।। ೪೨ ।।
ಶಮ: ಬಾಹ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯನಿಯಮನಮ್ ದಮ: ಅನ್ತ:ಕರಣನಿಯಮನಮ್ ತಪ: ಭೋಗನಿಯಮನರೂಪ: ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧ: ಕಾಯಕ್ಲೇಶ: ಶೌಚಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಯೋಗ್ಯತಾ ಕ್ಷಾನ್ತಿ: ಪರೈ: ಪೀಡ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯವಿಕೃತಚಿತ್ತತಾ ಆರ್ಜವಂ ಪರೇಷು ಮನೋಽನುರೂಪಂ ಬಾಹ್ಯಚೇಷ್ಟಾಪ್ರಕಾಶನಮ್ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾವರತತ್ತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರತತ್ತ್ವಗತಾಸಾಧಾರಣವಿಶೇಷವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಂ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯ: ಪ್ರಕೃಷ್ಟ: ಕೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ಚಾಲಯಿತುಮಶಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಭಗವಾನ್ ಪುರುಷೋತ್ತಮೋ ವಾಸುದೇವ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭಿದೇಯೋ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲದೋಷಗನ್ಧ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯ-ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಸಙ್ಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣೋ ನಿಖಿಲವೇದವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯ: ಸ ಏವ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಂ ನಿಖಿಲಜಗದಾಧಾರಭೂತ: ನಿಖಿಲಸ್ಯ ಸ ಏವ ಪ್ರವರ್ತಯಿತಾ ತದಾರಾಧನಭೂತಂ ಚ ವೈದಿಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕರ್ಮ ತೈಸ್ತೈರಾರಾಧಿತೋ ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಮ್ ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯ: (೧೫.೧೫), ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋ ಮತ್ತಸ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ (೧೦.೮), ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಮ್ (೭.೭), ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ….. ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಾಂ ಶಾನ್ತಿಮೃಚ್ಛತಿ (೫.೨೯), ಮತ್ತ: ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಞ್ಚಿದಸ್ತಿ ಧನಞ್ಜಯ (೭.೭), ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ । ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವ: (೧೮.೪೬), ಯೋ ಮಾಮಜಮನಾದಿಂ ಚ ವೇತ್ತಿ ಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್ (೧೦.೩) ಇತಿ ಹ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತದೇತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಕರ್ಮ ।।೪೨।।
ಶೈರ್ಯಂ ತೇಜೋ ಧೃತಿರ್ದಾಕ್ಷ್ಯಂ ಯುದ್ಧೇ ಚಾಪ್ಯಪಲಾಯನಮ್ ।
ದಾನಮೀಶ್ವರಭಾವಶ್ಚ ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ।। ೪೩ ।।
ಶೈರ್ಯಂ ಯುದ್ಧೇ ನಿರ್ಭಯಪ್ರವೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್, ತೇಜ: ಪರೈರನಭಿಭವನೀಯತಾ, ಧೃತಿ: ಆರಬ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿಘ್ನೋಪನಿಪಾತೇಽಪಿ ತತ್ಸಮಾಪನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್, ದಾಕ್ಷ್ಯಂ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವೃತ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್, ಯುದ್ಧೇ ಚಾಪ್ಯಪಲಾಯನಂ ಯುದ್ಧೇ ಚಾತ್ಮಮರಣನಿಶ್ಚಯೇಽಪ್ಪಿ ಅನಿರ್ವರ್ತನಮ್ ದಾನಮಾತ್ಮೀಯಸ್ಯ ಧನಸ್ಯ ಪರಸ್ವತ್ವಾಪಾದನಪರ್ಯನ್ತಸ್ತ್ಯಾಗ: ಈಶ್ವರಭಾವ: ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಕಲಜನ-ನಿಯಮನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಏತತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಕರ್ಮ ।। ೪೩ ।।
ಕೃಷಿಗೋರಕ್ಷ್ಯವಾಣಿಜ್ಯಂ ವೈಶ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ।
ಕೃಷಿ: ಸತ್ಯೋತ್ಪಾದನಂ ಕರ್ಷಣಮ್ । ಗೋರಕ್ಷ್ಯಂ ಪಶುಪಾಲನಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ವಾಣಿಜ್ಯಂ ಧನಸಞ್ಚಯಹೇತುಭೂತಂ ಕ್ರಯವಿಕ್ರಯಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ । ಏತದ್ವೈಶ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಕರ್ಮ ।।
ಪರಿಚರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ।। ೪೪ ।।
ಪೂರ್ವವರ್ಣತ್ರಯಪರಿಚರ್ಯಾರೂಪಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಕರ್ಮ । ತದೇತಚ್ಚತುರ್ಣಾ ವರ್ಣಾನಾಂ ವೃತ್ತಿಭಿಸ್ಸಹ ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ । ಯಜ್ಞಾದಯೋ ಹಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣಾ: । ಶಮಾದಯೋಽಪಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಸಾಧಾರಣಾ: । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ತು ಸತ್ತ್ವೋದ್ರೇಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ಶಮದಮಾದಯ: ಸುಖೋಪಾದಾನಾ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಶಮಾದಯ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋಸ್ತು ಸ್ವತೋ ರಜಸ್ತಮ:ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಶಮದಮಾದಯೋ ದು:ಖೋಪಾದಾನಾ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ನ ತತ್ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನಪ್ರತಿಗ್ರಹಾ: ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಜನಪದಪರಿಪಾಲನಮ್ ವೈಶ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕೃಷ್ಯಾದಯೋ ಯಥೋಕ್ತಾ: ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತು ಕರ್ತವ್ಯಂ ವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪೂರ್ವವರ್ಣತ್ರಯಪರಿಚರ್ಯೈವ।।
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಸ್ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರ: ।
ಸ್ವಕರ್ಮನಿರತಸ್ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಥಾ ವಿನ್ದತಿ ತಚ್ಛೃಣು ।। ೪೫ ।।
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಯಥೋದಿತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತೋ ನರ: ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಮಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಲಭತೇ । ಸ್ವಕರ್ಮನಿರತೋ ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಪರಮಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಥಾ ಶೃಣು ।। ೪೫ ।।
ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವ: ।। ೪೬ ।।
ಯತೋ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿ:, ಯೇನ ಚ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್, ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಂ ಮಾಮಿನ್ದ್ರಾದ್ಯನ್ತರಾತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಿತಂ ಅಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾನ್ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವ: । ಮತ್ತ ಏವ ಸರ್ವಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಮಯಾ ಚ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್, ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತ: ಪ್ರಭವ: ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ । ಮತ್ತ: ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಧನಞ್ಜಯ । (೭.೬), ಮಯಾ ತತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿನಾ (೯.೪), ಮಯಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿ: ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಮ್ (೯.೧೦), ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋ ಮತ್ತಸ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ (೧೦.೭) ಇತ್ಯಾದಿಷು ।। ೪೬ ।।
ಶ್ರೇಯಾನ್ ಸ್ವಧರ್ಮೋ ವಿಗುಣ: ಪರಧರ್ಮಾತ್ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ।
ಏವಂ ತ್ಯಕ್ತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕೋ ಮದಾರಾಧನರೂಪ: ಸ್ವಧರ್ಮ: । ಸ್ವೇನೈವೋಪಾದಾತುಂ ಯೋಗ್ಯೋ ಧರ್ಮ: ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟೇನ ಹಿ ಪುರುಷೇಣೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರರೂಪ: ಕರ್ಮಯೋಗಾತ್ಮಕೋ ಧರ್ಮ: ಸುಕರೋ ಭವತಿ । ಅತ: ಕರ್ಮಯೋಗಾಖ್ಯ: ಸ್ವಧರ್ಮೋ ವಿಗುಣೋಽಪಿ ಪರಧರ್ಮಾತ್ ಇನ್ದ್ರಿಯಜಯನಿಪುಣಪುರುಷಧರ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಸಕಲೇನ್ದ್ರಿಯ-ನಿಯಮನರೂಪತಯಾ ಸಪ್ರಮಾದಾತ್ಕದಾಚಿತ್ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ಶ್ರೇಯಾನ್ । ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಮ್ ।। ೪೭ ।।
ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರರೂಪತಯಾ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ನಿಯತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣ:, ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಸಂಸಾರಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅಪ್ರಮಾದತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣ: । ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯ ಸಕಲೇನ್ದ್ರಿಯನಿಯಮನಸಾಧ್ಯತಯಾ ಸಪ್ರಮಾದತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತು ಪ್ರಮಾದಾತ್ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತಾಪಿ ।। ೪೭ ।।
ಅತ: ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಕೌನ್ತೇಯ ಸದೋಷಮಪಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ।
ಸರ್ವಾರಮ್ಭಾ ಹಿ ದೋಷೇಣ ಧೂಮೇನಾಗ್ನಿರಿವಾವೃತಾ: ।। ೪೮ ।।
ಅತ: ಸಹಜತ್ವೇನ ಸುಕರಮಪ್ರಮಾದಂ ಚ ಕರ್ಮ ಸದೋಷಂ ಸದು:ಖಮಪಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ಜ್ಞಾನಯೋಗಯೋಗ್ಯೋಽಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯರ್ಥ: । ಸರ್ವಾರಮ್ಭಾ:, ಕರ್ಮಾರಮ್ಭಾ: ಜ್ಞಾನಾರಮ್ಭಾಶ್ಚ ಹಿ ದೋಷೇಣ ದು:ಖೇನ ಧೂಮೇನಾಗ್ನಿರಿವಾವೃತಾ:। ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷ: ಕರ್ಮಯೋಗ: ಸುಕರೋಽಪ್ರಮಾದಶ್ಚ, ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ತದ್ವಿಪರೀತ: ಇತಿ ।। ೪೮ ।।
ಅಸಕ್ತಬುದ್ಧಿಸ್ಸರ್ವತ್ರ ಜಿತಾತ್ಮಾ ವಿಗತಸ್ಪೃಹ: ।
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಮಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೇನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೪೯ ।।
ಸರ್ವತ್ರ ಫಲಾದಿಷು ಅಸಕ್ತಬುದ್ಧಿ:, ಜಿತಾತ್ಮಾ ಜಿತಮನಾ:, ಪರಮಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿಗತಸ್ಪೃಹ:, ಏವಂ ತ್ಯಾಗಾದನನ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತೇನ ಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಯುಕ್ತ: ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಪರಮಾಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಮಾಂ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಾಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಭೂತಮಧಿಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥ: । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಧ್ಯಾನಯೋಗಾವಾಪ್ತಿಂ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಕರ್ಮೋಪರತಿರೂಪಾಮಧಿಗಚ್ಛತಿ।।೪೯।।
ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾಪ್ನೋತಿ ನಿಬೋಧ ಮೇ ।
ಸಮಾಸೇನೈವ ಕೌನ್ತೇಯ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ ।। ೫೦ ।।
ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತ: ಆಪ್ರಯಾಣಾದಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಪಾದ್ಯಧ್ಯಾನಸಿದ್ದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತ:, ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಥಾ ಸಮಾಸೇನ ಮೇ ನಿಬೋಧ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರೇತಿ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫೦ ।।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಧೃತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ನಿಯಮ್ಯ ಚ ।
ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯಾಂಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಚ ।। ೫೧ ।।
ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ ಲಘ್ವಾಶೀ ಯತವಾಕ್ಕಾಯಮಾನಸ: ।
ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರೋ ನಿತ್ಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸಮುಪಾಶ್ರಿತ: ।। ೫೨ ।।
ಅಹಙ್ಕಾರಂ ಬಲಂ ದರ್ಪಂ ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಪರಿಗ್ರಹಮ್ ।
ವಿಮುಚ್ಯ ನಿರ್ಮಮಶ್ಶಾನ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ।। ೫೩ ।।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧಯಾ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಷಯಯಾ ಯುಕ್ತ:, ಧೃತ್ಯಾ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಯಮ್ಯ ಚ ವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣೇನ ಯೋಗಯೋಗ್ಯಂ ಮನ: ಕೃತ್ವಾ, ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯಾನ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಅಸನ್ನಿಹಿತಾನ್ ಕೃತ್ವಾ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತೌ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯುದಸ್ಯ, ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ ಸರ್ವೈರ್ಧ್ಯಾನವಿರೋಧಿಭಿರ್ವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ವರ್ತಮಾನ:, ಲಘ್ವಾಶೀ ಅತ್ಯಶನಾನಶನರಹಿತ:, ಯತವಾಕ್ಕಾಯಮಾನಸ: ಧ್ಯಾನಾಭಿಮುಖೀಕೃತಕಾಯವಾಙ್ಮನೋವೃತ್ತಿ:, ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರೋ ನಿತ್ಯಮ್ ಏವಂಭೂತಸ್ಸನಾ ಪ್ರಾಯಾಣಾತ್ ಅಹರಹರ್ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರ:, ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸಮುಪಾಶ್ರಿತ: ಧ್ಯೇಯತತ್ತ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯದೋಷಾವಮರ್ಶೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿರಾಗತಾಂ ವರ್ಧಯನ್, ಅಹಂಕಾರಮ್ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಂ, ಬಲಂ ತದ್ವೃದ್ಧಿಹೇತುಭೂತವಾಸನಬಲಂ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ದರ್ಪಂ ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಪರಿಗ್ರಹಂ ವಿಮುಚ್ಯ, ನಿರ್ಮಮ: ಸರ್ವೇಷ್ವನಾತ್ಮೀಯೇಷ್ವಾತ್ಮೀಯಬುದ್ಧಿರಹಿತ:, ಶಾನ್ತ: ಆತ್ಮಾನುಭವೈಕಸುಖ:, ಏವಂಭೂತೋ ಧ್ಯಾನಯೋಗಂ ಕುರ್ವನ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸರ್ವಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೋ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾನಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:।। ೫೧ -೫೩।। ಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ನ ಶೋಚತಿ ನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ ।
ಸಮಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಮ್ ।। ೫೪ ।।
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಆವಿರ್ಭೂತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಮಚ್ಛೇಷತೈಕಸ್ವಭಾವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪ:, ಇತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಮ್ (೭.೫) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ವಶೇಷತೋಕ್ತಾ । ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಾದಿಭಿರಕಲುಷಸ್ವರೂಪೋ ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಕಂಚನ ಭೂತವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ಶೋಚತಿ ನ ಕಿಂಚನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ ಅಪಿ ತು ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಅನಾದರಣೀಯತಾಯಾಂ ಸಮೋ ನಿಖಿಲಂ ವಸ್ತುಜಾತಂ ತೃಣವನ್ಮನ್ಯಮಾನೋ ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಂ ಮಯಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಭವಸ್ಥಿತಿ-ಪ್ರಲಯಲೀಲೇ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಹೇಯಗನ್ಧೇಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣೈಕತಾನೇ ಲಾವಣ್ಯಾಮೃತಸಾಗರೇ ಶ್ರೀಮತಿ ಪುಣ್ಡರೀಕನಯನೇ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿನಿ ಅತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಾನುಭವರೂಪಾಂ ಪರಾಂ ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ।। ೫೪ ।।
ತತ್ಫಲಮಾಹ –
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ ಯಾವಾನ್ ಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವತ: ।
ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನನ್ತರಮ್ ।। ೫೫ ।।
ಸ್ವರೂಪತ: ಸ್ವಭಾವತಶ್ಚ ಯೋಽಹಮ್ ಗುಣತೋ ವಿಭೂತಿತೋಽಪಿ ಯಾವಾಂಶ್ಚಾಹಮ್, ತಂ ಮಾಮೇವಂರೂಪಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ತ್ವತೋಽಭಿಜಾನಾತಿ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದನನ್ತರಮ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನನ್ತರಂ ತತ: ಭಕ್ತಿತ: ಮಾಂ ವಿಶತೇ ಪ್ರವಿಶತಿ। ತತ್ತ್ವತಸ್ಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವಗುಣವಿಭೂತಿದರ್ಶನೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನ್ಯಾ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಅತ್ರ ತತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತಯಾ, ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಭಕ್ತಿರೇವಾಭಿಧೀಯತೇ ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ: (೧೧.೫೪) ಇತಿ ತಸ್ಯ ಏವ ತತ್ತ್ವತ: ಪ್ರವೇಶಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ।। ೫೫ ।।
ಏವಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಫಲಾದಿಕಾನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನರೂಪೇಣ ಅನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ವಿಪಾಕ ಉಕ್ತ: । ಇದಾನೀಂ ಕಾಮ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮುಕ್ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣಾನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಸ ಏವ ವಿಪಾಕ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ್ಯಪಿ ಸದಾ ಕುರ್ವಾಣೋ ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯ: ।
ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾದವಾಪ್ನೋತಿ ಶಾಶ್ವತಂ ಪದಮವ್ಯಯಮ್ ।। ೫೬ ।।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಅಪಿ ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಕಾಮ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಮದ್ವ್ಯಾಶ್ರಯ: ಮಯಿ ಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕ: ಕುರ್ವಾಣೋ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾಚ್ಛಾಶ್ವತಂ ಪದಮವ್ಯಯಮವಿಕಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಪದ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪದಮ್ ಮಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫೬ ।।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್, ತಸ್ಮಾತ್
ಚೇತಸಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮಯಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಮತ್ಪರ: ।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಸತತಂ ಭವ ।। ೫೭ ।।
ಚೇತಸಾ ಆತ್ಮನೋ ಮದೀಯತ್ವಮನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ, ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ (೩.೩೦) ಇತಿ । ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಸಕರ್ತೃಕಾಣಿ ಸಾರಾಧ್ಯಾನಿ ಮಯಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ, ಮತ್ಪರ: ಅಹಮೇವ ಫಲತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಇತ್ಯನುಸಂಧಾನ:, ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನಿಮಮೇವ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸತತಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಭವ ।।೫೭।।
ಮಚ್ಚಿತ್ತ: ಸರ್ವದುರ್ಗಾಣಿ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ತರಿಷ್ಯಸಿ ।
ಅಥ ಚೇತ್ತ್ವಮಹಂಕಾರಾನ್ನ ಶ್ರೋಷ್ಯಸಿ ವಿನಙ್ಕ್ಷ್ಯಸಿ ।। ೫೮ ।।
ಏವಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತ: ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಾಣಿ ದುರ್ಗಾಣಿ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾದೇವ ತರಿಷ್ಯಸಿ । ಅಥ ತ್ವಮಹಂಕಾರಾದಹಮೇವ ಕೃತ್ಯಾಕೃತ್ಯವಿಷಯಂ ಸರ್ವಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಭಾವಾನ್ಮದುಕ್ತಂ ನ ಶ್ರೋಷ್ಯಸಿ ಚೇತ್, ವಿನಙ್ಕ್ಷ್ಯಸಿ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವಿಷ್ಯಸಿ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿನ್ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಾಕೃತ್ಯಯೋರ್ಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ ವಾಸ್ತಿ ।। ೫೮ ।।
ಯದ್ಯಹಙ್ಕಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ ।
ಮಿಥ್ಯೈಷ ವ್ಯವಸಾಯಸ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ವಾಂ ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ।। ೫೯ ।।
ಯದಿ ಅಹಂಕಾರಮಾತ್ಮನಿ ಹಿತಾಹಿತಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯಾಭಿಮಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮನ್ನಿಯೋಗಮನಾದೃತ್ಯ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ಏಷ ತೇ ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯವ್ಯವಸಾಯೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಯತ: ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ವಾಂ ಯುದ್ಧೇ ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ಮತ್ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯೋದ್ವಿಗ್ನಂ ತ್ವಾಮಜ್ಞಂ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಿಯೋಕ್ಷತಿ ।। ೫೯ ।। ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಸ್ವಭಾವಜೇನ ಕೌನ್ತೇಯ ನಿಬದ್ಧ: ಸ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾ ।
ಕರ್ತುಂ ನೇಚ್ಛಸಿ ಯನ್ಮೋಹಾತ್ಕರಿಷ್ಯಸ್ಯವಶೋಽಪಿ ತತ್ ।। ೬೦ ।।
ಸ್ವಭಾವಜಂ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಶೌರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಭಾವಜೇನ ಶೌರ್ಯಾಖ್ಯೇನ ಸ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನಿಬದ್ಧ:, ತದೇವಾವಶ:, ಪರೈರ್ಧರ್ಷಣಮಸಹಮಾನಸ್ತ್ವಮೇವ ತದ್ಯುದ್ಧಂ ಕರಿಷ್ಯಸಿ, ಯದಿದಾನೀಂ ಮೋಹಾದಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ತುಂ ನೇಚ್ಛಸಿ ।। ೬೦ ।।
ಸರ್ವಂ ಹಿ ಭೂತಜಾತಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇಣ ಮಯಾ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯನುವರ್ತನೇ ನಿಯಮಿತಮ್ ತಚ್ಛೃಣು ।
ಈಶ್ವರ: ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ ।
ಭ್ರಾಮಯನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯನ್ತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ ।। ೬೧ ।।
ಈಶ್ವರ: ಸರ್ವನಿಯಮನಶೀಲೋ ವಾಸುದೇವ: ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇ ಸಕಲಪ್ರವೃತ್ತಿಮೂಲಜ್ಞಾನೋದಯಪ್ರದೇಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ । ಕಥಂ ಕಿಂ ಕುರ್ವಂಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ? ಯನ್ತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಮಾಯಯಾ ಭ್ರಾಮಯನ್ । ಸ್ವೇನೈವ ನಿರ್ಮಿತಂ ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಾವಸ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಯನ್ತ್ರಮಾರೂಢಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸ್ವಕೀಯಯಾ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಮಯ್ಯಾ ಮಾಯಯಾ ಗುಣಾನುಗುಣಂ ಪ್ರವರ್ತಯಂಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಪೂರ್ವಮಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್, ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತ: ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ (೧೫.೧೫) ಇತಿ ಮತ್ತಸ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಇತಿ ಚ । ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ (ಬೃ.೫.೭.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ।। ೬೧ ।।
ಏತನ್ಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಮಾಹ –
ತಮೇವ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ।
ತತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ಪರಾಂ ಶಾನ್ತಿಂ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಶಾಶ್ವತಮ್ ।। ೬೨ ।।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್, ತಸ್ಮಾತ್ತಮೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಮ್, ಆಶ್ರಿತವಾತ್ಸಲ್ಯೇನ ತ್ವತ್ಸಾರಥ್ಯೇಽವಸ್ಥಿತಮ್, ಇತ್ಥಂ ಕುರು ಇತಿ ಚ ಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾನುವರ್ತಸ್ವ । ಅನ್ಯಥಾಪಿ ತನ್ಮಾಯಾಪ್ರೇರಿತೇನಾಜ್ಞೇನ ತ್ವಯಾ ಯುದ್ಧಾದಿಕರಣಮವರ್ಜನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನಷ್ಟೋ ಭವಿಷ್ಯಸಿ । ಅತಸ್ತದುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಯುದ್ಧಾದಿಕಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥ: । ಏವಂ ಕುರ್ವಾಣಸ್ತತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ಪರಾಂ ಶಾನ್ತಿಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಬನ್ಧೋಪಶಮಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಚ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ । ಯದಭಿಧೀಯತೇ ಶ್ರುತಿಶತೈ:, ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಂ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ: (ಪು), ತೇ ಹ ನಾಕಂ ಮಹಿಮಾನ: ಸಚನ್ತೇ ಯತ್ರ ಪೂರ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಾ: ಸನ್ತಿ ದೇವಾ: (ಪು), ಯತ್ರ ಋಷಯ: ಪ್ರಥಮಜಾ ಯೇ ಪುರಾಣಾ: (ಯಜು.೪.೭.೧೩) , ಪರೇಣ ನಾಕಂ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್, ಯೋಽಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷ: ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೮.೯), ಅಥ ಯದತ: ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ (ಛಾ.೩.೧೩.೭) , ಸೋಽಧ್ವನ: ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್ (ಕಠ.೩.೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ।।
ಇತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಮಾಖ್ಯಾತಂ ಗುಹ್ಯಾದ್ಗುಹ್ಯತರಂ ಮಯಾ ।
ವಿಮೃಶ್ಯೈತದಶೇಷೇಣ ಯಥೇಚ್ಛಸಿ ತಥಾ ಕುರು ।। ೬೩ ।।
ಇತಿ ಏವಂ ತೇ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರಧಿಗನ್ತವ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಗುಹ್ಯಾದ್ಗುಹ್ಯತರಂ ಕರ್ಮಯೋಗವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗವಿಷಯಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗವಿಷಯಂ ಚ ಸರ್ವಮಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಏತದಶೇಷೇಣ ವಿಮೃಶ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಾನುರೂಪಂ ಯಥೇಚ್ಛಸಿ, ತಥಾ ಕುರು ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗಂ ವಾ ಯಥೇಷ್ಟಮಾತಿಷ್ಠೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೬೩ ।।
ಸರ್ವಗುಹ್ಯತಮಂ ಭೂಯ: ಶೃಣು ಮೇ ಪರಮಂ ವಚ: ।
ಇಷ್ಟೋಽಸಿ ಮೇ ದೃಢಮಿತಿ ತತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತೇ ಹಿತಮ್ ।। ೬೪ ।।
ಸರ್ವೇಷ್ವೇತೇಷು ಗುಹ್ಯೇಷು ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾದ್ಗುಹ್ಯತಮಮಿತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ಇದಂ ತು ತೇ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯನಸೂಯವೇ (೯.೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ಭೂಯೋಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಪರಮಂ ಮೇ ವಚ: ಶೃಣು । ಇಷ್ಟೋಽಸಿ ಮೇ ದೃಢಮಿತಿ ತತಸ್ತೇ ಹಿತಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ।।೧೮.೬೪।।
ಮನ್ಮನಾ ಭವ ಮದ್ಭಕ್ತೋ ಮದ್ಯಾಜೀ ಮಾಂ ನಮಸ್ಕುರು ।
ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸಿ ಸತ್ಯಂ ತೇ ಪ್ರತಿಜಾನೇ ಪ್ರಿಯೋಽಸಿ ಮೇ ।। ೬೫ ।।
ವೇದಾನ್ತೇಷು, ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ । ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ (ಉ.ನಾ) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಹಿತಂ ವೇದನಂ ಧ್ಯಾನೋಪಾಸನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ದರ್ಶನಸಮಾನಾಕಾರಂ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಮತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಮಿಹ ಮನ್ಮನಾ ಭವೇತಿ ವಿಧೀಯತೇ । ಮದ್ಭಕ್ತ: ಅತ್ಯರ್ಥಮತ್ಪ್ರಿಯ: । ಅತ್ಯರ್ಥಮತ್ಪ್ರಿಯತ್ವೇನ ನಿರತಿಶಯಪ್ರಿಯಾಂ ಸ್ಮೃತಿಸಂತತಿಂ ಕುರುಷ್ವೇತ್ಯರ್ಥ: । ಮದ್ಯಾಜೀ । ತತ್ರಾಪಿ ಮದ್ಭಕ್ತ ಇತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ । ಯಜನಂ ಪೂಜನಮ್। ಅತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಮದಾರಾಧನಪರೋ ಭವ । ಆರಾಧನಂ ಹಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಶೇಷವೃತ್ತಿ: । ಮಾಂ ನಮಸ್ಕುರು । ನಮ: ನಮನಮ್ । ಮಯ್ಯತಿಮಾತ್ರಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಮತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥ:। ಏವಂ ವರ್ತಮಾನೋ ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸಿ । ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ತೇ ಪ್ರತಿಜಾನೇ ತವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಕರೋಮಿ ನೋಪಚ್ಛನ್ದನಮಾತ್ರಮ್ ಯತಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಿಯೋಽಸಿ ಮೇ । ಪ್ರಿಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನೋಽತ್ಯರ್ಥಮಹಂ ಸ ಚ ಮಮ ಪ್ರಿಯ: (೭.೧೭) ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್। ಯಸ್ಯ ಮಯ್ಯತಿಮಾತ್ರತಾ ಪ್ರೀತಿರ್ವರ್ತತೇ, ಮಮಾಪಿ ತಸ್ಮಿನತಿಮಾತ್ರಾ ಪ್ರೀತಿರ್ಭವತೀತಿ ತದ್ವಿಯೋಗಮಸಹಮಾನೋಽಹಂ ತಂ ಮಾಂ ಪ್ರಾಪಯಾಮಿ । ಅತ: ಸತ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್, ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸೀತಿ ।। ೧೮.೬೫ ।।
ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮಾಮೇಕಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜ ।
ಅಹಂ ತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಮಾ ಶುಚ: ।। ೬೬ ।।
ಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗಭಕ್ತಿಯೋಗರೂಪಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಧರ್ಮಾನ್ ಪರಮನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಭೂತಾನ್, ಮದಾರಾಧನತ್ವೇನ ಅತಿಮಾತ್ರಪ್ರೀತ್ಯಾ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ಕುರ್ವಾಣ ಏವ, ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಫಲಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ, ಮಾಮೇಕಮೇವ ಕರ್ತಾರಮಾರಾಧ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಮುಪಾಯಂ ಚಾನುಸಂಧತ್ಸ್ವ । ಏಷ ಏವ ಸರ್ವಧರ್ಮಾಣಾಂ ಶಸ್ತ್ರೀಯ: ಪರಿತ್ಯಾಗ ಇತಿ, ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಮೇ ತತ್ರ ತ್ಯಾಗೇ ಭರತಸತ್ತಮ । ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ ಪುರುಷವ್ಯಾಘ್ರ ತ್ರಿವಿಧ: ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತ: ।। (೪) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಂ ಚೈವ ಸ ತ್ಯಾಗಸ್ಸಾತ್ತಿವಿಕೋ ಮತ: ।। … ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಶೇಷತ:। ಯಸ್ತು ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗೀ ಸ ತ್ಯಾಗೀತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ।। (೧೧) ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಯಾದೌ ಸುದೃಢಮುಪಪಾದಿತಮ್। ಅಹಂ ತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಏವಂ ವರ್ತಮಾನಂ ತ್ವಾಂ ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿಭ್ಯೋಽನಾದಿಕಾಲಸಂಚಿತಾನನ್ತಾಕೃತ್ಯಕರಣ-ಕೃತ್ಯಾಕರಣರೂಪೇಭ್ಯ: ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ । ಮಾ ಶುಚ: – ಶೋಕಂ ಮಾ ಕೃಥಾ: । ಅಥ ವಾ, ಸರ್ವಪಾಪವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾತ್ಯರ್ಥ-ಭಗವತ್ಪ್ರಿಯಪುರುಷನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾದ್ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ, ತದಾರಮ್ಭವಿರೋಧಿಪಾಪಾನಾಮಾನನ್ತ್ಯಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ-ರೂಪೈರ್ಧರ್ಮೈ: ಪರಿಮಿತಕಾಲಕೃತೈಸ್ತೇಷಾಂ ದುಸ್ತರತಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಾರಮ್ಭಾನರ್ಹಾತಾಮಾಲೋಚ್ಯ ಶೋಚತೋಽರ್ಜುನಸ್ಯ ಶೋಕಮಪನುದನ್ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮಾಮೇಕಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜೇತಿ । ಭಕ್ತಿಯೋಗಾರಮ್ಭವಿರೋಧ್ಯನಾದಿ-ಕಾಲಸಂಚಿತನಾನಾವಿಧಾನನ್ತಪಾಪಾನುಗುಣಾನ್ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತರೂಪಾನ್ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾನ್ದ್ರಾಯಣಕೂಶ್ಮಾಣ್ಡ-ವೈಶ್ವಾನರ-ವ್ರಾತಪತಿಪವಿತ್ರೇಷ್ಟಿ-ತ್ರಿವೃದಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕಾನ್ನಾನಾವಿಧಾನ್ ಅನನ್ತಾಂಸ್ತ್ವಯಾ ಪರಿಮಿತಕಾಲವರ್ತಿನಾ ದೂರನುಷ್ಠಾನಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭಕ್ತಿಯೋಗಾರಮ್ಭ-ಸಿದ್ಧಯೇ ಮಾಮೇಕಂ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಮನಾಲೋಚಿತವಿಶೇಷಾಶ್ೋಷಲೋಕಶರಣ್ಯಮ್ ಆಶ್ರಿತವಾತ್ಸಲ್ಯಜಲಧಿಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯಸ್ವ । ಅಹಂ ತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯ: ಯಥೋದಿತಸ್ವರೂಪಭಕ್ತ್ಯಾರಮ್ಭವಿರೋಧಿಭ್ಯ: ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪೇಭ್ಯ: ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಮಾ ಶುಚ:।। ೬೬।।
ಇದಂ ತೇ ನಾತಪಸ್ಕಾಯ ನಾಭಕ್ತಾಯ ಕದಾಚನ ।
ನ ಚಾಶುಶ್ರೂಷವೇ ವಾಚ್ಯಂ ನ ಚ ಮಾಂ ಯೋಽಭ್ಯಸೂಯತಿ ।। ೬೭ ।।
ಇದಂ ತೇ ಪರಮಂ ಗುಹ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಮಯಾಖ್ಯಾತಮತಪಸ್ಕಾಯ ಅತಪ್ತತಪಸೇ ತ್ವಯಾ ನ ವಾಚ್ಯಮ್ ತ್ವಯಿ ವಕ್ತರಿ, ಮಯಿ ಚಾಭಕ್ತಾಯ ಕದಾಚನ ನ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಪ್ತತಪಸೇ ಚಾಭಕ್ತಾಯ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ನ ಚಾಶುಶ್ರೂಷವೇ । ಭಕ್ತಾಯಾಪ್ಯಶುಶ್ರೂಷವೇ ನ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಮಾಂ ಯೋಽಭ್ಯಸೂಯತಿ । ಮತ್ಸ್ವರೂಪೇ ಮದೈಶ್ವರ್ಯೇ ಮದ್ಗುಣೇಷು ಚ ಕಥಿತೇಷು ಯೋ ದೋಷಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ, ನ ತಸ್ಮೈ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸಮಾನವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶ: ತಸ್ಯಾತ್ಯನ್ತಪರಿಹರಣೀಯತಾಜ್ಞಾಪನಾಯ ।। ೬೭ ।।
ಯ ಇದಂ ಪರಮಂ ಗುಹ್ಯಂ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷ್ವಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ।
ಭಕ್ತಿಂ ಮಯಿ ಪರಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಮಾಮೇವೈಷ್ಯತ್ಯಸಂಶಯ: ।। ೬೮ ।।
ಇದಂ ಪರಮಂ ಗುಹ್ಯಂ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷು ಯ: ಅಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತಿ, ಸ: ಮಯಿ ಪರಮಾಂ ಭಕ್ತಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಮಾಮೇವೈಷ್ಯತಿ ನ ತತ್ರ ಸಂಶಯ: ।। ೬೮ ।।
ನ ಚ ತಸ್ಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿನ್ಮೇ ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮ: ।
ಭವಿತಾ ನ ಚ ಮೇ ತಸ್ಮಾದನ್ಯ: ಪ್ರಿಯತರೋ ಭುವಿ ।। ೬೯ ।।
ಸರ್ವೇಷು ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವಿತ: ಪೂರ್ವಂ ತಸ್ಮಾದನ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯೋ ಮೇ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮೋಽಭೂತ್ ಇತ ಉತ್ತರಂ ಚ ನ ಭವಿತಾ । ಅಯೋಗ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಮುಪಾದಾನಂ ಯೋಗ್ಯಾನಾಮಕಥನಾದಪಿ ತತ್ಕಥನಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತಮತ್ವಾತ್ ।।
ಅಧ್ಯೇಷ್ಯತೇ ಚ ಯ ಇಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂವಾದಮಾವಯೋ: ।
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ ತೇನಾಹಮಿಷ್ಟ: ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಮೇ ಮತಿ: ।। ೭೦ ।।
ಯ ಇಮಮಾವಯೋರ್ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂವಾದಮಧ್ಯೇಷ್ಯತೇ, ತೇನ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನಾಹಮಿಷ್ಟಸ್ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಮೇ ಮತಿ: ಅಸ್ಮಿನ್ ಯೋ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ತೇನಾಹಮೇತದಧ್ಯಯನಮಾತ್ರೇಣೇಷ್ಟ: ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೭೦ ।।
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನನಸೂಯುಶ್ಚ ಶೃಣುಯಾದಪಿ ಯೋ ನರ: ।
ಸೋಽಪಿ ಮುಕ್ತ: ಶುಭಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಮ್ ।। ೭೧ ।।
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನನಸೂಯುಶ್ಚ ಯೋ ನರ: ಶೃಣುಯಾದಪಿ, ತೇನ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಸೋಽಪಿ ಭಕ್ತಿವಿರೋಧಿಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮುಕ್ತ: ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಮದ್ಭಕ್ತಾನಾಂ ಲೋಕಾನ್ ಸಮೂಹನ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ।। ೭೧ ।
ಕಶ್ಚಿದೇತಚ್ಛ್ರುತಂ ಪಾರ್ಥ ತ್ವಯೈಕಾಗ್ರೇಣ ಚೇತಸಾ ।
ಕಚ್ಚಿದಜ್ಞಾನಸಂಮೋಹ: ಪ್ರನಷ್ಟಸ್ತೇ ಧನಞ್ಜಯ ।। ೭೨ ।।
ಮಯಾ ಕಥಿತಮೇತತ್ಪಾರ್ಥ ತ್ವಯಾ ಅವಹಿತೇನ ಚೇತಸಾ ಕಚ್ಚಿಚ್ಶ್ರುತಮ್, ತವಾಜ್ಞಾನಸಂಮೋಹ: ಕಚ್ಚಿತ್ಪ್ರನಷ್ಟ:, ಯೇನಾಜ್ಞಾನೇನ ಮೂಢೋ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ।। ೭೨ ।।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ ನಷ್ಟೋ ಮೋಹ: ಸ್ಮೃತಿರ್ಲಬ್ಧಾ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾನ್ಮಯಾಚ್ಯುತ ।
ಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಮಿ ಗತಸಂದೇಹ: ಕರಿಷ್ಯೇ ವಚನಂ ತವ ।। ೭೩ ।।
ಮೋಹ: ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮ್ । ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾನ್ಮಮ ತದ್ವಿನಷ್ಟಮ್ । ಸ್ಮೃತಿ: ಯಥಾವಸ್ಥಿತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ । ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾದೇವ ತಚ್ಚ ಲಬ್ಧಮ್ । ಅನಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕೃತೌ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪೋ ಮೋಹ:, ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಅತದಾತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪಶ್ಚ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನತಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಸ್ಯ ಬನ್ಧಕತ್ವಬುದ್ಧಿರೂಪಶ್ಚ ಸರ್ವೋ ವಿನಷ್ಟ: । ಆತ್ಮನ: ಪ್ರಕೃತಿವಿಲಕ್ಷಣತ್ವ-ತತ್ಸ್ವಭಾವರಹಿತತಾ-ಜ್ಞಾತೃತ್ವೈಕಸ್ವಭಾವತಾ-ಪರಮಪುರುಷಶೇಷತಾ-ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವೈಕ-ಸ್ವರೂಪತಾಜ್ಞಾನಮ್, ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಭವಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯ-ಲೀಲಾಶೇಷದೋಷಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕಸ್ವರೂಪ-ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯ-ಜ್ಞಾನಬಲಾಇಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯಶಕ್ತಿತೇಜ:ಪ್ರಭೃತಿ-ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಮಹಾರ್ಣವ-ಪರಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಪರಮಪುರುಷಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಚ, ಏವಂರೂಪಪರಾವರತತ್ತ್ವ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನತದಭ್ಯಾಸ-ಪೂರ್ವಕಾಹರಹರುಪಚೀಯಮಾನಪರಮಪುರುಷಪ್ರೀತ್ಯೇಕಫಲನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮನಿಷಿದ್ಧಪರಿಹಾರಶಮದಮಾದ್ಯಾತ್ಮಗುಣ-ನಿವರ್ತ್ಯಭಕ್ತಿರೂಪತಾಪನ್ನಪರಮಪುರುಷೋಪಾಸನೈಕಲಭ್ಯೋ ವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯ: ಪರಮಪುರುಷೋ ವಾಸುದೇವಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಲಬ್ಧಮ್ । ತತಶ್ಚ ಬನ್ಧಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಪ್ರವೃದ್ಧವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮೂಲಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾದವಸಾದಾದ್ವಿಮುಕ್ತೋ ಗತಸಂದೇಹ: ಸ್ವಸ್ಥ: ಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಮಿ । ಇದಾನೀಮೇವ ಯುದ್ಧಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಷಯಂ ತವ ವಚನಂ ಕರಿಷ್ಯೇ – ಯಥೋಕ್ತಂ ಯುದ್ಧಾದಿಕಂ ಕರಿಷ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೭೩ ।।
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಾಯ ಸ್ವಪುತ್ರಾ: ಪಾಣ್ಡವಾಶ್ಚ ಯುದ್ಧೇ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ತೀತಿ ಪೃಚ್ಛತೇ –
ಸಞ್ಜಯ ಉವಾಚ
ಇತ್ಯಹಂ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಮಹಾತ್ಮನ: ।
ಸಂವಾದಮಿಮಮಶ್ರೌಷಮದ್ಭುತಂ ರೋಮಹರ್ಷಣಮ್ ।। ೭೪ ।।
ಇತಿ ಏವಂ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ವಸುದೇವಸೂನೋ:, ಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪಿತೃಷ್ವಸು: ಪುತ್ರಸ್ಯ ಚ ಮಹಾತ್ಮನ: ಮಹಾಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪದದ್ವನ್ದ್ವಮಾಶ್ರಿತಸ್ಯೇಮಂ ರೋಮಹರ್ಷಣಮದ್ಭುತಂ ಸಂವಾದಮಹಂ ಯಥೋಕ್ತಮಶ್ರೌಷಂ ಶ್ರುತವಾನಹಮ್ ।। ೭೪ ।।
ವ್ಯಾಸಪ್ರಸಾದಾಚ್ಛ್ರುತವಾನೇತದ್ಗುಹ್ಯಮಹಂ ಪರಮ್ ।
ಯೋಗಂ ಯೋಗೇಶ್ವರಾತ್ಕೃಷ್ಣಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಥಯತ: ಸ್ವಯಮ್ ।। ೭೫ ।।
ವ್ಯಾಸಪ್ರಸಾದಾದ್ವ್ಯಾಸಾನುಗ್ರಹೇಣ ದಿವ್ಯಚಕ್ಷುಶ್ಶ್ರೋತ್ರಲಾಭಾದೇತತ್ಪರಂ ಯೋಗಾಖ್ಯಂ ಗುಹ್ಯಂ ಯೋಗೇಶ್ವರಾಜ್ಜ್ಞಾನಬಲೈರ್ಯವೀರ್ಯ-ಶಕ್ತಿತೇಜಸಾಂ ನಿಧೇರ್ಭಗವತ: ಕೃಷ್ಣಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಕಥಯತ: ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಶ್ರುತವಾನಹಮ್ ।। ೭೫ ।।
ರಾಜನ್ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂವಾದಮಿಮಮದ್ಭುತಮ್ ।
ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋ: ಪುಣ್ಯಂ ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಮುಹುರ್ಮುಹು: ।। ೭೬ ।।
ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋರಿಮಂ ಪುಣ್ಯಮದ್ಭುತಂ ಸಂವಾದಂ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛ್ರುತಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಮುಹುರ್ಮುಹುರ್ಹೃಾಷ್ಯಾಮಿ ।।
ತಚ್ಚ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ರೂಪಮತ್ಯದ್ಭುತಂ ಹರೇ: ।
ವಿಸ್ಮಯೋ ಮೇ ಮಹಾನ್ ರಾಜನ್ ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಪುನ: ಪುನ: ।। ೭೭ ।।
ತಚ್ಚಾರ್ಜುನಾಯ ಪ್ರಕಾಶಿತಮೈಶ್ವರಂ ಹರೇರತ್ಯದ್ಭುತಂ ರೂಪಂ ಮಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಂ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಹೃಷ್ಯತೋ ಮೇ ಮಹಾನ್ ವಿಸ್ಮಯೋ ಜಾಯತೇ ಪುನ: ಪುನಶ್ಚ ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ।। ೭೭ ।। ಕಿಮತ್ರ ಬಹುನೋಕ್ತೇನ ?
ಯತ್ರ ಯೋಗೇಶ್ವರ: ಕೃಷ್ಣೋ ಯತ್ರ ಪಾರ್ಥೋ ಧನುರ್ಧರ: ।
ತತ್ರ ಶ್ರೀರ್ವಿಜಯೋ ಭೂತಿರ್ಧ್ರುವಾ ನೀತಿರ್ಮತಿರ್ಮಮ ।। ೭೮ ।।
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಮೋಕ್ಷಸನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।।೧೮।।
।। ಶ್ರೀಭಗವದ್ಗೀತಾ ಸಮ್ಪೂರ್ಣಾ ।।
ಯತ್ರ ಯೋಗೇಶ್ವರ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೋಚ್ಚಾವಚರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುನೋ ಯೇ ಯೇ ಸ್ವಭಾವಯೋಗಾ:, ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೋಗಾನಾಮೀಶ್ವರ:, ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಾಯತ್ತಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿ-ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದ:, ಕೃಷ್ಣ: ವಸುದೇವಸೂನು:, ಯತ್ರ ಚ ಪಾರ್ಥೋ ಧನುರ್ಧರ: ತತ್ಪಿತೃಷ್ವಸು: ಪುತ್ರ: ತತ್ಪದದ್ವನ್ದ್ವೈಕಾಶ್ರಯ:, ತತ್ರ ಶ್ರೀರ್ವಿಜಯೋ ಭೂತಿರ್ನೀತಿಶ್ಚ ಧ್ರುವಾ ನಿಶ್ಚಲಾ ಇತಿ ಮತಿರ್ಮಮೇತಿ ।। ೭೮ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೧೮ ।।
।। ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್ ಸಮ್ಪೂರ್ಣಮ್ ।।
