श्रीभगवद्रामानुजविरचित

वेदान्तदीप:

॥ प्रथमाध्याये तृतीय: पाद: ॥

१।३।१

६६  द्युभ्याद्यायतनं स्वशब्दात् – आथर्वणे यस्मिन् द्यौ: पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनस्सह प्राणैश्च सर्वैस्तमेवैकं जानथात्मानमन्या वाचो विमुञ्चथ अमृतस्यैष सेतु: इत्यत्र द्युपृथिव्यादीनामायतनं किं जीव:, उत परमात्मेति संशय:। जीव इति पूर्व: पक्ष:, मन: प्रभृतीन्द्रियाधारत्वश्रुते:, उत्तरत्र नाडीसंबन्धात्, जायमानत्वश्रुतेश्च। राद्धान्तस्तु निरुपाधिकात्मत्वामृतसेतुत्वयो: परमात्मधर्मयो: श्रवणात्परमात्मैवायम्।  सर्वं नियन्तृतया आप्नोतीति ह्यात्मा।  अमृतस्य प्रापकतया सेतुश्च स एव।  नाडीसंबन्ध:, बहुधाजायमानत्वञ्च।  सन्ततं सिराभिस्तु लम्बत्याकोशसन्निभम्, अजायमानो बहुधा विजायते इत्यादिषु  सर्वसमाश्रयणीयत्वाय अजहत्स्वभावस्यैव परमात्मनोऽपि दृश्यत इति।  सूत्रार्थस्तु – द्युपृथिव्यादीनामायतनं परमात्मा, स्वशब्दात्॥१॥

६७।  मुक्तोपसृप्यव्यपदेशाच्च – तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय निरञ्जन: परमं साम्यमुपैति। तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त: परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् इति च बन्धान्मुक्तस्य प्राप्यतया व्यपदेशाच्चायं परमात्मा॥२॥

६८। नानुमानमतच्छब्दात्प्राणभृच्च – आनुमानम् – अनुमानगम्यं प्रधानम्।  यथा तद्वाचिशब्दाभावात् तदिह न गृह्यते। तथा प्राणभृदपीत्यर्थ:।  अतश्चायं परमात्मा। ।३॥

६९।  भेदव्यपदेशात् – अनीशया शोचति मुह्यमान:। जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम् इत्यादिना जीवाद्भेदेन व्यपदेशाच्चायं परमात्मा॥४॥

७०।  प्रकरणात् – अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यत इत्यादिना परमात्मन एव प्रकृतत्वात्॥५॥

७१।  स्थित्यदनाभ्यां च – तयोरन्य: पिप्पलं स्वाद्वत्ति अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति  इति कर्मफलमनश्नत: परमात्मनो दीप्यमानतया स्थिते:, जीवस्य कर्मपरवशतया तत्फलादनाच्च परमात्मनो जीवात् भेदावगमात् अमृतसेतुर्द्युभ्वाद्यायतनं न जीव:।  अदृश्यत्वादिगुणक इत्यनेन परमात्मत्वे स्थापितेऽपि, नाडीसंबन्धबहुधाजायमानत्वलिङ्गात्, याऽवान्तरप्रकरणविच्छेदाशङ्का, सा निराकृता– द्युभ्वाद्यायतनमिति। वैश्वानरस्य त्रैलोक्यशरीरत्वादिना परमात्मत्वनिर्णय इति मध्ये वैश्वानरविद्या निरूपिता॥६॥ इति द्युभ्वाद्यधिकरणम्॥ १ ॥

१–३–२

७२। भूमा संप्रसादादध्युपदेशात् – छान्दोग्ये यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमा इत्यत्र भूमशब्दनिर्दिष्टो निरतिशयवैपुल्यविशिष्टसुखस्वरूप: किं प्रत्यगात्मा, उत परमात्मेति संशय:। प्रत्यगात्मेति पूर्व: पक्ष:। तरति शोकमात्मवित् इति प्रक्रम्य नामादिपरम्परयोत्तरोत्तरभूयस्त्वेन प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां प्रवृत्तस्यात्मोपदेशस्य प्राणशब्दनिर्दिष्टे प्रत्यगात्मनि समाप्तिदर्शनात्, प्रत्यगात्मन एव भूमसंशब्दनमिति निश्चीयते। राद्धान्तस्तु – यद्यपि प्रश्नप्रतिवचनाभ्यामुत्तरोत्तरभूयस्त्ववचनं प्राणे पर्यवस्थितम्; तथापि प्राणवेदिनोऽतिवादित्वमुक्त्वा,  एष तु वा अतिवदति यस्सत्येनादिवदति इति तु शब्देनोपासकभेदं प्रतिपाद्य, तस्य सत्योपासकस्य पूर्वस्मादाधिक्योपदेशात्, सत्यशब्दाभिधेयं परं ब्रह्मैव भूमविशिष्टमिति। सूत्रार्थस्तु भूमगुणविशिष्टं परं ब्रह्मैव, संप्रसादादध्युपदेशात् – संप्रसाद: – प्रत्यगात्मा, एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य इत्याद्युपनिषत्प्रसिद्धे:। एष तु वा अतिवदति इति प्रत्यगात्मनोऽधिकतयोपदेशात्। अतिवादित्वं हि स्वोपास्याधिक्य-वादित्वम्॥७॥

७३। धर्मोपपत्तेश्च – स्वाभाविकामृतत्व–स्वमहिमप्रतिष्ठितत्व–सर्वात्मत्व–सर्वोत्पत्तिहेतुत्वा-दीनां भूम्नि श्रूयमाणानां धर्माणां परस्मिन्नेव ब्रह्मण्युपपत्तेश्च भूमा परं ब्रह्मैव॥८॥ इति भूमाधिकरणम् ॥२॥

१–३–३

७४। अक्षरमम्बरान्तधृते: – वाजिनां गार्गिप्रश्ने। स होवाचैतद्वै तदक्षरं गार्गि ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायम् इत्यत्राक्षरशब्दनिर्दिष्टं प्रधानम्? जीवो वा? उत परमात्मा? इति संशय:। प्रधानं, जीवो वा, न परमात्मेति पूर्व: पक्ष:। कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्च इत्युक्ते आकाशाधारतयोच्यमानमक्षरं प्रधानम्, जीवो वा, प्रधानस्य विकाराधारत्वाज्जीवस्याचिद्वस्त्वाधारत्वात् न परमात्मेति। राद्धन्तस्तु – यदूर्ध्वं गार्गि दिव इत्यारभ्य, कालत्रयवर्तिन: कृत्स्नस्याधारतया निर्दिष्ट आकाशोऽव्याकृतमेव, न वायुमानाकाश:। तत: पश्चात्  कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्च इति पृष्टे तदाधारतयोच्यमानमेतदक्षरं न प्रधानं भवितुमर्हाति। नापि जीव:। एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठत इत्यारभ्य प्रशासनात्सर्वाधारत्वश्रुते:। सूत्रार्थस्तु – एतद्वै तदक्षरं गार्गि इति निर्दिष्टमक्षरं परमात्मा, अम्बरान्तधृते: – अम्बरं – वायुमानाकाश:, अम्बरान्त:- अम्बरपारभूतम्, अम्बरकारणमितियावत्; कारणापत्तिरेव हि कार्यस्यान्त:। स चाम्बरान्त: अव्याकृतं प्रधानम्, तस्य धृते: – धारणात्।  अव्याकृतस्यापि धृतेरक्षरं परमात्मैवेत्यर्थ:॥९॥

एवं तर्हि जीवो भवितुमर्हाति, तस्य प्रधानधृत्युपपत्तेरित्याशङ्क्याह –

७५।  सा च प्रशासनात् – सा च  अम्बरान्तधृति:। एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ इति प्रशासनाच्छ्रूयते। प्रशासनम् – प्रकृष्टं शासनम्, अप्रतिहताज्ञा।  न चाप्रतिहताज्ञया कृत्स्नस्य चिदचिदात्मकस्य जगतो धृतिर्जीवे उपपद्यते; अतो न जीव:॥१०॥

७६।  अन्यभावव्यावृत्तेश्च – अन्यभाव: – अन्यत्वम्। अस्याक्षरस्य परमपुरुषादन्यत्वं व्यावर्तयति वाक्यशेष:, । अदृष्टं द्रष्टृ इत्यादिना सर्वैरदृष्टमेतदक्षरं सर्वस्य द्रष्ट्रित्यादि प्रधानजीवासंभावनीयार्थप्रतिपादनात्॥११॥  इति अक्षराधिकरणम् ॥ ३ ॥

१–३–४

७७।  ईक्षतिकर्मव्यपदेशात्स: – आथर्वणिकानां सत्यकामप्रश्ने य: पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्य–नेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत इत्यारभ्य। स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकं, स एतस्माज्जीवघनात् परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षत इत्यत्र, ध्यायतीक्षतिकर्मतया व्यपदिष्ट: परमपुरुष: किं हिरण्यगर्भ:, उत परब्रह्मभूत: पुरुषोत्तम इति संशय:।  हिरण्यगर्भ इति पूर्व: पक्ष:। पूर्वत्रैकमात्रं प्रणवमुपासीनस्य मनुष्यलोकप्राप्तिं फलं, द्विमात्रमुपासीनस्यान्तरिक्षलोकप्राप्तिं च फलमभिधायानन्तरं य: पुनरेतं त्रिमात्रेण इति त्रिमात्रं प्रणवमुपासीनस्य फलत्वेनोच्यमानब्रह्मलोकस्थपुरुषेक्षणकर्मभूतश्चतुर्मुख एवेति विज्ञायते, मनुष्यलोकान्तरिक्षलोकसाहचर्यात् ब्रह्मलोकोऽपि क्षेत्रज्ञलोक इति निश्चयात्।

राद्धान्तस्तु – परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते इतीक्षतिकर्मतया निर्दिष्टपुरुषविषये श्लोके। तमोङ्कारेणैवायनेनान्वेति विद्वान्यत्तच्छान्तमजरममृतमभयं परञ्च इति निरुपाधिकशान्तत्वामृतत्वादिव्यपदेशात्परमात्मैवायमिति निश्चीयते।  एवं परमात्मत्वे निश्चिते ब्रह्मलोकशब्दश्च तत्स्थानमेवाभिदधाति इत्यवगम्यते। तद्विषयतयोदाहृते च श्लोके  यत्तत्कवयो वेदयन्ते।  (तद्विष्णो: परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरय:।) इत्येवमादिभिस्सूरिभिर्दृश्यत्ववचनं तदेव द्रढयति।  सूत्रार्थस्तु  –  ईक्षतिकर्म स: – परमात्मा, ध्यायतीक्षत्योरेकविषयत्वेन ध्यायतिकर्माऽपि स एवेत्यर्थ:, व्यपदेशात् – तद्विषयकतया  शान्तमजरममृतमभयं परं चेति परमात्मधर्माणां व्यपदेशात्॥१२॥  इति ईक्षतिकर्माधिकरणम्॥४॥

१–३–५

७४। दहर उत्तरेभ्य: – छान्दोग्ये अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन् अन्तराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तद्वाव विजिज्ञासितव्यम् इत्यत्र हृदयपुण्डरीकमध्यवर्ती दहराकाशश्श्रूयमाण: किं भूतकाश:, उत जीव:, अथ परमात्मेति संशय:। प्रथमं तावद्भूताकाश                 इति  युक्तमाश्रयितुमिति पूर्व पक्ष:, आकाशशब्दस्य भूताकाशे प्रसिद्धिप्राचुर्यात् आकाशान्तर्वर्तिनोऽन्यस्य अन्वेष्टव्यताप्रतीतेश्च। राद्धान्तस्तु – किं तदत्र विद्यते यदन्वेष्टव्यम् इति चोदिते यावान्वा अयमाकाश:  इत्यारभ्य एतत्सत्यं ब्रह्मपुरम् इत्यन्तेन दहराकाशस्यातिमहत्त्वसर्वाश्रयत्वाजरत्वसत्यत्वाद्यभिधाय अस्मिन्कामास्समाहिता इत्याकाशान्तर्वर्तिनोऽन्वेष्टव्या: कामा इति प्रतिपाद्य, कोऽयं दहराकाशशब्दनिर्दिष्ट😕 के तदाश्रया: कामा😕 इत्यपेक्षायाम् एष आत्मापहतपाप्मा इत्यारभ्य, सत्यसङ्कल्प: इत्यन्तेन आकाशशब्दनिर्दिष्ट: आत्मा, कामाश्चापहतपाप्मत्वादयस्तद्विशेषणभूता इति प्रतिपादयद्वाक्यं अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टपरमात्मानमाह।  उपक्रमे चान्वेष्टव्यतया प्रतिज्ञात: आकाश: आत्मा, एतद्विशेषणभूता: अपहतपाप्मत्वादय: कामा इति वाक्यं ज्ञापयत् अथ य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान् तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति इत्युपसंहरति।  अतोऽयं दहराकाशः अपहतपाप्मत्वादिविशिष्ट: परमात्मेति निश्चीयते, न भूताकाशादिरिति। एवं तर्ह्यस्मिन्वाक्ये, अथ य एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय इति प्रत्यगात्मप्रतीते:, तस्य चोत्तरत्र प्रजापतिवाक्ये अपहतपाप्मत्वादिगुणकत्वावगमात् प्रत्यगात्मैव दहराकाश इति पूर्वपक्षी मन्यते। राद्धान्ती तु  प्रत्यगात्मा कर्मपरवशतया जागरितस्वप्नसुषुप्त्याद्यवस्थाभि: तिरोहितापहतपाप्मत्वादिक: परमात्मानमुपसंपन्न: तत्प्रसादादाविर्भूतगुणक: प्रजापतिवाक्ये प्रतिपादित:। दहराकाशस्त्वतिरोहितनिरुपाधिकापहतपाप्मत्वादिक: प्रत्यगात्मन्यसंभावनीयजगद्विधरण-समस्तचिदचिद्वस्तुनियमनाद्यनन्तगुणक: प्रतिपन्न इति नायं प्रत्यगात्मा दहराकाश:, अपि तु परमात्मैवेति मन्यते।          सूत्रार्थस्तु – दहराकाश: परं ब्रह्म, उत्तरेभ्य: – उत्तरवाक्यगतेभ्यः अपहतपाप्मत्वादिपरमात्मासाधारणधर्मेभ्यो हेतुभ्य:॥१३॥

७९।  गतिशब्दाभ्यां तथाहि दृष्टं लिङ्गं च – अस्मिन्दहराकाशे सर्वासां प्रजानामजानतीनां अहरहर्या गतिश्श्रूयते, यश्च दहराकाशावमर्शरूपैतच्छब्दसमानाधिकरणतया प्रयुक्तो ब्रह्मलोकशब्द:, ताभ्यां दहराकाश: परं ब्रह्मेत्यवगम्यते। तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुरेवमेवेमास्सर्वा: प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेन हि प्रत्यूढा: इति। तथा हि दृष्टम् – तथा ह्यन्यत्र परस्मिन्ब्रह्मण्येवं रूपं गमनं दृष्टम् – एवमेव खलु सोम्येमास्सर्वा: प्रजास्सति संपद्य न विदुस्सति संपत्स्यामह इति।  तथा ब्रह्मलोकशब्दश्च परस्मिन्ब्रह्मण्येव दृष्ट: – एष ब्रह्मलोकस्सम्राडिति होवाच इति  लिङ्गं च – मा भूदन्यत्र दर्शनम्, अस्मिन् प्रकरणे सर्वासां प्रजानां श्रूयमाणमहरहर्गमनं, ब्रह्मलोकशब्दश्च दहराकाशस्य परमात्मत्वे पर्याप्तं लिङ्गम्।  च शब्दोऽवधारणे।  एतदेव पर्याप्तमित्यर्थ:॥१४॥

८०।  धृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धे: – अस्य धृत्याख्यस्य परमात्मनो महिम्नोऽस्मिन् दहराकाशे उपलब्धेरयं परमात्मा।  धृति: – जगद्विधरणं परमात्मनो महिमेत्यन्यत्रावगम्यते। एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय इति। सा च अस्मिन्दहराकाश उपलभ्यते। अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानामसंभेदाय इति॥१५॥

८१।  प्रसिद्धेश्च – को ह्येवान्यात्क: प्राण्यात् यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्, सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते  इत्यादिष्वाकाशशब्दस्य परस्मिन्ब्रह्मणि प्रसिद्धे: आकाशशब्द एव परमात्मधर्मविशेषितो भूतकाशशङ्कां निवर्तयतीत्यर्थ:॥१६॥

८२। इतर परामर्शात्स इति चेन्नासंभवात् – परमात्मन इतर: जीव:; अथ य एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय इति जीवस्य परामर्शात्स एव दहराकाश इति चेत् तन्न, पूर्वोक्तानां गुणानां तस्मिन्नसंभवात्॥१७॥

८३।  उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु – उत्तरात् – प्रजापतिवाक्यात् अपहतपाप्मत्वादिगुणको जीवोऽवगम्यत इति चेत् तन्न; जागरिताद्यवस्थाभिरनादिकालप्रवृत्ताभि: पुण्यपापरूपकर्ममूलाभि: तिरोहितगुणक: परब्रह्मोपासनजनिततदुपसंपत्त्या आविर्भूतस्वरूपोऽसौ जीवस्तत्र प्रजापतिवाक्येऽपहत– पाप्मत्वादिगुणक: कीर्तित:।  दहराकाशस्त्वतिरोहितस्वरूपः अपहतपाप्मत्वादिगुणक इत्यस्मिन्दहराकाशे न जीवशङ्का॥१८॥

दहरवाक्ये जीवपरामर्श: किमर्थमिति चेत्, तत्राह–

८४।  अन्यार्थश्च परामर्श: – अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति परंज्योतिस्स्वरूपदहराकाशोपसंपत्त्याऽस्य जीवस्यानृततिरोहितस्वरूपस्य स्वरूपाविर्भावो भवतीति दहराकाशस्य जगद्विधरणादिवज्जीवस्वरूपाविर्भावापादन-रूपसंपद्विशेषप्रतिपादनार्थो जीवपरामर्श:॥१९॥

८५। अल्पश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम् – दहरोऽस्मिन्नित्यल्पपरिमाणश्रुतिराराग्रोपमितस्य जीवस्यैवोपपद्यते, न तु सर्वस्माज्ज्यायसो ब्रह्मण इति चेत्, तत्र यदुत्तरं वक्तव्यम्, तत्पूर्वमेवोक्तम्। निचाय्यत्वादित्यनेन॥२०॥

८६। अनुकृतेस्तस्य च – अनुकृति: – अनुकार:; तस्य परमात्मनोऽनुकाराद्धि जीवस्याविर्भूत–स्वरूपस्यापहतपाप्मत्वादिगुणकत्वम्।  अतोऽनुकर्तु: जीवादनुकार्य: परब्रह्मभूतो दहराकाशः अर्थान्तरभूत एव।  तदनुकारश्च तत्साम्यापत्तिश्श्रूयते यदा पश्य: पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्।  तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय निरञ्जन: परमं साम्यमुपैति इति॥२१॥

८७।  अपि स्मर्यते – स्मर्यते च तदुपासनात्तत्साम्यापत्तिरूपानुकृतिर्जीवस्य, इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागता:। सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च इति॥२२॥ इति दहराधिकरणम् ॥५॥

१–३–६

८८।  शब्दादेव प्रमित: – कठवल्लीष्वाम्नायते। अङ्गुष्ठमात्र: पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति।  ईशानो भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते। एतद्वैतत्। उत्तरत्र च अङ्गुष्ठमात्र: पुरुषो ज्योतिरिवाधूमक:। तथोपरिष्टात् अङ्गुष्ठमात्र: पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्ट: इति। अत्राङ्गुष्ठप्रमितो जीवात्मा, उत परमात्मेति संशय:।  जीवात्मेति पूर्व: पक्ष: – अन्यत्र स्वीकृतस्पष्टजीवभावे पुरुषे अङ्गुष्ठप्रमितत्वश्रुते: प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिरङ्गुष्ठमात्रो रवितुल्यरूप: इति। राद्धान्तस्तु  – तत्र स्वकर्मभिरिति जीवभावनिश्चयवदत्रापि, ईशानो भूतभव्यस्येति भूतभव्येशितृत्व दर्शनात् परमात्मैवेति। सूत्रार्थस्तु – शब्दादेव प्रमित: – अङ्गुष्ठप्रमित: परमात्मैव, ईशानो भूतभव्यस्य इति भूतभव्येशितृत्वदर्शनात् परमात्मैवेति।  सूत्रार्थस्तु – शब्दादेव प्रमित: – अङ्गुष्ठप्रमित: परमात्मैव, । ईशानो भूतभव्यस्येति परमात्मवाचिशब्दात्॥२३॥

कथमनवच्छिन्नस्य परमात्मनोऽङ्गुष्ठप्रमितत्वमित्याशङ्क्याह –

८९।  हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् – उपासनार्थमुपासकहृदये वर्तमानत्वात्, उपासकहृदय स्याङ्गुष्ठमात्रत्वात् तदपेक्षयेदमङ्गुष्ठप्रमितत्वम्। मनुष्याणामेवोपासकत्वसंभावनया मनुष्यानधिकृत्य प्रवृत्तत्वाच्छास्त्रस्य मनुष्यहृदयापेक्षयेदमुक्तम्। स्थितं तावदुत्तरत्र समापयिष्यते॥२४॥  इति प्रमिताधिकरण पूर्वभाग:॥

१–३–७

९०। तदुपर्यपि बादरायणस्संभवात् – मनुष्याधिकारं ब्रह्मोपासनशास्त्रमित्युक्तम्। तत्प्रसङ्गेन देवादीनामपि ब्रह्मविद्यायामधिकारोऽस्ति नवेति चिन्त्यते। न देवादीनामधिकारः अस्तीति पूर्व: पक्ष: – परिनिष्पन्ने ब्रह्मणि शब्दस्य प्रामाण्यसंभवेऽपि देवादीनां विग्रहादिमत्त्वे प्रमाणाभावात्, मन्त्रार्थवादानाम् (अपि) विधिशेषतया विग्रहादिसद्भावपरत्वाभावात्, विग्रहवन्निर्वर्त्याहरहरनुष्ठीयमानविवेकादिसाधनसप्तक संस्कृतमनोनिष्पाद्योपासननिर्वृत्तौ तेषां सामर्थ्याभावात्।

राद्धान्तस्तु – जगत्सृष्टिप्रकरणेषु नामरूपव्याकरणश्रुत्यैव देवादीनां विग्रहादिमत्त्वं सिध्यति। देवादीनां देहेन्द्रियादिकरणमेव हि नामरूपव्याकरणम्, मन्त्रार्थवादयोश्च तदुपलब्धे:, तयोरनुष्ठेय– प्रकाशनस्तुतिपरत्वेऽपि तदुपपत्तये तत्सद्भावे प्रमाणत्वाद्देवादीनां विग्रहादिमत्त्वसिद्धि:, नहि विग्रहादिमत्तया स्तुति: प्रकाशनं च तदभावे संभवति। अतस्सामर्थ्यसंभवादस्त्येवाधिकार:। सूत्रार्थस्तु – तदुपर्यपि तेभ्य: – मनुष्येभ्य उपरि वर्तमानानां देवादीनामप्यधिकारोऽस्ति,  यद्वा, तत् – ब्रह्मोपासनम् उपरि–देवादिष्वपि संभवति, तेषामपि ब्रह्मस्वरूपतदुपासनप्रकारज्ञानतदर्थित्वतदुपादानसामर्थ्यसंभवात्। पूर्वोपार्जितज्ञानाविस्मरणात् ज्ञानसंभव: तापत्रयाभिहतिपूर्वकब्रह्मगुणज्ञानाच्चार्थित्वसंभव:; सृष्टिवाक्यमन्त्रार्थवादेषु विग्रहवत्त्वादिदर्शनात् सामर्थ्यसंभवश्चेति भगवान् बादरायणो मन्यते॥२५॥

९१।  विरोध: कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तेर्दर्शनात् – कर्मणि – यागादौ, विग्रहवत्त्वे सति एकस्य युगपदनेकयागेषु सन्निधानानुपपत्तेर्विरोध: प्रसज्यत इति चेत्; तन्न, शक्तिमतां सौभरिप्रभृतीनां युगपदनेकशरीरप्रतिपत्तिदर्शनात्॥२६॥

९२।  शब्द इति चेन्नात: प्रभवात्प्रयक्षानुमानाभ्याम् – विरोध इति वर्तते। माभूत्कर्मणि विरोध:, शब्दे तु वैदिके विरोध: प्रसज्यते – विग्रहवत्त्वे हि तेषां सावयवत्वेनोत्पत्तिविनाशयोगादुत्पत्ते: प्राग्विनाशादूर्ध्वं च वैदिकानामिन्द्रादिशब्दानामर्थशून्यत्वमनित्यत्वं वा स्यादिति चेत्; तन्न, अत: प्रभवात् अत:- वैदिकादेव शब्दात् इन्द्रादे: प्रभवात्।  पूर्वपूर्वेन्द्रादौ विनष्टे वैदिकादिन्द्राद्याकृति-विशेषवाचिन: शब्दादिन्द्राद्याकृतिविशेषं स्मृत्वा तदाकारमपरमिन्द्रादिकं सृजति प्रजापतिरिति वैदिकस्य शब्दस्य न कश्चिद्विरोध:। न हि देवदत्तादिशब्दवदिन्द्रादिशब्दा व्यक्तिविशेषे सङ्केतपूर्वका: प्रवृत्ता:; अपि तु गवादिशब्दवदाकृतिविशेषवाचिन इति तेषामपि नित्य एव वाच्यवाचकभाव:।  वैदिकादिन्द्रादिशब्दात् तदर्थविशेषं स्मृत्वा कुलालादिरिव घटादिकं प्रजापतिस्सृजतीति कुतोऽवगम्यते? प्रत्यक्षानुमानाभ्यां– श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थ:।  श्रुतिस्तावत् वेदेन रूपे व्याकरोत् सतासती प्रजापति:, तथा स भूरिति व्याहरत् स भूमिमसृजत इत्यादिका।  स्मृतिरपि सर्वेषां च स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक्।  वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक्संस्थाश्च निर्ममे।  नाम रूपं च भूतानां कृत्यानां च प्रपञ्चनम्।  वेदशब्देभ्य एवादौ देवादीनां चकार स:  इत्यादिका ॥२७॥

९३। अत एव च  नित्यत्वम् – यत: प्रजापति: वैदिकाच्छब्दादर्थाकारं स्मृत्वा तदाकारं सर्वं सृजति, अतश्च वसिष्ठविश्वामित्रादीनां मन्त्रसूक्तादिकृत्त्वेऽपि मन्त्रादिमयस्य वेदस्य नित्यत्वं तिष्ठत्येव। प्रजापतिर्हि नैमित्तिकप्रलयानन्तरं मन्त्रकृतो वृणीते। विश्वामित्रस्य सूक्तं भवतीत्यादि वेदशब्देभ्योऽनधीतमन्त्रादिदर्शनशक्तवसिष्ठाद्याकृतिविशेषं स्मृत्वा, वसिष्ठत्वादिपदप्राप्तये अनुष्ठितकर्मविशेषांश्चानुस्मृत्य, तदाकारविशेषान् तान्वसिष्ठादीन् सृजति; ते चानधीत्यैव वेदैकदेशभूतमन्त्रादीन् स्वरतो वर्णतश्चास्खलितान्पठन्ति।  तदेषां मन्त्रादिकृत्वेऽपि वेदनित्यत्वमुपपद्यते॥२८॥

प्रजापतिप्रभृतिषु सर्वेषु तत्त्वेष्वव्याकृतपर्यन्तेषु अव्याकृतपरिणामरूपेषु शब्दमयेषु वेदेषु च विनष्टेष्वव्याकृतसृष्ट्यावृत्तौ कथं वेदस्य नित्यत्वमित्यत्र आह–

९४।  समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात्म्सृतेश्च – अव्याकृतसृष्ट्यावृत्तावपि सृज्यानां समाननामरूपत्वादेव न कश्चिद्विरोध:। आदिसर्गेऽपि हि परमपुरुष: पूर्वसंस्थानं जगत्स्मरन् तथैव सृजति,  वेदांश्च पूर्वानुपूर्वीविशिष्टानाविष्कृत्य हिरण्यगर्भाय ददातीति। पूर्वसंस्थानमेव जगत्सृजतीति कथमवगम्यते? दर्शनात्स्मृतेश्च।  दर्शनं – श्रुति:। अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी, सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्, दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षमथो सुवरिति, यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै इति च, स्मृतिरपि – यथर्तुष्वृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये। दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु। इति। एतदेव वेदस्य नित्यत्वं यत्पूर्वपूर्वोच्चारणक्रमविशेषं स्मृत्वा तेनैव क्रमेणोच्चार्यत्वम्। परमपुरुषोऽपि स्वरूपस्वाराधनतत्फलयाथात्म्यावबोधिवेदं स्वस्वरूपवन्नित्यमेव पूर्वानुपूर्वीविशिष्टं स्मृत्वा आविष्करोति।  अतो देवादीनां ब्रह्मविद्याधिकारे न कश्चिद्विरोध:॥२९॥ इति देवताधिकरणम् ॥ ७॥

१–३–८

९५।  मध्वादिष्वसंभवादनधिकारं जैमिनि: – छान्दोग्ये असौ वा आदित्यो देवमधु इत्युपक्रम्य। तद्यत्प्रथमममृतं तद्वसव उपजीवन्ति इत्युक्त्वा, स य एतदेवममृतं वेद वसूनामेवैको भूत्वाऽग्निनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति इत्यादिना ऋग्यजुस्सामादिवेदोदितकर्म संपाद्य रसाधारतया मधुमयस्यादित्यस्य पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरोर्ध्वांशान्वसुरुद्रादित्यमरुत्साध्यनाम्नां देवगणानां भोग्यत्वेनाभिधाय, तैर्भुज्यमानाकारेणादित्यांशानुपास्यानुपदिश्य, तानेवादित्यांशांस्तथा भूतान्प्राप्यानुपदिशति।  एवमादिषूपासनेषु वस्वादित्यादीनामधिकारोऽस्ति, नेति संशय:।  नास्त्यधिकार इति पूर्व: पक्ष:, वस्वादीनामुपास्यान्तर्गतत्वेन कर्मकर्तृभावविरोधात्, प्राप्यस्य वसुत्वादे: प्राप्तत्वाच्च।  राद्धान्तस्तु – ब्रह्मण एव तदवस्थस्योपास्यादीनां सतां स्वावस्थब्रह्मानुसन्धानाविरोधात्कल्पान्तरे वसुत्वादे: प्राप्तत्वाविरोधाच्च वस्वादीनामधिकार: संभवतीति। सूत्रार्थस्तु मधुविद्यादिषु वस्वादीनामनधिकारं जैमिनिर्मन्यते। असंभवात् – वस्वादीनामेव उपास्यानामुपासकत्वासंभवात्, वसुत्वादे: प्राप्तत्वादेव प्राप्यत्वासंभवाच्च॥३०॥

९६। ज्योतिषि भावाच्च – तं देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुर्होपासतेऽमृतम् इति ज्योतिषि – परस्मिन् ब्रह्मणि देवमनुष्ययोरधिकारसाधारण्ये सत्यपि, ज्योतिषां ज्योति: – परं ब्रह्म देवा उपासते इति विशेषवचनं वस्वादीनां कर्मकर्तृभावविरोधात्तेषु तेषामनधिकारं द्योतयति।  देवा इति सामान्यवचनं च वस्वादिविशेषविषयमित्यवगम्यते, अन्येषामविरोधात्॥३१॥

९७। भावं तु बादरायणोऽस्ति हि – तु शब्द: पक्षं व्यावर्तयति।  वस्वादीनां मधुविद्यादिषु अधिकारसद्भावं भगवान्बादरायणो मन्यते। अस्ति हि वस्वादीनामेवोपास्यत्वं प्राप्यत्वं च।  इदानीं वसूनामेव सतां कल्पान्तरे वसुत्वस्य प्राप्यत्वसंभवात्प्राप्यत्वं संभवति।  स्वात्मनां ब्रह्मभावानुसन्धानसंभवादुपास्यत्वं च संभवति। य एतामेवं ब्रह्मोपनिषदं वेद इति हि कृत्स्नाया मधुविद्याया: ब्रह्मविद्यात्वमवगम्यते॥३२॥  इति मध्वधिकरणम् ॥ ८ ॥

१–३–९

९८।  शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात्सूच्यते हि – ब्रह्मविद्यायां शूद्रस्याप्यधिकारोऽस्ति, नेति संशय:।  अस्तीति पूर्व: पक्ष:, – अर्थित्वसामर्थ्यसंभवात्। शूद्रस्यानग्निविद्यत्वेऽपि मनोवृत्तिमात्रत्वात् उपासनस्य संभवति हि सामर्थ्यम्। ब्रह्मस्वरूपतदुपासनप्रकारज्ञानं चेतिहासपुराणश्रवणादेव निष्पद्यते। अस्ति हि शूद्रस्यापीतिहासपुराणश्रवणानुज्ञा। श्रावयेच्चतुरोवर्णान्कृत्वा ब्राह्मणमग्रत इति। तथा तत्रैव विदुरादीनां ब्रह्मनिष्ठत्वं दृश्यते। उपनिषत्स्वपि। आजहारेमाश्शूद्रानेनैव मुखेनालापयिष्यथा इति शूद्रशब्देनामन्त्र्य ब्रह्मविद्योपदेशदर्शनाच्छूद्रस्यापीहाधिकारस्सूच्यते। राद्धान्तस्तु – उपासनस्य मनोवृत्तिमात्रत्वेऽपि अनधीतवेदस्य शूद्रस्य उपासनोपायभूतज्ञानासंभवात्, न सार्मथ्यसंभव:। कर्मविधिवत् उपासनाविधयोऽपि त्रैवर्णिकविषयाध्ययनगृहीतस्वाध्यायोत्पन्नज्ञानमेव उपासनोपायतया स्वीकुर्वते। इतिहासादयोऽपि स्वाध्यायसिद्धमेव ज्ञानमुपबृंहयन्तीति ततोऽपि नास्य ज्ञानलाभ:। श्रवणानुज्ञा तु पापक्षयादिफला।  विदुरादीनां तु भवान्तरवासनया ज्ञानलाभाद्ब्रह्मनिष्ठत्वम्। शूद्रेत्यामन्त्रणमपि न चतुर्थवर्णत्वेन; अपि तु ब्रह्मविद्यावैकल्याच्छुगस्य संजातेति।  अतो न शूद्रस्याधिकार:।                       सूत्रार्थस्तु– ब्रह्मविद्यावैकल्येन हंसोक्तानादरवाक्यश्रवणात्तदैवाचार्यं प्रत्याद्रवणाच्चाचार्येण तस्य शुश्रूषोर्विद्याऽलाभकृता शुक्सूच्यते। हि शब्दो हेतौ।  यस्मादस्य शुक्सूच्यते, अतश्शोचनाच्छूद्र इति कृत्वा आचार्यो रैक्व: जानश्रुतिं शूद्रेत्यामन्त्रयते; न जातियोगेनेत्यर्थ:॥३३॥

९९।  क्षत्रियत्वगतेश्च – अस्य शुश्रूषो: क्षत्रियत्वावगतेश्च न जातियोगेन शूद्रेत्यामन्त्रणम्।  प्रकरणप्रक्रमे हि बहुदायी इत्यादिना दानपतित्वबहुतरपक्वान्नदायित्वक्षत्तृप्रेषणबहुग्रामादिप्रदानैरस्य जानश्रुतेश्शुश्रूषो: क्षत्रियत्वं प्रतीतम्॥३४॥

१००।  उत्तरत्र चैत्ररथेन लिङ्गात् – उपरिष्टाच्चास्यां विद्यायां ब्राह्मणक्षत्रिययोरेवान्वयो दृश्यते। अथ ह शौनकं च कापेयमभिप्रतारिणं च इत्यादिना।  अभिप्रतारी हि चैत्ररथ: क्षत्रिय:। अभिप्रतारिणश्चैत्ररथत्वं क्षत्रियत्वं च कापेयसाहचर्याल्लिङ्गादवगम्यते। प्रकरणान्तरे हि कापेयसहचारिण: चैत्ररथत्वं क्षत्रियत्वञ्चावगतम्। एतेन वै चैत्ररथं कापेया अयाजयन् इति, तस्माच्चैत्ररथो नामैक: क्षत्रपतिरजायतेति च। अतोऽस्यां विद्यायामन्वितो ब्राह्मणादितरो जानश्रुतिरपि क्षत्रियो भवितुमर्हाति॥३५॥

१०१। संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाच्च – विद्योपदेशे उप त्वा नेष्ये इत्युपनयन– संस्कारपरामर्शात् शूद्रस्य तदभाववचनाच्चानधिकार:। न शूद्रे पातकं किञ्चिन्न च संस्कारमर्हाति।  इति हि निषिध्यते॥३६॥

१०२। तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्ते: – नैतदब्राह्मणो विवक्तुमर्हाति समिधं सौम्याहर इति शुश्रूषोर्जाबालेश्शूद्रत्वाभावनिश्चय एवोपदेशे प्रवृत्तेर्नाधिकार:॥३७॥

१०३।  श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात् – शूद्रस्य श्रवणाध्ययनादीनि हि प्रतिषिध्यन्ते। तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम् इति।  अनुपशृण्वतोऽध्ययनादिर्न संभवति॥३८॥

१०४।      स्मृतेश्च – स्मर्यते च शूद्रस्य वेदश्रवणादौ दण्ड:। अथ हास्य वेदमुपशृण्वत: त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रतिपूरणमुदाहरणे जिह्वाच्छेदो धारणे शरीरभेद इति॥३९॥ इति अपशूद्राधिकरणम्॥९॥

(प्रमिताधिकरणशेष🙂

प्रासङ्गिकं परिसमाप्य प्रकृतं परिसमापयति –

१०५।  कम्पनात् – अङ्गुष्ठप्रमितप्रकरणमध्ये। यदिदं किञ्च जगत्सर्वं प्राण एजति निस्सृतम्।  महद्भयं वज्रमुद्यतम् भयादस्याग्निस्तपति इत्यादौ प्राणशब्दनिर्दिष्टाङ्गुष्ठप्रमित-जनितभयनिमित्तादग्निवायुसूर्यप्रभृतिकृत्स्नजगत्कम्पनात् श्रूयमाणादङ्गुष्ठप्रमित: परमात्मैवेति निश्चीयते॥४०॥

१०६। ज्योतिर्दर्शनात् – अस्मिन्नेव प्रकरणे तत्संबन्धितया न तत्र सूर्यो भाति इत्यारभ्य तस्य भासा सर्वमिदं विभाति इति सर्वेषां छादकस्यानवधिकातिशयस्य भाश्शब्दाभिहितस्य ब्रह्मभूतस्य परस्य ज्योतिषो दर्शनाच्च अङ्गुष्ठप्रमित: परमात्मा॥४१॥ इति प्रमिताधिकरणशेष: ॥

१–३–१०

१०७।  आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् – छान्दोग्ये आकाशो ह वै नामरूपयोर्निर्वहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म तदमृतं स आत्मा इत्यत्राकाशशब्दनिर्दिष्ट: किं मुक्तात्मा, उत परमात्मेति संशय:।  मुक्त इति पूर्व: पक्षः। धूत्वा शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसंभवामि इति मुक्तस्यानन्तरप्रकृतत्वात्।  राद्धान्तस्तु – नामरूपयोर्निर्वहिता ते यदन्तरा इति स्वयमस्पृष्ट-नामरूपतया नामरूपयोर्निर्वोढृत्वेन श्रूयमाणोऽयमाकाशो बद्धमुक्तोभयावस्थात्प्रत्यगात्मनः अर्थान्तरत्वात्परमात्मैव।

सूत्रार्थस्तु – आकाश: परमात्मा, तस्य नामरूपयोर्निर्वोढृत्वतदस्पर्शलक्षणार्थान्तरत्व-व्यपदेशात्। प्रत्यगात्मनो ह्यर्थान्तरभूत एव नामरूपयोर्निर्वोढा। बद्धावस्थस्तावन्नामरूपाभ्यां स्पृष्टस्तत्परवशश्चेति न निर्वोढा; मुक्तस्यापि जगद्व्यापाररहितत्वान्न निर्वोढृत्वम्।  आदिशब्देन निरुपाधिकब्रह्मत्वामृतत्वात्मत्वादीनि गृह्यन्ते; तानि निरुपाधिकानि मुक्तस्यापि न संभवन्ति॥४२॥

ननु तत्त्वमस्यादिनैक्यव्यपदेशात्, नेह नानाऽस्तीति भेदप्रतिषेधाच्च न प्रत्यगात्मनः अर्थान्तरभूत: परमात्मेत्याशङ्क्याह –

१०८। सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन – व्यपदेशादिति वर्तते। प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त:, प्राज्ञेनाऽत्मनाऽन्वारूढ: इति सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्लुप्तसकलविशेषविज्ञानात्प्रत्यगात्मनस्तदानीमेव सर्वज्ञतया भेदव्यपदेशात्प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूत एव परमात्मा॥४३॥

१०९। पत्यादिशब्देभ्य:  – परिष्वञ्जके प्राज्ञे श्रूयमाणेभ्य: पत्यादिशब्देभ्यश्चायं प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूत: परमात्मा, सर्वस्याधिपतिस्सर्वस्य वशी सर्वस्येशान: इत्यादौ। ऐक्योपदेश–भेदप्रतिषेधौ तु ब्रह्मकार्यत्वनिबन्धनाविति। तज्जलान् इति, सर्वं खल्विदं ब्रह्म इत्यादिश्रुतिभिरेव व्यक्तौ ॥४४॥  इति अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशाधिकरणम् ॥ १० ॥

इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्री वेदान्तदीपे प्रथमस्याध्यायस्य तृतीय: पाद:॥