ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ:
ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರ:
|| ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಚತುರ್ಥ: ಪಾದ:||
೧-೪-೧
೧೧೦। ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ – ಏಕೇಷಾಂ ಕಠಾನಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮ್ ಆನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ, ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಮಹತ: ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ, ಪೂರ್ವತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯಾದಿಷೂಪಾಸನೋಪಾಯೇಷು ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವಾಯ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತೇಷು ಶರೀರಾಖ್ಯರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತೇ:। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಹಿ ಪರಾ ಉಚ್ಯನ್ತೇ ತಥಾ ಚೋತ್ತರತ್ರ ಶ್ರುತಿರೇವ ದರ್ಶಯತಿ ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ||೧||
೧೧೧। ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹಾತ್ವಾತ್ – ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ – ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಶರೀರಾವಸ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಹಾಮಿತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಮೇವ ಗೃಹ್ಯತೇ||೨||
ಯದಿ ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಾನಾಮೇವ ಗ್ರಹಣಂ, ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷ: ಪರ: ಇತ್ಯತ ಆಹ –
೧೧೨। ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ – ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಾದಾತ್ಮಶರೀರಾದಿಕಮ್, ಅರ್ಥವತ್ – ಉಪಾಸನನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ಭವತಿ। ಪುರುಷೋ ಹ್ಯನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಸರ್ವಮಾತ್ಮಾದಿಕಂ ಪ್ರೇರಯನ್, ಉಪಾಸನೋಪಾಯತ್ವೇನ ವಶೀಕಾರ್ಯಕಾಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿ: ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ||೩||
೧೧೩। ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ – ಅತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ನ ಕಾಪಿಲಮವ್ಯಕ್ತಮ್||೪||
೧೧೪। ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ – ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ನಿಚಾಯ್ಯ ತಮ್ ಇತಿ ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್, ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕೃತ: ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ನಿಚಾಯ್ಯ ತಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯ ಉಚ್ಯತೇ ||೫||
೧೧೫। ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವ ಮುಪನ್ಯಾಸ: ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ – ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸನೋಪಾಸಕಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಉಪನ್ಯಾಸ: ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಾದೇ:। ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿರುಪನ್ಯಾಸ:, ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಮನುಷ್ಯೇ ಅಸ್ತಿತ್ಯೇಕೇ ಇತ್ಯಾದಿಕಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನ: ||೬||
೧೧೬। ಮಹದ್ವಚ್ಚ – ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರ: ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾದ್ಯಥಾ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕೋ ಮಹಾನ್ ತಥಾಽವ್ಯಕ್ತಮಪೀತಿ||೭|| ಇತಿ ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣಮ್ || ೧ ||
೧-೪-೨
೧೧೭। ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ – ಅಜಾಮೇಕಾಂ, ಬಹ್ವೀ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸೃಜಮಾನಾಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾ ಪ್ರಕೃತಿ: ಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾ। ಜನ್ಮಾಭಾವಯೋಗಮಾತ್ರೇಣ ನ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತೀತಿ:, ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ: ಇತಿವತ್ ಪ್ರಕರಣೇ ವಿಶೇಷಕಾಭಾವಾತ್। ಯಥೇದಂ ತಚ್ಛಿರ ಇತಿ ಹಿ ಚಮಸೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಯೌಗಿಕಶಬ್ದಾದ್ವಿಶೇಷಪ್ರತೀತಿರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಕಾಪೇಕ್ಷಾ||೮||
೧೧೮। ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ – ಜ್ಯೋತಿ: – ಬ್ರಹ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಿಕಾ ಇಯಮಜಾ, ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಿಕಯಾ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮೇತತ್ಸರೂಪಮನ್ತ್ರಂ ಚ ತೈತ್ತಿರೀಯಾ ಅಧೀಯತೇ। ಅಣೋರಣೀಯಾನ್ಮಹತೋ ಮಹೀಯಾನ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಅತಸ್ಸಮುದ್ರಾ ಗಿರಯಶ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸಮಯೇ ಅಜಾಮೇಕಾಮ್ ಇತಿ ಪಠನ್ತಿ। ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಿಕೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ||೯||
೧೧೯। ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧ: – ಕಲ್ಪನಾ ಸೃಷ್ಟಿ:, ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ ಇತಿ। ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ಅಜಾತ್ವ- ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಯೋರವಿರೋಧಶ್ಚ, ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಅಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರತಯಾ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಜಾತ್ತ್ವಂ, ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪೇ ಭಜಮಾನಾ ಪ್ರಕೃತಿ: ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಿಕಾ। ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ವಸ್ವಾದಿಭೋಗ್ಯರಸಾಧಾರತಯಾ ಮಧುತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಞ್ಚ, ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಮಧ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾನರ್ಹ-ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ಅವಸ್ಥಾನಮಕಾರ್ಯತ್ವಞ್ಚ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು, ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತಾ ಏಕಲ ಏವ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾತಾ ಇತಿ, ತದ್ವತ್ ||೧೦|| ಇತಿ ಚಮಸಾಧಿಕರಣಮ್ || ೨ ||
೧-೪-೩
೧೨೦। ನ ಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ – ಯಸ್ಮಿನ್ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ: ಇತ್ಯತ್ರ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾದಪಿ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಾಣ್ಯೇತಾನಿ, ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತಯಾ ತೇಭ್ಯ: ಪೃಥಗ್ಭಾವಾತ್, ಏತೇಷಾಂ ತತ್ತ್ವಾತಿರೇಕಾಚ್ಚ, ಯಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಾಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಯಮತಿರಿಕ್ತಮ್। ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ಇತ್ಯಪಿಶಬ್ದಾನ್ನಾತ್ರ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಸಂಗ್ರಹ:, ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್ ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾವಿಷಯೋಽಯಂ ಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ। ಪಞ್ಚಜನಾ ನಾಮ ಕೇಚಿತ್, ತೇ ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ। ಸಪ್ತಸಪ್ತರ್ಷಯ: ಇತಿವತ್ ||೧೧||
೧೨೧। ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ – ಪಞ್ಚಜನಸಂಜ್ಞಿತಾ: ಪ್ರಾಣಾದಯ: – ಪಞ್ಚೇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುತ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷು: ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದವಗಮ್ಯತೇ। ಚಕ್ಷುಶ್ಶ್ರೋತ್ರಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ನಶಬ್ದಾವಪಿ ಸ್ಪರ್ಶನಾದೀನ್ದ್ರಿಯವಿಷಯೌ||೧೨||
೧೨೨। ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ – ಏಕೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ – ಕಾಣ್ವಾನಾಮ್ ಅನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಸತಿ ತಂ ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿ: ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಗತೇನ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೇನ ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಜ್ಞಾಯನ್ತೇ। ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿ: – ಪ್ರಕಾಶಕಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ಅನನ್ತರಂ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಜನಾ: ಇತ್ಯುಕ್ತೇ: ಪ್ರಕಾಶಕಾನಿ ಪಞ್ಚೇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ||೧೩|| ಇತಿ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್ ||೩||
೧-೪-೪
೧೨೩। ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇ: – ಆಕಾಶಾದಿಷು ಕಾರ್ಯವರ್ಗೇಷು ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸರ್ವತ್ರ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯೇಷು ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್, ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವನಿರ್ಜ್ಞಾತವಿಶೇಷೇಷು ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್, ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜೈ ಇತಿ ವಿಶೇಷವಾಚಿವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇ:, ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಕಾರಣವಾದಪ್ರಸಙ್ಗ:||೧೪||
೧೨೪। ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ – ಸೋಽಕಾಮಯತ, ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಕರ್ಷಾಚ್ಚ ಸ ಏವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ। ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಆನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯ:, ಪಶ್ಯತ್ಯಕ್ಷು: ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ ಏಷ ಏವಾವ್ಯಾಕೃತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ। ಅಸದವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದೌ ಹಿ ತದಾನೀಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾಭಾವಾದುಪಪದ್ಯೇತೇ||೧೫|| ಇತಿ ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ||೪||
೧-೪-೫
೧೨೫। ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ – ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈ ತತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೈ ವೇದಿತವ್ಯ: ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೈತಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಷ್ಟಮ್||೧೬||
೧೨೬। ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಙ್ಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ – ಏತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಙ್ಕ್ತೇ, ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ಇತಿ ಚ ಜೀವಾದಿಲಿಙ್ಗಾನ್ನ ಪರ ಇತಿ ಚೇತ್, ಏತತ್ ಪ್ರತರ್ದನವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ಪರಿಹೃತಮ್ – ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯಮನ್ಯಲ್ಲಿಙ್ಗಮಿತಿ||೧೭||
೧೨೭। ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿ: ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ – ತೌ ಹ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಜಗ್ಮತು: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಜೀವಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತದತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಸದ್ಭಾವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತಿ ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾತ್ ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ, ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸಮಾನಾರ್ಥಕಾತ್ ಪ್ರತಿವಚನಾಚ್ಚಾವಗಮ್ಯತೇ। ಏಕೇ – ವಾಜಸನೇಯಿನೋಽಪಿ, ಏತತ್ಪ್ರತಿವಚನರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಧೀಯತೇ ಚ, ಕ್ವೈಷ ಏತತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯ ಏಷೋಽನ್ತರ್ಹೃಾದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಛೇತೇ ಇತ್ಯನ್ತಮ್||೧೮|| ಇತಿ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ || ೫ ||
೧-೪-೬
೧೨೮। ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ – ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯು: ಕಾಮಾಯ ಪತಿ: ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನೋಪದಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಽಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ। ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಇತ್ಯನ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನ್ವಯಾತ್||೧೯||
ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರೇ ಚ ಜೀವವಾಚಿಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನೇ, ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಚ ಕಾರಣಂ ಮತಾನ್ತರೇಣಾಹ –
೧೨೯। ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಙ್ಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯ: – ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ತಸ್ಮಾದನತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಆಶ್ಮರಥ್ಯ:||೨೦||
೧೩೦। ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂ ಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿ: – ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ: – ಮುಕ್ತಸ್ಯ, ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪ- ಭಾವಾದಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಔಡುಲೋಮಿ:||೨೧||
೧೩೧। ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ: – ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ್ನಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ। ಇದಮೇವ ಮತಂ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಸ್ವೀಕೃತವಾನಿತಿ ಮತದ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯೇತದಭಿಧಾನಾದನ್ಯಸ್ಯಾನಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ||೨೨|| ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಯಣಮ್ ||೬||
೧-೪-೭
೧೩೨। ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ – ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮ್, ಸ್ತಬ್ಧೋಽಸ್ಯುತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯ: ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ ಇತಿ ಯೇನಾದೇಷ್ಟ್ರಾ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ, ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಆದೇಷ್ಟೃ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತದುಪಪಾದನರೂಪಮೃತ್ಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್, ಆದಿಶ್ಯತೇ ಅನೇನೇತ್ಯಾದೇಶ ಇತ್ಯಾದೇಶಶಬ್ದೇನಾದೇಷ್ಟಾಭಿಧೀಯತೇ। ಆದೇಶ: – ಪ್ರಶಾಸನಮ್, ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗೀ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ:||೨೩||
೧೩೩। ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ – ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಸ್ಯೇಕ್ಷಿತು: ವಿಚಿತ್ರ- ಚಿದಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಜಗದಾಕಾರೇಣಾತ್ಮನೋ ಬಹುಭವನಸಙ್ಕಲ್ಪೋಪದೇಶಾಚ್ಚ, ಉಪಾದಾನಮಪೀತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ||೨೪||
೧೩೪। ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್ – ಬ್ರಹ್ಮವನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀತ್, ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯತಿಷ್ಠದ್ಭುವನಾನಿ ಧಾರಯನ್ ಇತಿ ಉಪಾದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಉಭಯಾಮ್ನಾನಾಚ್ಚ||೨೫||
೧೩೫। ಆತ್ಮಕೃತೇ: – ಸೋಽಕಾಮಯತ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಕೃತೇ: ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯಮಾನಾಯಾ:, ಪರಮಪುರುಷೋ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ||೨೬||
ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವದ್ಯಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದೇ: ತದ್ವಿಪರೀತಾನನ್ತಾಪುರುಷಾರ್ಥಾಶ್ರಯಜಗದಾಕಾರೇಣ ಆತ್ಮಕೃತೇಶ್ಚ ಅವಿರೋಧ: ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –
೧೩೬। ಪರಿಣಾಮಾತ್ – ಅತ್ರೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಾತ್ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ತದವಿರೋಧ ಏವ । ಅವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಾತಿ- ಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥ: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತು ಶರೀರಕೋ ಭವೇಯಮ್ ಇತಿ ಸಙ್ಕಲ್ಪ್ಯ, ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಇತಿ ಸ್ವಶರೀರಭೂತಮತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತು ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಭಜ್ಯ ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ಇತಿ ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಭಕ್ತೇ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನಿ ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮತಯಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್, ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ, ನಿಲಯನಂ ಚಾನಿಲಯನಂ ಚ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ, ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ ಇತಿ ಹಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಬಹುಭವನರೂಪಪರಿಣಾಮ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ಅವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಜೀವಸ್ತತ್ಕರ್ಮ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ನ ಕರ್ಮಾವಿಭಾಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾನಾದಿತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ಇತಿ||೨೭||
೧೩೭। ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ – ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಯೋನಿಶ್ಚ ಗೀಯತೇ, ಅತಶ್ಚೋಪಾದಾನಮಪಿ ||೨೮|| ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ || ೭ ||
೧-೪-೮
೧೩೮। ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ: – ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಏತದನ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾನ್ತಾ: ಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ:। ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತನಾಯ||೨೯||
ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥ: ಪಾದ: ||
