श्री रुक्मिणीसमेत श्री पार्थसारथि (वेङ्कटकृष्ण) स्वामिने नमः
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्यम्
श्रीशैलेशदयापात्रम् धीभक्त्यादिगुणार्णवम् ।
यतीन्द्रप्रवणम् वन्दे रम्यजामातरम् मुनिम् ।
लक्ष्मीनाथसमारम्भाम् नाथयामुनमध्यमाम् ।
अस्मदाचार्यपर्यन्ताम् वन्दे गुरुपरम्पराम् ॥
यो नित्यमच्युतपदाम्बुजयुग्मरुक्मव्यामोहतस्तदितराणि तृणाय मेने ।
अस्मद्गुरोर्भगवतोऽस्य दयैकसिन्धोः रामानुजस्य चरणौ शरणम् प्रपद्ये ।।
माता पिता युवतयस्तनया विभूतिः सर्वम् यदेव नियमेन मदन्वयानाम् ।
आद्यस्य नः कुलपतेर्वकुलाभिरामम् श्रीमत्तदङ्घ्रियुगलम् प्रणमामि मूर्ध्ना ।।
भूतम् सरश्च महदाह्वयभट्टनाथश्रीभक्तिसारकुलशेखरयोगिवाहान् ।
भक्ताङ्घ्रिरेणुपरकालयतीन्द्रमिश्रान् श्रीमत्पराङ्कुशमुनिम् प्रणतोऽस्मि नित्यम् ।।
शुक्लाम्बरधरम् विष्णुम् शशिवर्णम् चतुर्भुजम् ।
प्रसन्नवदनम् ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये ।।
यस्य द्विरदवक्त्राद्याः पारिषद्याः परश्शतम् ।
विघ्नम् निघ्नन्ति सततम् विष्वक्सेनम् तमाश्रये ।।
॥ श्रीः ॥
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये प्रथमोऽध्यायः
नारदः-
देवदेव महादेव नीलकण्ठ जगद्गुरो ।
श्रुतम् मयाऽखिलम् सम्यक् माहात्म्यम् विष्णुसम्सदाम् ॥ १ ॥
न तृप्तिर्जायते मेऽद्य वैभवम् शृण्वतो हरेः । २ ।
अधुना नैमिशारण्यम् प्राप्तवानहमव्ययम् ।
पुण्यम् पुण्यतमैर्नित्यम् सेवितम् मुनिसत्तमैः ॥ ३ ॥
तत्राद्राक्षम् मुनिवरान् सप्तर्षीश्च महात्मनः ।
अन्यानपि महाभागान् भगवद्भक्तिभावितान् ॥ ४ ॥
सनत्कुमारो भगवान् तेषाम् मध्ये महात्मना ।
आसीनश्च मया दृष्टो वसूनामिव वासवः ॥ ५ ॥
तमप्रमेयविभवम् ताम्श्च दृष्ट्वा महामुनीन् ।
तदाश्रमपदम् दिव्यम् प्रविष्टो हृष्टमानसः ॥ ६ ॥
कथाः कथयताम् तेषाम् शौनको वाक्यमब्रवीत् ।
सनत्कुमारम् देवेशम् ज्वलन्तम् स्वेन तेजसा ॥ ७ ॥
जम्बूद्वीपे पुराणस्य पुरुषस्व गदाभृतः ।
अष्टोत्तरशतानीति स्थानानि भगवन् श्रुतम् ॥
तान्यनुक्रमशःश्रोतुमिच्छामि मुनिपुङ्गव ॥ ८ ॥
नारदः-
शौनकेनैवमुक्तस्तु मुनिना भावितात्मना ।
सनत्कुमारो भगवानिदम् वचनमब्रवीत् ॥ ९ ॥
सनत्कुमार:-
अष्टोत्तरशतान्येव स्थानान्यत्र महामुने ।
विष्णोस्तस्यानुपूर्व्येण कथयामास तानि सः ॥ १० ॥
ततस्तेनान्तरा किञ्चिद्वृन्दावनमिति श्रुतम् ।
विष्णोस्थानम् महत्पुण्यमिति सङ्कीर्तितम् तदा ॥ ११ ॥
तत्रापि मूर्तयः पञ्च सन्ति विष्णोर्महात्मनः ।
इति सम्प्रस्तुतम् तेन तत्र तच्च मया श्रुतम् ॥ १२ ॥
तच्छ्रुत्वा तत्र देवेश त्वाम् द्रष्टुम् प्राप्तवानहम् ।
इमम् गिरिवरम् रम्यम् कैलासम् चन्द्रशेखर ! ॥ १३ ॥
कुत्र तद्भुवि देवेश बृन्दारण्यमिति श्रुतम् ।
स्थानम् विष्णोर्महत्तस्य मूर्तयः पञ्चकास्तथा ॥ १४ ॥
तत्र किम् तीर्थमित्युक्तम् प्रशस्तम् मुनिभिर्भुवि ।
किम् तस्य वैभवम् चापि तीर्थस्य च दयानिधे ।
एतत्सर्वम् मम ब्रूहि श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥ १५ ॥
महेश्वर:-
कोवा वक्तुम् समर्थोऽस्ति वैभवम् कैटभद्विषः ।
देवासुरर्षयस्सर्वे समेताश्शुद्धमानसाः ॥ १६ ॥
सप्रजापतयश्चापि बहुभिर्ब्रह्मवत्सरैः ।
वक्तुम् वैभवमेतेषाम् न शक्ता इति मे मतिः ॥ १७ ॥
तथाऽपि तव वक्ष्यामि भक्तियुक्तस्य नारद ।
यन्मया विदितम् किञ्चित्तच्छृणुष्व समाहितः ॥ १८ ॥
तोयाद्रिरिति विख्यातः पर्वतप्रवरो महान् ।
तत्रास्ते भगवान्देवः श्रीपतिर्गरुडध्वजः ॥ १९ ॥
नित्यम् सम्सेवितस्सर्वैर्देवासुरमहर्षिभिः ।
महाभागवतैश्चान्यैर्ज्ञातपूर्वस्त्वया मुने ॥ २० ॥
यत्र सम्सारजलधिमध्यमग्नान् समुद्धरन् ।
मनुजान्माधवो देवः कृपापरवशोऽवति ॥ २१ ॥
तत उत्तरपूर्वस्याम् दिशि तीरे महोदधेः ।
काचिदस्ति मुनिश्रेष्ठ पुरी देवपुरी शुभा ॥ २२ ॥
उद्यानाम्रवणोपेता पताकाध्वजमालिनी ।
वज्रवैडूर्यचित्राङ्गैः गोपुरैश्च विराजिता ॥ २३ ॥
दृढवप्रा सुविस्तीर्णा नानारत्नसमेधिता ।
कवाटैः काञ्चनमयैः मुक्ताजालविभूषितैः ॥ २४ ॥
तोरणैर्वज्रघटितैः समृद्धा सर्वतश्शुभा ।
प्रासादगणसङ्कीर्णा चन्द्रशाला विराजिता ॥ २५ ॥
चन्दनागरुधूपैश्च सर्वतः सम्प्रधूपिता ।
शोभिताऽत्युच्चशिखरैः सुधाधवलितैर्गृहैः ॥ २६ ॥
केलीगृहैमनोज्ञैश्च युक्ता धारागृहैरपि ।
नानामणिविचित्रैश्च देवायतनमण्डलैः ॥ २७ ॥
तत्रतत्र विराजन्ती चन्दनागरुधूपितैः ।
हृष्टपुष्टजनाकीर्णा सर्वसौभाग्यभाविता ॥ २८ ॥
मयूरनगरी नाम विश्रुता भुवनत्रये ॥ २९ ॥
महता तपसाऽऽराध्य ब्रह्माणम् लोकसत्कृतम् ।
याम् लेभे वृषभो राजा विश्वकर्मविनिर्मिताम् ॥ ३० ॥
यत्र मन्दारकाख्याय मुनये शूद्रयोनये ।
प्रसन्नष्षण्मुखस्साक्षादभीष्टान्प्रददौ वरान् ॥ ३१ ॥
तदा प्रभृति तत्रैव भक्तवात्सल्ययोगतः ।
प्रभुः शक्तिधरोऽद्यापि सन्निधिम् कुरुते सदा ॥ ३२ ॥
यद्रामण्यकमुद्वीक्ष्य स्वर्गस्यैवच सम्पदम् ।
विहायाल्पतया स्वर्गम् यत्र रेमे स शक्तिभृत् ॥ ३३ ॥
सालैस्तालैस्तमालैश्च हिन्तालैश्चम्पकैरपि ।
नालिकेरैश्च पुन्नागैश्चूतैः स्वादुफलैरपि ॥ ३४ ॥
सिन्दुवारैर्गन्धपूरैः बीजपूरैर्धवैरपि ।
अशोकैः पाटलीभिश्च वकुलैर्वञ्जुलैरपि ॥
एवम् बहुभिराकीर्णा वृक्षैः पुष्पफलान्वितैः ॥ ३५ ॥
कासारैस्सारसावासैः स्वच्छस्वादृदसम्युतैः ।
चक्रवाकानुचरितैः कारण्डवनिषेवितैः ॥
सङ्कीर्णाः सर्वतः पुल्लपद्मकहारकेसरैः ॥ ३६ ॥
मायेति माधवीचेति मयूरनगरीति च ।
पठन्ति वैष्णवी चेति यन्नामानि पुराविदः ॥ ३७ ॥
एवम्विधायास्तस्यास्तु नगर्या ह्यविदूरतः ।
बृन्दावनमिति ख्यातम् तद्वनम् देवपूजितम् ॥ ३८ ॥
उत्तरस्याम् दिशि ह्येतत्तस्याः पुर्या महद्वनम् ।
कोदण्डशतमात्रम् तु नगरीवनयोस्तयोः ॥ ३९ ॥
तत्तु रम्यम् मुनिश्रेष्ठ ! तुलसीकाननाभिधम् ।
विपिनम् विपुलश्रीकमनेकतरुसङ्कुलम् ॥ ४० ॥
सेवितम् मुनिशार्दूलैः सुशोभि विमलोदकैः ।
बृन्दावनमिति ख्यातम् त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ॥ ४१ ॥
विष्णोर्भगवतो यत्र मूर्तयस्सन्ति नारद ! ।
यत्र नित्यम् हरिः साक्षाद्देवदेवो जगद्गुरुः ॥ ४२ ॥
आत्मानम् पञ्चधा कृत्वा वसत्यमितविक्रमः ॥ ४३ ॥
महापातकयुक्तोऽपि यत्र गत्वा विमुच्यते ।
न तत्को नाम जानाति बृन्दारण्यम् महामुने ॥ ४४ ॥
तुलसीकानने यस्तु मुहूर्तमपि तिष्ठति ।
स वाजपेययज्ञस्य फलमाप्नोति पुष्कलम् ॥ ४५ ॥
स्वप्नेऽपि यस्तु विप्रेन्द्र! तद्गतिम् कलयेन्नरः ।
तदर्थफलमाप्नोति सतु पश्यति जागरे ॥ ४६ ॥
ये वसन्ति तदा तत्र बृन्दावनविभूषिते ।
तिर्यञ्चोऽपि पदम् यान्ति ते विष्णोरमितौजसः ॥ ४७ ॥
यस्तु तद्गच्छति नरो भक्तिहीनोऽपि कारणात् ।
तस्य पापानि नश्यन्ति ग्रीष्मेऽम्भाम्सीव सर्वतः ॥ ४८ ॥
तुलसीकाननम् गच्छन्नुन्मत्तोऽपि यदृच्छया ।
विमुच्यते सर्वपापैः शरदीव घनैर्नभः ॥ ४९ ॥
यस्तु गच्छति तद्विद्वान् भक्तिश्रद्धापुरस्सरः ।
स विष्णुपदमाप्नोति तत्कुलानन्त्यमेव च ॥ ५० ॥
बृन्देत्यक्षरयुग्मम् च तुलसीत्यक्षरत्रयम् ।
सङ्कीर्तयति योनाम तस्य पुण्यमनन्तकम् ॥ ५१ ॥
यस्तु प्रातः समुत्थाय यत्रकुत्र वसन्नपि ।
तुलसीवनमित्येतद्वदन् याति पराम् गतिम् ॥ ५२ ॥
घो प्रातः काले शुचिर्भूत्वा यस्तु भक्तिसमन्वितः ।
बृन्दावनमिति ह्येतत् पञ्चकृत्वो जपन्नरः ॥ ५३ ॥
विधूय पापान् सकलान् कामान्प्राप्येह मानवः ।
अन्ते च तत्पदम् याति यदनन्तमनादि च ॥ ५४ ॥
तत्सन्ततिभवास्सर्वे महाभागवता मुने ।
भवन्ति परमात्मानम् प्राप्नुवन्ति मनीषिणः ॥ ५५ ॥
गीयते च पुरा गीतः कदाचित्कारणान्तरे।
सुमेरुशिखरे देवैः श्लोकोऽयम् सहसङ्गतैः ॥ ५६ ॥
स्थानेषु वैष्णवेष्वेषु बृन्दारण्यमनुत्तमम् ।
सुरेषु माधवः श्रेष्ठः तद्भक्तेषु च शङ्करः ॥ ५७ ॥
तस्मान्नारद ! कुत्रापि तत्समम् नावलोकये ।
मुक्तिक्षेत्रम् मनुष्याणाम् क्षेत्रम् बृन्दावनाभिधम् ॥ ५८ ॥
यस्तु तद्गच्छति नरो बृन्दारण्यम् महामतिः ।
तस्यापराधम् कुर्वन्तो गच्छन्ति नरकायुतम् ॥ ५९ ॥
बृन्दारण्यमिति ह्येतन्नास्त्यक्षरचतुष्टयम् ।
वदने यस्य मूर्खस्य तम् दृष्ट्वा स्नानमाचरेत् ॥ ६० ॥
तुलसीकाननम् गन्तुम् प्रवृत्तम् यो निवारयेत् ।
तस्य पापात्मनो देहम् स्पृष्ट्वा चान्द्रायणम् चरेत् ॥ ६१ ॥
बृन्दावनमिति ह्येतन्न वदेद्यो विमूढधीः ।
तम् गर्दभम् समारोप्य राजा राष्ट्राद्विवासयेत् ॥ ६२ ॥
बृन्दावनमितिह्येतन्न श्रुतम् येन वै रुषा ।
तच्छ्रोत्रे त्वग्नितप्तेन सीसेनापूरयेसुधीः ॥ ६३ ॥
तुलसीकाननम् यस्तु मनसाऽपि न चिन्तयेत् ।
तन्मनः सर्वपापानाम् निलयम् मुनिसत्तम ! ॥ ६४ ॥
केनापि कीर्तिते तस्मिन् बृन्दारण्येऽञ्जलिम् नरः ।
न करोति विमूढात्मा नरकानाप्नुयाद्धृवम् ॥ ६५ ॥
यो न पश्यति पापात्मा स्वप्नेऽपि तुलसीवनम् ।
स चक्षुषा युतो वाऽपि जात्यन्धो नात्र सम्शयः ॥ ६६ ॥
तत्र कैरविणी नाम सरसी फुल्लपङ्कजा ।
कैरवोत्पलसंछना काचिदस्ति महामुने ॥ ६७ ॥
तत्र स्नात्वा विमुच्यन्ते सर्वपापैश्च मानवाः ।
सम्सारजलधौ मग्नाः मज्जनादत्र नारद ॥
विधूतनिखिलाघौघाः गच्छन्ति परमाम् गतिम् ॥ ६८ ॥
अस्या जलमुपस्पृश्य पीत्वा दृष्ट्वाऽपि मानवः ।
मुच्यमानो भवाघौधैः गच्छत्यन्ते पदम् हरेः ॥ ६९ ॥
यस्तु कैरविणीतीरे तत्तरङ्गानिलावृते ।
नित्यम् वसति धर्मात्मा तद्वशम् याति माधवः ॥ ७० ॥
एतद्विदित्वा मुनिवर्य ! यो वै मुक्तिम् मुकुन्दादधिगन्तुकामः ।
बृन्दावने निर्ममधीः करोति भक्तिम् समाप्नोति स सर्वकामान् ।। ॥ ७१ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
प्रथमोऽध्यायः।
श्रीमद्वरवरमुनये नमः
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये द्वितीयोऽध्यायः
नारदः
तत्र या मूर्तयः पञ्च विष्णोः सन्तीति विश्रुताः ।
ताः श्रोतुमहमिच्छामि परम् कौतूहलम् हि मे ॥ १ ॥
महेश्वर:- यच्छ्रोतुमिच्छसि मुने कौतूहलसमन्वितः ।
तत्सर्वम् कथयिष्यामि यथातत्त्वम् महामते ! ॥ २ ॥
पुरा तत्र कदाचिद्वै सुपुण्ये तुलसीवने ।
भृग्वाद्या मुनयः सप्त तपस्तेपुः सुदुष्करम् ॥ ३ ॥
भृगुरत्रिर्मरीचिश्च मार्कण्डेयस्तथाऽपरः ।
सुमतिस्सप्तरोमा च तथा जालिश्च सप्तमः ॥ ४ ॥
एते पावकसङ्काशाः पवनाम्वुच्छदाशिनः ।
तपश्चेरु र्महद्धोरम् मुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः ॥ ५ ॥
एतस्मिन्नन्तरे काले मध्ये दुग्धपयोनिघेः ।
अनन्ते भुजगाधीशे शारदाम्बुदपाण्डरे ॥ ६ ॥
शयानस्य जगद्रक्षाजागरूकस्य काङ्क्षिणः ।
सुरासुरगुरोर्विष्णोः लक्ष्म्याश्च मुनिसत्तम ।
कदाचित् प्रणयक्रोधः प्रादुरासीन्मनोहरः ॥ ७ ॥
तस्मिन् प्रवृत्ते लक्ष्मीस्तु कोपसम्रक्तलोचना ।
वक्षःपीठात्तदा विष्णोः निपत्य द्रुतमागता ॥ ८ ॥
तदाश्रमपदम् पुण्यम् बृन्दारण्यम् महात्मनः ।
भृगोर्मुनिवराकीर्णम् कृपयाऽम्बुधिनन्दिनी ॥ ९ ॥
तत्रागत्याश्रमे रम्ये वपुः कृत्वाऽतिकोमलम् ।
कस्यापि चन्दनतरोर्मूले शिश्ये सुबालिका ॥ १० ॥
ततः कदाचित्तम् देशमाजगाम यदृच्छया ।
भृगुःशिष्यैः परिवृतो मार्कण्डेयेन सम्युतः ॥ ११ ॥
ताम् दृष्ट्वा तत्र विप्रेन्द्रः सुकुमारीम् मनोहराम् ।
विस्मयम् परमम् प्राप्तः तेच तस्यानुयानिनः ॥ १२ ॥
किमेतञ्चन्दनतरोरिति मूले कुमारिकाम् ।
तेऽपश्यम्श्चारुसर्वाङ्गीम् तप्तहाटकसन्निभाम् ॥ १३ ॥
फुल्लपङ्कजगर्भाभपाणिपादतलोदराम् ।
सर्वलक्षणसम्पन्नाम् किञ्चिदुन्मीलमूर्धजाम् ॥ १४ ॥
लसल्ललाटफलकाम् सुभ्रुवम् ललिताननाम् ।
विकचेन्दीवराभाक्षी सुनासाम् मन्दहासिनीम् ॥
आकुञ्चिताङ्गुलिकरद्वन्द्वाम् कम्ब्वाभकन्धराम् ॥ १५ ॥
अथोपसृत्य ते सर्वे तस्थुर्विस्मितमानसाः।
मुनयस्ताम् महाभागाः पश्यन्तोऽनिमिषेक्षणाः ॥ १६ ॥
ततः कराभ्यामादाय बालामिन्दुनिभाननाम् ।
भृगुः स्वमाश्रमम् तूर्णमाजगाम महामुने ॥ १७ ॥
स्वाश्रमम् समुपागत्य निजदारानथाब्रवीत् ।
मुनिः कुमारीमेताम् वै रक्षध्वमिति सादरम् ॥ १८ ॥
ताम् पश्यमानास्ताः सर्वा ऋषिपत्न्यो मनोहराम् ।
कुमारीम् विस्मयम् जम्मुः महतीम् च तदा मुदम् ॥ १९ ॥
ततः प्रमुदिता लक्ष्मीमरक्षन् वालिकामिव ।
साऽपि तासामृषिस्त्रीणाम् जनयन्ती पराम् मुदम् ॥
व्यवर्धत प्रतिदिनम् वर्षास्विव तरङ्गिणी ॥ २० ॥
ततस्तस्या भूगुः पुण्ये वासरेऽन्यैस्सहर्षिभिः ।
नाम चक्रे मुनिश्रेष्ठो वेदवल्लीति नारद ॥ २१ ॥
सा तस्य मुनिशार्दूल सञ्चरन्त्याश्रमे शुभे ।
भृगोर्लक्ष्मीराश्रमस्य लक्ष्मीरिव हि देहिनी ॥ २२ ॥
इतस्ततस्सञ्चरन्ती लालिता तैर्महात्मभिः ।
शुश्रूणपरा तेषामुवास कतिचित्समाः ॥ २३ ॥
अथ तत्रागमत्पुण्ये बृन्दारण्येऽद्भुताकृतिः ।
भगवान्देवदेवेशो वासुदेवः सनातनः ॥ २४ ॥
तरुणाम्बुजपत्राक्षस्तप्तकाञ्चनकुण्डलः ।
युगायतभुजद्वन्द्वो राजपुत्र इवाबभौ ॥ २५ ॥
तत्र ताम् चारुसर्वाङ्गीम् वेदवल्लीमनिन्दिताम् ।
पुष्पापचायम् कुर्वन्तीम् ददर्शाश्रमवासिनीम् ॥ २६ ॥
तम् दृष्ट्वा साऽपि सम्भ्रान्ता गत्वा पित्रे न्यवेदयत् ।
तच्छ्रुत्वा वचनम् तस्या भृगुः परमधार्मिकः ॥ २७ ॥
निर्जगामाश्रमात्तस्मात्तम् ददर्शाविदूरतः ।
तस्य दर्शनमात्रेण वासुदेवस्य नारद ! ॥ २८ ॥
विनिर्मलमनाः सोऽथ बुबुधे विष्णुमव्ययम् ।
मत्वा तम् शार्ङ्गधन्वानम् भृगुर्विमलमानसः ।
आनन्दबाष्पसम्युक्तस्तुष्टाव मधुसूदनम् ॥ २९ ॥
नमो नमस्ते जगदीश नाथ नमो नमस्तेऽखिलदेवदेव ! ।
नमो नमस्ते भगवन् रमेश नमो नमस्तेऽण्डयुताधिनाथ ! ॥ ३० ॥
त्वत्तेजसेदम् जगदाविभाति त्वच्छक्तिलेशाद्ध्रियते सदा च ।
त्वद्दत्तनामादिविभेदमीश व्याप्तम् त्वया सर्वमशेषशेषिन् ! ॥ ३१ ॥
सर्वागमास्त्वत्पदमामनन्ति सर्वे पुराणा मुनयश्च देव ! ।
शरीरमन्यत्तव चास्त्यनन्त ! तेजोमयम् व्योम्नि परे पराणाम् ॥ ३२ ॥
त्वत्पादपद्मद्वयमाश्रयन्ते येवै नरा निर्मलमानसास्ते ।
तत्ते पदम् नित्यमशेषदोषविहीनमायान्ति विशुद्धसत्त्वम् ॥ ३३॥
तवानुकल्पम् शतशो भवन्ति जन्मानि धर्मागमपालनाय ।
तम् ये न जानन्ति नरा विमूढास्ते यान्त्यधस्त्वाम् विहितावतारम् ॥ ३४ ॥
त्वच्छासनम् ये परिपालयन्ति त्वम् तान् नयस्यच्युत ताम् महार्घाम् ।
भिन्दन्ति ये ते निरये पतन्ति राज्ञामिवापथ्यकरा हि लोके ॥ ३५ ॥
सर्वेच देवास्सहितारस्वराज्ञा सर्वेच वेदास्सपयोजजाताः ।
स्तोतुम् न शक्ता यमशेषरूपम् तम् त्वाम् कथम् स्तोतुमहम् हि शक्तः ॥ ३६ ॥
यस्य स्वरूपम् नविदुः पुराणाः महर्षयो निर्मलमानसास्तम् ।
त्वाम् स्तोतुमध्याहमिह प्रवृत्त इच्छामि तर्तुम् जलधिम् हि दोर्भ्याम् ॥३७॥
प्रसीद नारायण चक्रपाणे प्रसीद विश्वाधिक विश्वमूर्ते!।
प्रसीद देवेश दयाम्बुराशे प्रसीद लक्ष्मीरमणाधिनाथ ! ॥ ३८ ॥
तवाद्य रूपम् भगवन् प्रसन्नस्त्वमेव मे दर्शय वासुदेव ! ।
जानामि लक्ष्मीपतिमप्रमेयम् त्वामद्य मद्भाग्यफलम् विपक्वम् ॥ ३९ ॥
इत्येवमुक्त्वा मुनिसत्तमोऽयम् भृगुः प्रलम्बीकृतचीरजालः ।
ननाम भूमौ रचिताञ्जलिर्वै विच्छिन्नमूलेव लता वनान्ते ॥ ४० ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
द्वितीयोऽध्यायः
श्रीमद्वरवरमुनये नमः
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये तृतीयोऽध्यायः
महेश्वर:-
इत्येवमुक्तो मुनिना महात्मा विष्णुविभुर्नारदवीक्षितो हरिः ।
दृष्ट्वा भृगौ भक्तिमतिप्रवृत्ताम् निजाम् तनुम् प्राप दयाम्बुराशिः ॥ १ ॥
निजाम् तनुम् प्राप्य निसर्गचित्राम् प्रसन्नवक्त्राम् हरिरायताक्षः ।
भृगुम् नमन्तम् प्रसमीक्ष्य देवः पयोदगम्भीरमिदम् बभाषे ॥ २ ॥
तव प्रसन्नोऽस्मि मुनीश्वराद्य यत्त्वम् भृगो हीच्छसि रूपमेतत् ।
द्रष्टुम् तदालोकय मामकम् वै यदन्यदिच्छस्यथ ते ददामि ॥ ३ ॥
एतच्छ्रुत्वा भृगुस्सोऽथ वचनम् मधुविद्विषः ।
उत्थायालोकयामास विष्णुम् हृष्टमना मुने ! ॥ ४ ॥
प्रसन्नवक्त्राम्बुजमायताक्षम् किरीटिनम् नीरदनीलकायम् ।
निष्टप्तचामीकरचारुवस्त्रम् निमग्ननाभिम् तनुवृत्तमध्यम् ॥ ५ ॥
सुदीर्घबाहुम् सुविशालफालम् सुनासमीषत्स्मितचारुवक्त्रम् ।
सुजातकर्णद्वयकुण्डलाढ्यम् सुजातकम्ब्वाभशिरोधराग्रम् ॥ ६ ॥
विशालवक्षस्थलमत्युदग्रम् मृणालसूत्रामलयज्ञसूत्रम् ।
अरीशशङ्खाधिपशोभिबाहुम् सुजातपङ्केरुहचारुपादम् ॥ ७ ॥
स तम् दृष्ट्वा जगन्नाथम् भृगुर्वैतपताम् वरः ।
निपपात पुनर्भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः ॥ ८ ॥
उत्थाय सहसा भूयः कृत्वा चापि प्रदक्षिणम् ।
पुनःपुनश्च कुर्वाणः प्रणामम् च प्रदक्षिणम् ॥
अत्यन्तभक्तियुक्तोऽसौ उन्मत्त इव लक्ष्यते ॥ ९ ॥
सोऽतिहृष्टमना भूयो निपतन्नुत्पतन्पुनः ।
प्रावृषीव रराजासौ दृष्ट्वा मेघम् शिखावलः ॥ १० ॥
स दृष्ट्वा विष्णुमव्यग्रम् भृगुर्वै तपताम् वरः।
अमितानन्दजलधौ मग्नो निश्चलताम् ययौ ॥ ११ ॥
स निश्चलाभ्याम् नेत्राभ्याम् पश्यमानो जगद्गुरुम् ।
त्यक्तान्यविषयस्तस्थौ रराज लिखितो यथा ॥ १२ ॥
स. तमुद्वीक्ष्य भगवान् भृगुमानन्दनिश्चलम् ।
स्निग्धगम्भीरनिर्घोषमिदम् वचनमब्रवीत् ॥ १३ ॥
श्रीभगवान्-
प्रसन्नेन मया ब्रह्मन् मामकम् दर्शितम् त्विदम् ।
यतेऽभिलषितम् रूपम् त्वत्प्राक्तनतपःफलम् ॥
किमन्यदिच्छसि मुने तद्वदस्व ददामि ते ॥ १४ ॥
इत्येवमुक्तस्तेनाथ भृगुर्भगवता मुने ।
बद्धाञ्जलिपुटो हृष्टः प्रोवाच मधुसूदनम् ॥ १५ ॥
भृगुः :-
तव प्रसादाद्भगवन् मयेदम् रूपमद्भुतम् ।
दृष्टम् ब्रह्मादिभिश्चैव योगिभिर्यद्दुरासदम् ॥ १६ ॥
किन्तु त्वम् मामके देव ह्याश्रमे पुण्यदर्शने ।
वस्तुमर्हसि विश्वात्मन् दयापारपयोनिधे ॥ १७ ॥
त्वामर्चयितुमिच्छामि ह्यत्रैवानुदिनम् प्रभो ।
प्रयतेनामुना नित्यम् मार्कण्डेयेन सम्युतः ॥ १८ ॥
रुद्रः :-
इत्युक्तो भगवान् भूयो भृगुम् मुनिवरम् तदा ।
प्रत्युवाच शुभाम् वाणीम् मेघगम्भीरनिस्वनाम् ॥ १९ ॥
श्रीभगवान्-
तथैवाहम् करिष्यामि यथाभिलषितम् तव ।
किञ्चैतत्तपताम् श्रेष्ठ श्रोतुमर्हसि मे वचः ॥ २० ॥
या तवात्राश्रमे पुण्ये वेदवल्लीति नामतः ।
वर्धते सुकुमारी सा देया कन्या मम द्विज ॥ २१ ॥
रुद्रः :-
एवमुक्तो भृगुस्तूर्णमाह्वयामास ताम् शुभाम् ।
साऽपि तत्रागता देवम् ददर्शोज्ज्वलविग्रहम् ॥
तम् दृष्ट्वा सा शुभापाङ्गी पितरम् वाक्यमब्रवीत् ॥ २२ ॥
वेदवल्ली –
तात मन्नाथ एवायम् नात्र कार्या विचारणा ।
अस्यैव पाणिम् गृह्णामि नान्यस्य यदि ते मतम् ॥ २३ ॥
रुद्रः –
एवमुक्तोऽब्रवीद्वाक्यम् यदि ते रोचते सुते ।
पाणिम् गृहाण भद्रम् ते न विलम्बितुमर्हसि ॥ २४ ॥
ततो हृष्टमनाः सोऽथ हुत्वा हुतभुजम् भृगुः ।
यथावत्केशवायास्मै ददौ कन्याम् महामतिः ॥ २५ ॥
पुष्पवृष्टिः पपाताथ ननृतुश्चाप्सरोगणाः।
देवदुन्दुभयश्चापि विनेदुर्जलदोपमाः ॥ २६ ॥
तत्र सर्वे समायाता देवाः साग्निपुरोगमाः ।
स्वयम्भूर्भगवानिन्द्रो येचान्ये देवयोनयः ॥ २७ ॥
ततोऽब्रवीद्भृगुम् ब्रह्मा लोककर्ता स्वयम्प्रभुः ।
धन्योऽसि त्वम् महाभाग ! यस्य गेहे हरिः स्वयम् ॥ २८ ॥
जग्राह पाणिम् लक्ष्म्या प्रसन्नो भगवान्मुने! ।
यामेनामाश्रमे तस्मिन् त्वम् बालाम् प्राप्तवानसि ॥ २९ ॥
तामवेहि श्रियम् विप्र ! न मन्यस्व सुतामिति ।
इत्युक्त्वा देवदेवेशो ब्रह्मा सुरगणैस्सह ॥
सत्यलोकम् जगामाशु प्रणिपत्य जनार्दनम् ॥ ३० ॥
भृगुश्च स महातेजा विस्मयम् परमम् गतः ।
न मेऽन्यस्सदृशोऽस्तीति मत्वा चिरमुवास ह ॥ ३१ ॥
माघमासे महातेजा द्वादश्याम् स हरिःस्वयम् ।
प्रादुरास भृगोस्तस्य ह्याश्रमे पुण्यकर्मणः ॥ ३२ ॥
ततस्तस्मिन्दिने यस्तु बृन्दारण्ये महामतिः ।
मन्नाथम् प्रणमेद्विप्रः स याति परमम् पदम् ॥ ३३ ॥
यतो मन्नाथ इत्याह वेदवल्ली शुचिस्मिता ।
ततो मन्नाथ इत्येव विश्रुतो भुवनत्रये ॥ ३४ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
तृतीयोऽध्यायः
श्रीमद्वरवरमुनये नमः.
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये चतुर्थोऽध्यायः
रुद्रः –
ततोऽत्रिरिति विख्यातो यो भागवतसत्तमः ।
तपस्तेपे महातेजा मुनिरन्यैस्सुदुष्करम् ॥ १ ॥
मुकुन्दान्मुक्तिमन्विच्छम्स्तध्द्यानापास्तकल्मषः ।
चिरम् तपश्चचारासौ तस्मिन्बृन्दावने शुभे ॥ २ ॥
ततः कदाचित्तम् देशमागतो विकटो मुनिः।
दिदृक्षुर्भूमिभागाम्श्च तीर्थान्यायतनानिच ॥ ३ ॥
पत्तनानि नदीश्चैव पर्वतान् सहकाननान् ।
आश्रमाणि मुनीनाम् तु पश्यन्नायात्तदाश्रमम् ॥ ४ ॥
तम् दृष्ट्वाऽऽश्रममव्यग्रम् शान्तपक्षिमृगायुतम् ।
अत्युञ्चतरुसम्बाधमानीलनवशाद्वलम् ॥ ५ ॥
बृन्दाबृन्दसमाकीर्णम् शिखावलकुलाकुलम् ।
मणिपर्वतसङ्काशैर्मत्तैर्गजशतैर्युतम् ॥ ६ ॥
मधुपानमदोन्मत्तमधुव्रतलतावृतम् ।
सरोभिर्विमलैः पूर्णैः पद्मकैरवशोभितैः ॥ ७ ॥
हम्सकारण्डवाकीर्णैः शोभितम् सर्वतश्शुभम् ।
मुनिभिश्च समाकीर्णम् विस्मयम् परमम् ययौ ॥ ८ ॥
विकटस्तद्वनम् सर्वम् पश्यमान इतस्ततः ।
ददर्शात्रिम् महातेजोब्रह्माणमिव चापरम् ॥ ९ ॥
ववन्दे चरणौ तस्य यथा काव्यः प्रजापतिम् ।
प्रणमन्तम् तमुत्थाप्य पादयोः स महामतिः ॥ १० ॥
परिष्वज्य च बाहुभ्याम् पूजाम् चके यथाविधि ।
ततः कृतपरीचारम् कृतासनपरिग्रहम् ॥
अत्रिर्मधुरया वाचा तमित्याह महामुने ॥ ११ ॥
कस्त्वम् किम् नाम ते सौम्य क: पिता ते कुतो भवान् ।
सर्वमेतद्यथातत्त्वम् वक्तुमर्हसि सुव्रत ! ॥ १२ ॥
रुद्रः –
इत्युक्तस्तमुवाचेदम् विकटोऽत्रिम् महामुनिम् ।
भगवन् सर्वमाख्यास्ये यथावत्तछृणुष्व हि ॥ १३ ॥
विकटः –
अस्ति जम्बूवनम्नाम गङ्गातीरेऽतिशोभनम् ।
नानातरुसमाकीर्णम् नानापक्षिनिषेवितम् ॥ १४ ॥
हृद्यानेकसरोयुक्तम् विद्यावद्द्विजमण्डितम् ।
हृष्टानेकमुनीन्द्राढ्यम् पुष्टानेकमृगद्विजम् ॥ १५ ॥
तत्रास्ते कपिलोनाम मुनिः परमधार्मिकः ।
तपसा यशसा चापि यस्य नास्ति समो भुवि ॥ १६ ॥
तस्यास्ति पुत्रस्तेजस्वी तरुणस्तपताम् वरः ।
तस्याहमौरसः पुत्रो विकटो नाम नामतः ॥ १७ ॥
विसृष्टस्तेन दिष्टान्तम् प्रविष्टेनास्मि वालिशः ।
ततः प्रभृति तत्रान्यैर्मुनिभिः परिवर्धितः ॥ १८ ॥
यथावदुपनीतश्च तथा चाध्यापितोऽस्मि तैः।
तत्रैव सुचिरम् कालम् कुर्वम्स्तेषाम् महात्मनाम् ॥
शुश्रुषामेव सम्हष्टो मुनीनाम् भावितात्मनाम् ॥ १९ ॥
ततः कदाचिन्मारीचो महातेजास्तपोधनः ।
जम्बूवनम् समागच्छद्भार्गवस्य दिदृक्षया ॥ २० ॥
यथावद्भार्गवेणाथ पूजितस्स महामतिः ।
उपविष्टश्च मारीचश्चकार विविधाः कथाः ॥
ततः पप्रच्छ भगवान् भार्गवस्तम् महामुनिम् ॥ २१ ॥
भार्गवः –
यथा वदसि मेरोस्त्वमागतोऽस्मीति सुव्रत ।
वार्ता तत्रतु का वृत्ता देवर्षीणाम् समागमे ।
समाख्याहि मुनिश्रेष्ठ ! परम् कौतूहलम् हि मे ॥ २२ ॥
विकटः –
इत्युक्तस्तम् स मारीचः प्रहसन्प्रत्युवाचह ।
शृणुष्व ताम् मुनिश्रेष्ठ ! यन्माम् त्वम् परिपृच्छसि ।। ॥ २३ ॥
मारीचः –
तत्र देवर्षयस्सिद्धाः मरुतश्च सवासवाः ।
समागता महात्मानः वसिष्ठश्च महायशाः ॥
ततोऽब्रवीद्वसिष्ठस्तु तेषाम् मध्ये महात्मनाम् ॥ २४ ॥
वसिष्ठः –
तुलसीकाननम् नाम दक्षिणस्याम् दिशि स्थितम् ।
तत्रात्रिरिति विख्यातो मुनिश्चरति वै तपः ॥
तस्य प्रसन्नो भगवान् हरिः प्रादुर्भविष्यति ॥ २५ ॥
मारीचः –
इत्येवमब्रवीद्विप्र ! वसिष्ठस्तु महामुनिः ॥ २६ ॥
विकटः –
इति होवाच मारीचस्तत्र तच्च मया श्रुतम् ।
तच्छ्रुत्वाऽहम्वचो विप्र मारीचस्य महात्मनः ॥
द्रष्टुम् त्वामिह वेगेन ह्यागतोऽस्मि महामुने ॥ २७ ॥
रुद्रः –
एतच्छ्रुत्वा शुभम् वाक्यम् विकटस्य महामुनेः ।
हृष्टोऽत्रिरिति होवाच तम् परिष्वज्य पाणिना ॥ २८ ॥
अत्रिः –
दिष्ट्या त्वमिहचायातः स्वागतम् ते तपोधन ! ॥ २९ ॥
रुद्रः –
विकटोऽप्यत्रिणा तेन सत्कृतो मुनिभिश्च सः ।
न्यवसत्सुसुखम् तैश्च सार्धम् बह्व्यस्समा मुने ॥ ३० ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
चतुर्थोऽध्यायः
श्रीमद्वरवरमुनये नमः॥
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये पञ्चमोऽध्यायः
रुद्रः –
तत्रैवम् वसतस्तस्य बृन्दारण्ये सहात्रिणा ।
विकटस्यतु विप्रर्षेः बहवो वत्सरा गताः ॥ १ ॥
ततः कदाचिद्गगनम् कुर्वन्ती विमलम् शनैः ।
आजगाम शरत्फुल्लकाशकोशविराजिता ॥ २ ॥
अम्बरे वारिदैर्मुक्ते विमले सञ्चरन् शशी ।
विरराज यथा पूर्णे हम्सस्सरसि शोभते ॥ ३ ॥
प्रसन्नाश्च दिशस्सर्वा नद्यश्च विमलोदकाः ।
बभूवुस्सत्परिष्वङ्गादिव चेताम्सि योगिनाम् ॥ ४ ॥
राजहम्साश्शनैर्भूमिमाजग्मुर्मधुरारवाः ।
यथाऽन्धतमसि क्षीणे रश्मयोऽमृतरोचिषः ॥ ५ ॥
तपः प्रभाते विमले तस्मिन् काले मनोहरे ।
जगाम मुनिभिस्सार्धम् प्रातस्सन्ध्यामुपासितुम् ॥ ६ ॥
ततो गत्वेन्द्रतीर्थाख्यम् सरस्सरसिजावृतम् ।
कृतसन्ध्याविधिस्तैश्च स्वमाश्रममुपागमत् ॥ ७ ॥
स्वमाश्रममुपागत्य हुतहव्यहुताशनः ।
सूपविष्टस्स तैस्सार्धम् चकार विविधाः कथाः ॥ ८ ॥
एतस्मिन्नन्तरे शब्दः प्रादुरासीन्मनोहरः ।
तुर्यनादानुचरितो महानमरदुन्दुभेः ॥ ९ ॥
पुष्पवृष्टिश्च पतिता गगनात्सुमनोहरा ।
सेन्द्रा देवर्षयश्चैव सकिन्नरमहोरगाः ॥ १० ॥
प्रवृत्तनृत्ताश्च तदा जम्मुरप्सरसोऽम्बरे ।
सोऽत्रिरप्यथ तान्दृष्ट्वा देवान् श्रुत्वा च तद्ध्वनिम् ।
परम् विस्मयमापन्नः उदतिष्ठत्सहैव तैः ॥ ११ ॥
अथोत्थाय महातेजाश्शिष्यैः परिवृतैस्तदा ।
विलोकयन्दिशस्सर्वास्तस्थौ तत्र महामुनिः ॥ १२ ॥
ततस्तस्याग्रतो विप्र प्राङ्मुखस्य महामुनेः ।
प्रादुर्बभूव रुचिरम् विमानम् सूर्यसन्निभम् ॥ १३ ॥
किङ्किणीजालसन्नद्धम् वैडूर्यमयतोरणम् ।
तप्तकाञ्चनचित्राङ्गम् मुक्ताजालविभूषितम् ॥ १४ ॥
स ददर्श ततस्तस्य पार्श्वयोरुभयोरपि ।
वीजन्तौ चामरे दिव्ये हेमदण्डमनोहरे ॥ १५ ॥
अरजे वाससी सूक्ष्मे वसानौ दीर्घबाहुकौ ।
पुरुषावमरपख्यौ सर्वाभरणभूषितौ ॥ १६ ॥
ततस्तस्य महाभागो विमानस्यार्करोचिषः ।
पृष्ठतोऽपश्यदत्युग्रमुद्यन्तमिव भास्करम् ॥
दैत्यदानवदर्पघ्नम् वैनतेयम् महौजसम् ॥ १७ ॥
पुरतोऽस्य विमानस्य तप्तचामीकराभया ।
विराजन्तम् वेत्रयष्टया विष्वक्सेनमपश्यत ॥ १८ ॥
अनन्तम् नाम नागेशमनन्तबलसम्युतम् ।
वामेच पार्श्वे चाद्राक्षीच्चन्द्रबिम्बसमप्रभम् ॥ १९ ॥
सनकादीन्महातेजास्ततोऽपश्यच्च दक्षिणे।
पार्श्वे बद्धाञ्जलिपुटान् बाष्पैः पिहितलोचनान् ॥ २० ॥
स ददर्श विमानस्य मध्ये भास्कररोचिषः ।
आसीनम् परमम् देवम् नरसिम्हस्वरूपिणम् ॥ २१ ॥
शारदाभ्रप्रतीकाशम् शारदेन्दुसमाननम् ।
रक्तोत्पलदलाभासम् सटापटलभीषणम् ॥ २२ ॥
नानामणिगणाकीर्णम् विभ्राण मकुटम् महत् ।
वसानम् पीतवसनम् मध्याह्वार्कायुतप्रभम् ॥ २३ ॥
चतुर्बाहुम् महासत्त्वम् भूषणोत्तमभूषितम् ।
तम् दृष्ट्वा स महातेजा देवदेवम् महामुने ॥
सम्हृष्टः परया प्रीत्या प्रणाममकरोत्ततः ॥ २४ ॥
ततः प्रणम्य चोत्थाय सम्पहृष्टतनूरुहः ।
पश्यमानो जगन्नाथम् प्रस्तोतुमुपचक्रमे ॥ २५ ॥
देवदेव महाबाहो जगन्नाथ जगद्गुरो!।
नमस्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विष्णवे विभो ! ॥ २६ ॥
यद्गुणा नैव शक्यन्ते वक्तुम् वर्षशतैरपि ।
तम् त्वाम् स्तोतुम् कथम् शक्तः स्यामहम् पुरुषोत्तम ! ॥ २७ ॥
निरञ्जनाय नित्यायानित्याय विमलात्मने।
शुद्धाय चाविकाराय दृश्यायादृश्यरूपिणे ॥ २८ ॥
व्यक्तायाव्यक्तरूपाय विमलाया विकारिणे ।
सत्यायासत्यरूपाय सगुणाय महात्मने ॥ २९ ॥
विज्ञानैकस्वरूपाय परमानन्दरूपिणे ।
ब्रह्मस्वरूपिणे तस्मै नमो रुद्रस्वरूपिणे ॥ ३० ॥
विष्णवे विबुधेन्द्राय नमश्शक्रात्मने सदा ।
जगज्जन्मकृते तस्मै जगत्स्थितिकृते नमः ॥ ३१ ॥
सुरासुरात्मने तस्मै जगत्सम्हृतिहेतवे ।
यमानिलानलार्केन्दुग्रहनक्षत्ररूपिणे ॥ ३२ ॥
नमः प्रपञ्चरूपाय प्रकृत्यात्मन्नमोऽस्तु ते ।
परमात्मस्वरूपाय नमस्तेऽशेषशेषिणे ॥ ३३ ॥
अशेषजगदीशाय नमस्ते शेषशायिने ।
केशवाय नमो नित्यम् नमो नारयणाय च ॥ ३४ ॥
माधवाय नमस्तुभ्यम् गोविन्दाय नमो नमः ।
नमोऽस्तु विष्णवे नित्यम् मधुसूदन ! ते नमः ॥
त्रिविक्रम नमस्तुभ्यम् वामनाय नमो नमः ॥ ३५ ॥
श्रीधराय नमस्तुभ्यम् हृषीकेशाय ते नमः ।
नमोऽस्तु पद्मनाभाय दामोदर नमोस्तु ते ॥ ३६ ॥
विश्वाय विश्वरूपाय वषट्काराय वेधसे ।
स्वाहात्मने नमो नित्यमोङ्काराय स्वधात्मने ॥ ३७ ॥
नमो वेदस्वरूपाय वेदवेद्याय ते नमः ।
यज्ञाय यज्ञनाथाय यज्ञभोक्त्रे च ते नमः ॥ ३८ ॥
नमोऽस्तु लोकगुरवे नमस्ते वेदयोनये ।
नित्याय निवद्याय नमस्तेऽनन्तसाक्षिणे ॥ ३९ ॥
अनन्तगुणपूर्णाय नमोऽनन्ताय विष्णवे।
नमस्सत्त्वाय रजसे तमसे च नमो नमः ॥ ४० ॥
नमश्शुद्धाय मुग्धाय बुद्धये च चिदात्मने ।
स्थूलाय सूक्ष्मरूपाय गुरवे लघवे नमः ॥ ४१ ॥
नमो दुर्लभरूपाय नमस्ते सुलभात्मने ।
नमस्सहस्रपादाय सहस्रशिरसे नमः ॥ ४२ ॥
सहस्रचक्षुषे तस्मै नमस्तेऽनन्तबाहवे ।
अच्युतानन्तगोविन्द विष्णो नरहरे हरे ॥
जनार्दन जगन्नाथ नाथ तुभ्यम् नमो नमः ॥ ४३ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
पञ्चमोऽध्यायः ।।
श्रीमद्वरवरमुनये नमः ॥
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये षष्ठोऽध्यायः
रुद्रः –
इति स्तुवन्तम् देवर्षे ! मुनिम् ते परमौजसम् ।
स्तोत्रावसाने देवेशः स्निग्धमेतदुवाच ह ॥ १ ॥
श्रीभगवान् –
पसन्नोऽस्मि महाभाग! तवाहम् मुनिसत्तम ।
तपसाऽनन्यलभ्येन स्तोत्रेण च विशेषतः ॥ २ ॥
स्तोत्रेणानेन यो नित्यम् मामर्चयति मानवः ।
तस्मै दद्यामहम् नित्यम् महर्षे मामकम् पदम् ॥ ३ ॥
यद्यप्यहम् महाभाग जानाम्येव तवेप्सितम् ।
तथाऽपीच्छामि भवतः श्रोतुम् तम् मुनिसत्तम ! ॥ ४ ॥
रुद्रः –
एवम् वदन्तम् स मुनिर्वासुदेवम् सनातनम् ।
बद्धाञ्जलिपुटो मन्दमिदमाह शुभम् वचः ॥ ५ ॥
अत्रिः –
धन्योऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि यस्य मे त्वम् महाभुज ।
प्रसन्नो भगवन्नद्य वदसीत्थम् जगद्गुरो ॥ ६ ॥
यदिच्छसि मम श्रोतुम् वचस्त्वम् भुवनेश्वर ।
शृणुष्व सुमहाबाहो कथयामि तदव्ययम् ॥ ७ ॥
तव सन्दर्शनेनैव कृतकृत्योऽस्मि साम्प्रतम् ।
तथाऽपि किञ्चिद्वक्तव्यमस्ति तच्छृणु केशव ! ॥ ८ ॥
मेदोसृक्पूयविण्मूत्रस्नायुमज्जास्थिबन्धनम् ।
न धर्तुम् कुत्सितम् लोके शरीरमिदमुत्सहे ॥ ९ ॥
तदद्य त्वाम् प्रपन्नोऽस्मि मुक्तिम् मे दातुमर्हसि ।
वस्तुम् क्षणमपीहाद्य न क्षमामि महीतले ॥ १० ॥
इदञ्चापि वचो देव ! श्रोतुमर्हसि मामकम् ।
दातुञ्च मत्कृते चापि जालेस्तु सुमहामतेः ॥
मुक्तिमर्हसि देवेश प्रसन्नो यदि माधव ॥ ११ ॥
रुद्रः –
इत्येवमुक्तवन्तम् तमत्रिम् पावकसन्निभम् ।
उवाच देवदेवेशो मुनिम् मुनिवरोऽव्ययः ॥ १२ ॥
श्रीभगवान् –
तत्तथैव करिष्यामि यथा वदसि सुव्रत ।
सर्वथैव महाभाग प्रसन्नोऽहम् न सम्शयः ॥ १३ ॥
अहमत्रैव वत्स्यामि चिरम् रम्ये तवाश्रमे ।
तव हेतोर्महाभाग अन्येषाम् चापि मुक्तिदः ॥ १४ ॥
अयम् मनोहरो देशः सम्फुल्लतुलसीवनः ।
नानातरुगणोपेतः सर्वतस्सुखमारुतः ॥ १५ ॥
सरश्चेदम् मनोहारि फुल्लपङ्कजकैरवम् । हम्ससारससन्नादमतिशीतामलोदकम् ॥ १६ ॥
इमे च मुनयस्सर्वे विधूताशेषकल्मषाः ।
वसन्त्यत्र महात्मानो ये चेमे सम्शितव्रताः ॥ १७ ॥
मनोज्ञस्तदयम् देशो वासाय मम रोचते ।
द्विपरार्धावसानम् वा यावद्विज भविष्यति ॥
तावदत्रैव वत्स्यामि लोकानाम् हितकाम्यया ॥ १८ ॥
सम्सारमरुकान्तारपरिवर्तनखेदिनाम् ।
देहिनाम् क्लेशखिन्नानाम् हिताय हतचेतसाम् ॥ १९ ॥
कर्मणा दुःखसम्प्राप्तिर्दुःखेन क्रोधसम्भवः ।
क्रोधादज्ञानसम्प्राप्तिरज्ञानाद्दुष्कृतम् भवेत् ॥
एवमेव नराःसर्वे भ्राम्यन्ति भवसागरे ॥ २० ॥
अज्ञानक्रोधसम्भूतदुष्कृतैर्दुःखपीडिताः।
न विजानन्ति मामेवम्विधमीदृग्व्यवस्थिताः ॥ २१ ॥
सर्वे च दुःखसन्तप्ताः मानवा मूढचेतसः ।
ईदृशे जगति ह्यस्मिन् दुःखशोकपरायणे ॥ २२ ॥
दुर्लभस्सहि धर्मात्मा यो माम् वेत्ति सनातनम् ।
कस्यचित्क्वचिदेवेह धर्मे बुद्धिः प्रजायते ॥ २३ ॥
दिष्टया धर्मादवाप्नोति ह्यर्थान्यदि नरः क्वचित् ।
कामाय यतते नूनमर्थान्प्राप्य च मानवः ॥
अपवर्गाय नैवास्ति यतमानो महीतले ॥ २४ ॥
तत्कदाचित् क्वचिद्विप्र ! ज्ञानी जायेत वै भुवि ।
बहुजन्मसहस्राणि मामाराध्य विधानतः ॥ २५ ॥
तस्य पापानि भूयाम्सि यद्यपि स्युर्द्विजोत्तम ! ।
क्षमामि तानि सर्वाणि तम् चाहम् न क्षिपाम्यधः ॥ २६ ॥
कदाचिदपि नाधर्मे तस्य बुद्धिः प्रजायते ।
प्रमादाद्यदि कुर्याद्वै किञ्चित्तन्नाशयाम्यहम् ॥ २७ ॥
न भयम् क्वचिदप्यस्ति मद्भक्तानाम् महात्मनाम् ।
तेषाम् बिभ्यति रक्षाम्सि पिशाचाश्चैव दानवाः ॥ २८ ॥
तेषाम् दर्शनमात्रेण बद्धाञ्जलिपुटा मुने! ।
अपसर्पन्ति दूताश्च यमस्य भयमो हिताः ॥ २९ ॥
दृष्ट्वा सर्वे नमस्यन्ति मद्भक्तान्देवतागणाः ।
पूज्यास्ते हि महात्मानः सर्वलोकहितैषिणः ॥ ३० ॥
निन्दाम् यस्तु करोत्येषाम् मद्भक्तानाम् विमूढधीः ।
कुलबन्धुसमाचारैः स याति नरकायुतम् ॥ ३१ ॥
कुलीनमकुलीनम् वा सुशीलम् पापशीलिनम् ।
दुर्वृत्तम् वा सुवृत्तम् वा मद्भक्तम् नैव निन्दयेत् ॥ ३२ ॥
शुचिस्सर्वकलादक्षो यथावत्साङ्गवेदवित् ।
मद्भक्तश्चाप्यकुशलस्तयोरेष वरो मुने! ॥ ३३ ॥
अर्थकामपरा ये ये यम् यम् देवमुपासते ।
तेषामप्यहमेवैको दद्याम् तत्तन्मुखेन तत् ॥ ३४ ॥
येच मामेव याचन्ते ह्यर्थकामौ नरा भुवि ।
तेषामपि महाभाग ! तत्तदेव ददाम्यहम् ॥ ३५ ॥
धर्मार्थकाममोक्षाख्याः पुरुषार्थाश्चतुर्विधाः।
तेषाम् च सुमहात्मा यो मोक्षकाङ्क्षी विशिष्यते ॥ ३६ ॥
मद्भक्तस्तु महात्माऽसौ प्राणैः प्रियतरो मम ।
एकान्ती पूजनीयश्च सेव्यश्चैव जनुष्मताम् ॥ ३७ ॥
त्वम् तु जित्वेन्द्रियग्रामम् निस्पृहोऽन्येषु वस्तुषु ।
मयि भक्तिमतीवोग्राम् कृतवान्मुनिसत्तम ! ॥ ३८ ॥
तव दास्याम्यहम् मुक्तिम् प्रसन्नश्चास्मि ते भृशम् ।
यन्नित्यम् विमलम् शुद्धम् तत्पदम् याहि माचिरम् ॥ ३९ ॥
इत्युक्तस्तु मुहूर्तेन स मुनिर्जालिना सह ।
तत्याज देहम् देवर्षे ! त्वचम् जीर्णामिवोरगः ॥ ४० ॥
स विसृज्य शरीरम् तु तरुणादित्यसन्निभः ।
विमानेनार्कवर्णेन पश्यताम् च दिवौकसाम् ॥ ४१ ॥
प्रययौ वरया लक्ष्म्या पूज्यमानस्सहर्षिभिः ।
त्रिविष्टपम् महातेजास्तूर्णम् वै जालिना सह ॥ ४२ ॥
तदा प्रभृति तत्रैव देवदेवो जगद्गुरुः ।
तुलसीकानने रम्ये पूज्यते सर्वदैवतैः ॥ ४३ ॥
कर्मभूमौ मनुष्याणाम् हितायार्चात्मना स्वयम् ।
विहाय परमम् धाम तञ्च निर्मलमव्ययम् ॥ ४४ ॥
सर्वलोकगुरुस्सर्वगतस्सर्वेश्वरो हरिः ।
कारुण्यात्करुणावासो वर्ततेऽत्र महामुने ! ॥ ४५ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये
षष्ठोऽध्यायः ।।
श्रीमद्वरवरमुनये नमः ।।
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये सप्तमोऽध्यायः
रुद्रः –
भूय एवापरम् वाक्यम् शृणुष्व सुमहामते !।
वक्ष्यामि यदशेषेण समाहितमना मुने ॥ १ ॥
पुरा त्रेतायुगे विष्णुर्जात इक्ष्वाकुसन्ततौ ।
रामो मानवरूपेण रक्षसाम् निधनाय हि ॥ २ ॥
स निहत्य स्ववीर्येण रावणम् राक्षसेश्वरम् ।
समित्रपुत्रम् सामात्यम् प्राप्तवान् जानकीम् पुनः ॥ ३ ॥
स कृत्वा सुचिरम् कालम् राज्यम् धर्मेण राघवः ।
स्वस्थानमगमद्भूयो भ्रातृभिस्त्रिभिरन्वितः ॥ ४ ॥
तस्मिन्प्राप्ते दिवम् रामे समित्रभ्रातृबान्धवे ।
पाण्ड्येषु पाण्डरो नाम पर्वतश्चित्रधातुकः ॥ ५ ॥
तस्मिन् शशपदो नाम तपोजपपरायणः ।
कश्चिदासीन्मुनिवरो नियतेन्द्रियमानसः ॥
तपश्चचार रुचिरम् हुतहव्यवप्रभः ॥ ६ ॥
तस्मिन्श्चरत्यतीवोग्रम् तपश्शशपदे मुनौ ।
सेन्द्रा देवगणास्सर्वे जातशङ्खस्ततोऽभवन् ॥ ७ ॥
ततस्समेत्य ते सर्वे देवास्साग्निपुरोगमाः।
अब्रुवन्मधुरम् वाक्यम् हेलाम् नामाप्सरोवराम् ॥ ८ ॥
देवकार्यमिदम् भद्रे! त्वया कर्तव्यमद्य हि ।
त्वम् वै सुकुशला सौम्ये ! नृत्तगीतकलासु च ॥ ९ ॥
तद्गत्वा पाण्डरम् शीघ्रम् पर्वतम् धातुमण्डितम् ।
मुनिश्शशपदस्सोऽयम् वशमानीयताम् तव ॥ १० ॥
एवमुक्ता सुरवरैर्हेलानामाप्सरोवरा ।
रमणीयम् वपुःकृत्वा पाण्डरम् पर्वतम् गता ॥ ११ ॥
तत्रागम्य विशालाक्षी सर्वाभरणभूषिता ।
मुनेरदूरतस्तस्य स्थित्वाऽपश्यत्ततो मुनिम् ॥ १२ ॥
तम् दृष्ट्वा तु मुनिश्रेष्ठम् दीप्तपावकसन्निभम् ।
सञ्चचाल भयात्तस्य दर्शनादेव सा मुनेः ॥ १३ ॥
साऽपसृत्य भयात्किञ्चिद्देवताकार्यगौरवात् ।
निश्चित्य मनसेत्येवम् पादपान्तर्हिता ततः ॥ १४ ॥
वामपार्श्वे मुनेस्तस्य हेला तु परमाप्सराः ।
गायन्ती मधुरम् गीतम् तस्थौ वै मधुराक्षरम् ॥ १५ ॥
गायन्त्यामेव तस्याम् तु हेलायाम् गीतमुत्तमम् ।
मुनिरुन्मील्य नयने दिशस्समवलोकयत् ॥
न ददर्श क्वचिच्चापि किञ्चित्सत्त्वम् समीपतः ॥ १६ ॥
अपश्यतस्ततस्तस्य किञ्चिदप्यमलात्मनः ।
विस्मयः परमो ह्यासीत् गीतिः किन्वेतदित्यपि ॥ १७ ॥
एवम् सम्पश्यमानम् तम् दिशस्सर्वा महामुनिम् ।
विलोक्य हेला परमाम् मुदमाप शुचिस्मिता ॥ १८ ॥
ततो निमीलिताक्षस्स बभूव ध्यानमास्थितः।
मुनिश्शशपदो भूयो ह्यदृष्ट्वा तस्य कारणम् ॥ १९ ॥
पुनरेव च सा हेला जगौ गीतम् मनोहरम् ।
सचोन्मील्याक्षिणी भूयः समपश्यद्दिशो दश ॥ २० ॥
तेन चातिमनोज्ञेन कलगीतेन वै मुनिः ।
लक्षीकृतश्शराणाम् तु कामस्य सहसा मुने! ॥ २१ ॥
श्रुत्वा तम् गीतनिनदम् दिशो दश विलोकयन् ।
स यस्मात्सम्श्रुतश्शब्दस्तम् देशमुपचक्रमे ॥ २२ ॥
तत्र गत्वा शशपदः सम्स्थिता यत्र साऽप्सराः।
अपश्यदतिहृयाङ्गीम् ताम् च हेलाम् शुचिस्मिताम् ॥ २३ ॥
बालामसितकेशान्ताम् पूर्णचन्द्रनिभाननाम् ।
नवराजीवपत्राक्षीम् रत्नकुण्डलशोभिताम् ॥ २४ ॥
सुनासाम् चारुदन्तोष्ठीम् कम्बुबन्धुरकन्धराम् ।
उत्तुङ्गपीनवृत्ताभ्याम् कुचाभ्याम् भूषितोरसम् ॥ २५ ॥
कण्ठार्पितबृहद्धाराम् कमनीयककर्णिकाम् ।
कृष्णसर्पाभया तन्व्या रोमराज्या विराजिताम् ॥ २६ ॥
केयूरकटकानद्धाम् कोमलायतबाहुकाम् ।
गम्भीरनाभिकुहराम् विशालजघनस्थलीम् ॥ २७ ॥
हस्तिहस्तोपमानोरूम् वृत्ताञ्चितसुजङ्घिकाम् । पद्मकोशप्रतीकाशविराजितपदद्वयाम् ॥ २८ ॥
ताम् दृष्ट्वा रूपसम्पन्नाम् नवयौवनशालिनीम् ।
मन्मथाविष्टहृदयो वाक्यमेतदुवाच ह ॥ २९ ॥
का त्वम् भवसि कल्याणि! पद्मपत्रनिभेक्षणे ।
देवी वा मानुषी वा त्वम् यक्षी विद्याधरी च वा ॥ ३० ॥
अप्सरा वा गुरुश्रोणि त्वमन्या का शुभानने ।
लक्ष्मीर्वाऽथ भवानी वा भारती वा रतिर्नु किम् ॥ ३१ ॥
एह्याश्रमपदम् मे त्वम् कामबाणपरिप्लुतम् ।
अङ्गीकुरुष्व माम् भद्रे ! माभूते मनसो भयम् ॥ ३२ ॥
रुद्रः –
इत्येवमुक्ता हेला सा मुनिना परमाप्सराः ।
उवाच प्रहसन्तीव वाक्यम् मधुरया गिरा ॥ ३३ ॥
साऽहम् त्वामेव धर्मज्ञ सदृशम् पतिमात्मनः ।
आगताऽस्मि महाभाग यदि ते रोचते मुने! ॥ ३४ ॥
एवमुक्तस्तया प्रीत्या मुदा परमया युतः ।
विजहार चिरम् कालम् हेलया मुनिसत्तमः ॥ ३५ ॥
तस्यैवम् रममाणस्य तया सह मुनेस्सुखम् ।
पाण्डरे पर्वतेन्द्रे तु व्यतीयुर्दश वत्सराः ॥ ३६ ॥
ततस्साऽसूत तनयम् बालार्कसमरोचिषम् ।
सर्वलक्षणसम्पन्नमभिरूपम् महाद्युतिम् ॥ ३७ ॥
ततस्तम् बालकम् जातम् विसृज्य गिरिकन्दरे ।
हेला शशपदेनैव रेमे नित्यम् शुचिस्मिता ॥ ३८ ॥
स शिशुः कन्दरे क्षिप्तः क्षुधार्तः प्ररुरोद ह ।
उत्तानशायी विक्षिप्य बाहू पादौ च सस्वनम् ॥
ततस्तद्वदने दैवान्मधुधारा पपात ह ॥ ३९ ॥
उदयाद्रेस्समुत्तिष्ठन् आदित्य इव बालकः ।
ववृधेऽनुक्षणम् सोऽयम् मधुनैव च नान्यतः ॥ ४० ॥
एवम् तु वर्धमानम् तमृषयोऽन्ये महामुने ।
अवर्धयन् स्वाश्रमेषु ज्ञात्वा शशपदात्मजम् ॥ ४१ ॥
फलम् वा मधुरम् मूलम् नीवाराद्यन्नमेव च ।
अतीतशैशवोऽप्येष नाश्नाति सुमहाद्युतिः ॥
ततस्ते तस्य नामाथ मधुमानिति चक्रिरे ॥ ४२ ॥
उपनीतश्च विधिना मुनिभिः सम्शितव्रतैः ।
वेदाम्श्चान्यानि शास्त्राणि जग्राह सुमहामुनिः ॥ ४३ ॥
एतस्मिन्नन्तरे कश्चित् गार्ग्यो नाम महामुनिः ।
तम् देशमुपचक्राम यत्रायम् मधुमान्मुने ॥ ४४ ॥
तम् दृष्ट्वा गार्ग्यमायान्तम् मधुमान्मधुरस्वरः ।
अभिवाद्याब्रवीद्धीमान् ज्वलन्तमिव पावकम् ॥ ४५ ॥
मधुमान् –
कस्त्वम् मुने महाभाग ! कस्माद्देशादिहागतः।
कुत्र वा गम्यते ब्रह्मन् ! सर्वमाख्याहि तत्त्वतः ॥ ४६ ॥
रुद्रः –
एवमुक्तो मधुमता गार्ग्यो भार्गवसन्निभः ।
उवाच मधुरम् वाक्यमतिश्लक्ष्णपदाक्षरम् ॥ ४७ ॥
गार्ग्यः –
गार्ग्योऽमनघो नाम यस्य मे स गुरुश्शुचिः ।
अद्याहमाश्रमपदाद्वाल्मीकेस्तु महात्मनः ॥ ४८ ॥
गमिष्याम्याश्रमपदम् कुम्भयोनेर्महात्मनः ।
वाल्मीकिना महाभाग ! प्रेषितोऽगस्त्यसन्निधिम् ॥ ४९ ॥
मधुमान् –
कुतश्चित्कारणात्सौम्य ! मह्यम् तत्कथ्यताम् त्वया ।
इत्युक्तःपुनरेवाथ गार्ग्यो वाचम् समादधे ॥ ५० ॥
गार्ग्यः –
श्रूयताम् कथयिष्यामि यत्तत्पृछसि कारणम् ॥ ५१ ॥
रामो नाम महावाहुः जज्ञे विष्णुस्सनातनः ।
इक्ष्याकोर्वै दशरथात् कृत्वाऽऽत्मानम् चतुर्विधम् ॥ ५२ ॥
स चिरम् पालयित्वेमाम् मेदिनीम् धर्मतो गुणैः ।
इदानीम् पुनरेव स्वम् स्थानम् प्राप्तो महायशाः ॥ ५३ ॥
एतद्वक्तुम् महर्षेस्तु कुम्भयोनेर्महात्मनः ।
गच्छाम्यहम् महाभाग ! तत्सकाशम् महाद्युतेः ॥ ५४ ॥
रुद्रः –
एतच्छ्रुत्वा स मधुमान् पुनरेवाब्रवीदिदम् ।
किम् विष्णुरेव भगवान् जात इक्ष्वाकुसन्ततौ ॥
ते हि धन्या महात्मानम् ये पश्यन्ति जगद्गुरुम् ॥ ५५ ॥
विष्णुम् सनातनम् नित्यम् वासुदेवम् जगत्पतिम् ।
जातम् मानुषरूपेण धन्याः पश्यन्ति चक्रिणम् ॥ ५६ ॥
अनादिनिधनम् विष्णुम् सर्वलोकमहेश्वरम् ।
पश्यन्ति ये महात्मानम् सुकृतम् तैर्महत्तपः ॥ ५७ ॥
यदीह लोके भगवान् वासुदेवस्सनातनः ।
जायते नररूपेण लोकानाम् हितकाम्यया ॥ ५८ ॥
तम् दृष्ट्वा च समभ्यर्च्य यथावत्परया मुदा ।
केन वा लभ्यते मोक्षो न नरेण मनीषिणा ॥ ५९ ॥
रुद्रः –
एवम् ब्रुवाणम् तम् सोऽथ मधुमन्तम् महाद्युतिम् ।
एवमेवेति चोक्ता स प्रययौ शुचिसम्भवः ॥ ६० ॥
अथ गार्ग्ये गते तस्मिन्मधुमान्व्याकुलो द्विजः ।
कथम् द्रक्ष्याम्यहम् विष्णुमिति चिन्तापरोऽभवत् ॥ ६१ ॥
लोकानामीश्वरम् देवम् विष्णुम् सर्वगतम् विभुम् ।
मुक्तिम् प्राप्स्याम्यहम् दृष्ट्वा कथम् वा सर्ववत्सलम् ॥ ६२ ॥
एवम् चिन्तयतस्तस्य प्रापास्तम् तेजसाम् पतिः।
रजनीवाभवत्सोऽपि चक्रे सायाह्निकी: क्रियाः ॥ ६३ ॥
अथ तस्य रजन्याम् तु प्रसुप्तस्य महात्मनः ।
प्रादुरास जगन्नाथस्तस्य गार्ग्यस्य रूपधृत् ॥ ६४ ॥
श्रीभगवान् –
मधुमन् भो महाभाग ! ममेदम् वचनम् श्रृणु ।
बृन्दावनम् समागच्छ तत्र श्रोयो भविष्यति ॥ ६५ ॥
ततः प्रबुद्धो मधुमान् चिन्तयामास किम् न्विति ।
मुहूर्तम् चिन्तयित्वा तु निश्चयज्ञस्स निश्चयम् ॥ ६६ ॥
कृतवान्विष्णुरेवेह मामाहैवम् न सम्शयः ।
ततः प्रभाते विमले कृतपौर्वाह्णिकक्रियः ॥
प्रययौ यत्र तद्दिव्यम् बृन्दारण्यम् स बुद्धिमान् ॥ ६७ ॥
ततः कैश्चिदहोरात्रैः गत्वा बृन्दावनम् शुभम् ।
कैरविण्याम् विगाह्याशु तत्र हृष्टोऽवसन्मुने ॥ ६८ ॥
चिन्तयन् सततम् रामम् विस्मितम् भ्रातृसम्युतम् ।
यथाऽऽह गार्ग्यस्स तथा तत्रोवास चिरम् वने ॥ ६९ ॥
केनचित्वथ कालेन ध्यायतस्तस्य वै मुनेः ।
उदङ्मुखस्य पुरतः प्रादुरास जगद्गुरुः ॥ ७० ॥
यो न शक्यः सुरश्रेष्ठैः सनकाद्यैश्च योगिभिः ।
स कारुण्याज्जगन्नाथस्तस्य प्रादुरभूत्पुरः ॥ ७१ ॥
यादृगासीत्पुरा रामो राज्ञो दशरथस्य हि ।
भ्रातृभिस्सहितस्तादृक् ससीतः प्रत्यदृश्यत ॥ ७२ ॥
सचोत्थाय जगन्नाथम् दृष्ट्वा हृष्टो महामतिः।
मधुमान्प्रणनामाशु प्रीत्या नम्रशिरोधरः ॥
स प्रणम्यातिहृष्टान्तः कृत्वा भूयः प्रदक्षिणम् ॥ ७३ ॥
ददर्श तम् महाबाहुम् पद्मपत्रनिभेक्षणम् ।
पूर्णचन्द्रप्रतीकाशवदनम् मकुटोज्ज्वलम् ॥ ७४ ॥
कम्बुग्रीवम् महोरस्कम् वृत्तायतभुजद्वयम् ।
वसानम् पीतवसनम् सर्वाभरणभूषितम् ॥
कालाम्बुदमिवाकाशे विद्युत्सम्वलितान्तरम् ॥ ७५ ॥
ततस्तत्पार्श्र्वतो भ्रातॄन् तपनीयसुकुण्डलान् ।
ताम् च सीताम् महाभागाम् सर्वलक्षणसम्युताम् ॥ ७६ ॥
दृष्ट्वा तान्मधुमान् सोऽथ सम्प्रहृष्टतनूरुहः ।
पश्यमानश्चिरम् कालम् न तृप्तिमुपजग्मिवान् ॥ ७७ ॥
तम् पश्यमानम् निभृतम् मधुमन्तमथाब्रवीत् ।
रामो राजीवताम्राक्षो वचनम् मधुराक्षरम् ॥ ७८ ॥
श्री भगवान् –
यत्तेऽभिलषितम् सौम्य ! मम रूपमिदम् तव ।
दर्शितम् वरयस्वेह किमन्यत्तव वाञ्छितम् ॥ ७९ ॥
इत्युक्तस्तमुवाचेदम् मधुमान् सम्यताञ्जलिः ।
वस्तुमत्रार्हसि चिरम् त्वामाराधयितुर्मम ॥ ८० ॥
एवमस्त्विति तम् चोक्ता दयया स जगद्गुरुः ।
तत्रैव वासमकरोत् लोकानाम् हितकाम्यया ॥ ८१ ॥
चिरमाराधितस्तेन दत्त्वा तस्य पदम् स्वकम् ।
अद्यापि दृश्यते लोकैः स हरिर्दयया मुने ! ॥ ८२ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये सप्तमोऽध्यायः ॥
श्रीमद्वरवरमुनये नमः॥
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये अष्टमोऽध्यायः
योऽन्यस्तत्र महाभागो मुनिस्सुमतिरात्मवान् ।
तत्रोवास तपः कुर्वन् सुचिरं सुमहामतिः ॥ १ ॥
एतस्मिन्नन्तरे देवाः सुभृश दैत्यपीडिताः।
समेत्य माधवं सर्वे प्रणता वाक्यमब्रुवन् ॥ २ ॥
देवदेव जगन्नाथ जनार्दन जगद्गुरो ।
शरणं त्वां प्रपन्नास्मः सर्वे ते वयमच्युत ! ॥ ३ ॥
कालनेमिमुखा दैत्याः कालान्तकयमोपमाः ।
जाता मानुषरूपेण पीडयन्ति जगत्सदा ॥ ४ ॥
धर्महानिम् प्रकुर्वन्तः पीडयन्तो महामुनीन् ।
अस्मानपि समुद्योगम् जेतुम् कुर्वन्ति नित्यदा ॥ ५ ॥
त्वन्नाथान्प्रणतानस्मान् भगवन्स्त्रातुमर्हसि ।
अशरण्यशरण्यस्त्वम् सर्वेषाम् शरणार्थिनाम् ॥ ६ ॥
रुद्रः –
इत्युक्तो देवदेवेशो देवतानाम् गणैस्तदा ।
उवाच मधुरम् वाक्यम् सान्त्वयन् सुरसत्तमान् ॥ ७ ॥
अभयम् वः प्रदास्यामि भयम् त्यजत देवताः ।
तानहम् नाशयाम्याशु युष्माकम् येऽपराधिनः ॥ ८ ॥
निर्भया गच्छत स्वर्गम् शरणम् वो भवाम्यहम् ।
अहमेवाशु सम्प्राप्य मेदिनीम् नाशयामि तान् ॥ ९ ॥
रुद्रः –
इत्युक्तास्तेन ते हृष्टाः प्रणम्य मधुसूदनम् ।
आययुस्त्रिदिवम् तूर्णम् सर्वे देवा यथागतम् ॥ १० ॥
सच देवो जगन्नाथः पीतवासा जनार्दनः ।
वसुदेवमहिष्याम् तु देवक्याम् सम्वभूव ह ॥ ११ ॥
नीतोऽथ वसुदेवेन नन्दगोपव्रजम् क्षणात् ।
तत्रावसच्चिरम् कालम् पूतनादीन्निहत्य सः ॥ १२ ॥
ततः कम्समुखान् सर्वान् आसुरप्रकृतीन् हरन् ।
तस्मिन् भारतसङ्ग्रामे भूत्वा पार्थस्य सारथिः ॥ १३ ॥
भूमे रावतरणम् कृत्वा धर्मस्य च स्थितिम् ।
जगाम भूयः स्वपदम् सर्वलोकगुरुर्हरिः ॥ १४ ॥
तस्मिन् गते दिवम् देवे व्यासशिष्यो महामतिः ।
आत्रेयो नाम कश्चित्तु ववन्दे तम् महामुनिम् ॥ १५ ॥
पाराशर्यम् महात्मानम् कृष्णद्वैपायनम् मुनिम् ।
प्रणम्य प्राम्जलिर्वाक्यमिदमाह महामतिः ॥ १६ ॥
आत्रेयः –
भगवन् भगवान्देवो वासुदेवो जगत्पतिः ॥
त्रिदिवम् दनुजारातिर्गतो यो नस्सदा गतिः ॥ १७ ॥
यश्चास्य जगतः कर्ता सम्हर्ता प्रभुरेव च ।
प्रमाणम् च प्रमेयम् च नामरूपादिकृत्तथा ॥ १८ ॥
योऽव्ययश्चाप्रमेयश्च नित्यः सर्वगतश्शुचिः ।
निर्मलो निर्विकारश्च पुरुषश्चोत्तमः स्मृतः ॥ १९ ॥
अजय्यः पुण्डरीकाक्षः पीतवासा रमापतिः ।
शङ्खचक्रगदापाणिः यो नारायणनामवान् ॥ २० ॥
स देवोऽद्य महाबाहुः धर्मसम्स्थापनो भुवि ।
वसुदेवात्मजः कृष्णः गतः स्वम् स्थानमुत्तमम् ॥ २१ ॥
कालः कलिश्चाप्यासन्नः भवत्यनुदिनम् प्रभो! ।
कुत्र वर्तामहे ब्रह्मन् ! वयम् वक्तुम् त्वमर्हसि ॥ २२ ॥
इत्युक्तो हेतुमद्वाक्यम् वेदव्यासो महामुनिः ।
प्रत्युवाच शुभम् वाक्यमात्रेयम् मुनिसत्तमम् ॥ २३ ॥
व्यासः –
श्रूयताम् तव वक्ष्यामि यद्ब्रवीषि महामते ! ॥ २४ ॥
सम्यगुक्तम् त्वया सौम्य ! काल: क्रूरो भविष्यति ।
गतश्च देवदेवेशो वसुदेवात्मजो हरिः ॥
कृत्वा भारावतरणम् भूमेस्त्रिजगदीश्वरः ॥ २५ ॥
कालः कलिश्च दुर्धर्षः भविष्यति न सम्शयः ।
धर्मलोपो भवेन्नित्यमधर्मश्च महान् भवेत् ॥ २६ ॥
अस्मिन्नेवम् गते कार्ये यद्ब्रवीमि हितम् तव ।
तदेवाचर सौम्य त्वमचिरादात्मनो हितम् ॥ २७ ॥
दक्षिणस्याम् महाभाग ! दिशि बृन्दावनाभिधम् ।
मनोज्ञमाश्रमपदम् मुनीनाम् भावितात्मनाम् ।
अस्ति किञ्चिद्वनम् दिव्यम् नन्दनोपममद्भुतम् ॥ २८ ॥
भृग्वाद्या मुनयो यत्र तपः कुर्युरनुत्तमम् ।
तत्र कैरविणी नाम सरसी विमलोदका ॥
फुल्लपद्मोत्पलवती काचिदस्ति मनोहरा ॥ २९ ॥
तदुत्तरम् महाभाग ! मुक्तिक्षेत्रम् नृणाम् भुवि ।
बृन्दावनमिति ख्यातम् तुलसीकाननान्वितम् ॥ ३० ॥
यत्र सन्निहितो देवः पुराणः शार्ङ्गधृक् स्वयम् ।
सन्निधिम् कुरुते सौम्य ! सदा लोकहिताय वै ॥
तत्रास्ते सुमतिर्नाम कश्चिन्मुनिवरोत्तमः ॥ ३१ ॥
न तस्यास्ति समः कश्चित्तपसा मेधयाऽपि वा।
तस्याश्रमसमीपे त्वम् तेनैव सह नित्यशः ॥
बसैकाग्रमतिर्विष्णौ तत्र श्रेयो भविष्यति ॥ ३२ ॥
इत्युक्त स मुनिस्तुर्णम् कृत्वा प्रतिकृतिम् हरेः ।
आवाह्य विधिवत्तस्याम् वासुदेवम् सनातनम् ॥ ३३ ॥
तमभ्यर्च्य यथान्यायम् पार्थसारथिमव्ययम् ।
वहन्तम् दक्षिणे हस्ते पाञ्चजन्यमनुत्तमम् ॥ ३४ ॥
वामे च पाणिकमले दानमुद्राविभूषितम् ।
आत्रेयस्य ददौ हस्ते पाराशर्यो महामुनिः ।
ततः पुनरुवाचेदम् कृष्णद्वैपायनो मुनिः ॥ ३५ ॥
आत्रेय ! त्वम् महाभाग गत्वा वृन्दावनम् शुभम् ।
सुमतेराश्रमम् सौम्य वस तेन महात्मना ॥ ३६ ॥
तत्र रम्ये वनोद्देशे सम्स्थाप्य प्रतिमामिमाम् ।
वैखानसेन विधिना समर्चय जगद्गुरुम् ॥ ३७ ॥
एवमुक्तः प्रणम्यैनमात्रेयो हृष्टमानसः।
हरिम् मूर्ध्ना दधानस्तु तूर्णम् बृन्दावनम् ययौ ॥ ३८ ॥
सतु गत्वाऽऽश्रमम् तूर्णम् सुमतेस्तु महात्मनः ।
तत्रत्वालोकयामास तमेव मुनिसत्तमम् ॥ ३९ ॥
तेन दृष्टस्सुमतिना यथावत्पूजितस्तदा ।
सर्वमेतद्यथातत्त्वम् कथयामास तत्त्वतः ॥ ४० ॥
श्रुत्वा तद्वचनम् तस्य सुमतिर्हृष्टमानसः ।
यथावत्पूजयांचक्रे तमृषिम् पावकप्रभम् ॥ ४१ ॥
सोऽपि तत्र प्रतिष्ठाप्य प्रतिमाम् ताम् मुरद्विषः ।
वैखानसेन विधिना चिरकालमपूजयत् ॥ ४२ ॥
स समाराध्य सुचिरम् वासुदेवम् जगद्गुरुम् ।
आत्रेयः परमम् धाम जगाम मधुविद्विषः ॥ ४३ ॥
स इदानीमपि मुने! दृश्यते तत्र मानवैः ।
रुक्मिण्या चानिरुद्धेन प्रद्युम्नेन च सेवितः ॥ ४४ ॥
हलायुधेन सहितस्तथा सात्यकिना सह ।
पार्थसारथिरित्येव विश्रुतो जगतीपतिः ॥ ४५ ॥
इदम् चैव पुरावृत्तम् श्रोतुमर्हसि नारद ।
यन्मया कथ्यते तस्य वासुदेवस्य शार्ङ्गिणः ॥ ४६ ॥
पूर्वमासीन्महाप्राज्ञो राजा तुण्डीरमण्डले ।
सुमतिर्नाम नाम्ना तु सर्वलक्षणसम्युतः ॥ ४७ ॥
सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः प्रजापालनतत्परः ।
कल्याणवचनो धीरः कन्दर्प इव मूर्तिमान् ॥
स ररक्ष क्षितिम् राजा युक्तदण्डो यथाविधि ॥ ४८ ॥
समुवाह दृढाम् भक्तिम् हरौ मुरविमर्दने ।
स समाराधयद्विष्णुम् सुमतिर्नृपसत्तमः ॥ ४९ ॥
स सम्प्राप्य महीपालो वेङ्कटाचलमव्ययम् ।
अनेकतरुसम्बाधम् नानापक्षिसमन्वितम् ॥ ५० ॥
बहुकन्दरसङ्कीर्णम् नैकनिर्ज्झरशोभितम् ।
विचित्रैर्धातुभिर्युक्तम् शिखरैरुन्नतैरपि ॥ ५१ ॥
सेवितम् मुनिवर्यैश्च भगवद्भक्तिकोविदैः ।
अवगह्यामले राजा स्वामिपुष्करिणीजले ॥
सुरासुरगुरुम् देवम् ववन्दे हृष्टमानसः ॥ ५२ ॥
कालाम्बुदमिवाकाशे प्रावृट्काले समुच्छ्रितम् ।
स्फुरद्रत्नविचित्रेण किरीटेन विराजितम् ॥ ५३ ॥
कुण्डलाभ्याम् मनोज्ञाभ्याम् शोभितम् कर्णयोर्द्वयोः । ग्रैवेयहारकेयूरकर्णिकासमलङ्कृतम् ॥ ५४ ॥
महद्भ्याम् शङ्खचक्राभ्याम् शोभितम् पार्श्वयोर्द्वयोः ।
सेवितम् चन्द्रसूर्याभ्यामिव कालवलाहकम् ॥ ५५ ॥
पश्यमानश्चिरम् देवम् सुमतिर्हृष्टमासनः ।
सानन्दबाष्पनयनो मनसैवमचिन्तयत् ॥ ५६ ॥
अयम् स विष्णुभगवान्स्त्रिधामा शङ्खचक्रभृत् ।
सम्साराम्बुधिमग्नानाम् हितार्थम् देहिनाम् स्वयम् ॥
आस्ते सदाऽत्र भगवान् योगिनामपि दूरगः ॥ ५७ ॥
अयम् हि तस्मिन् सङ्ग्रामे सारथ्यम् तु किरीटिनः ।
चक्रे दयापरवशः साक्षाच्चक्रधरो हरिः ॥ ५८ ॥
अपि तेनैव रूपेण स्फुरत्सारथ्यलक्ष्मणा ।
ममाद्य दयया देवः स्वयमाविर्भविष्यति ॥ ५९ ॥
एवम् चिन्तयमाने तु सुमतौ धर्मवत्सले ।
आबभाषे महातेजाः स हि वेङ्कटनायकः ॥ ६० ॥
यत्तेऽभिलषितम् राजन् ! तत्तथैव भविष्यति ।
यत्तु बृन्दावनम् नाम विपिनम् मुनिसेवितम् ॥
तत्र ते दर्शयेऽहम् वै यद्रूपम् तु तवेप्सितम् ॥ ६१ ॥
इत्येवमुक्तः सुमतिस्तस्माद्बृन्दावनम् ययौ ।
तत्र प्रकाशमानम् तम् तमालाख्यमिव द्रुमम् ॥ ६२॥
वहन्तम् शङ्खराजानम् दक्षिणे करपल्लवे।
दानमुद्राम् च सव्ये तु सर्वाभरणभूषितम् ॥ ६३॥
स पणभ्य मुनिश्रेष्ठः सुमतिर्हृष्टमानसः ।
वासुदेवम् जगन्नाथमतिमात्रम् मुदम् ययौ ॥ ६४ ॥
स तस्य विधिवद्राजा देवदेवस्य शार्ङ्गिणः।
उत्सवम् कारयामास चैत्रे मासि शुभोदये ॥ ६५ ॥
इदम् मया यदाख्यातम् पुरावृत्तम् महामुने ! ।
सङ्क्षेपेण यथावृत्तम् को वक्तुम् शक्नुयान्नरः ॥ ६६ ॥
य इदम् शृणुयाद्विप्र ! भक्त्या पापप्रणाशनम् ।
आख्यानम् स हरेर्धाम याति पापयुतोऽपि वा ॥ ६७ ॥
अथान्यस्तत्र योऽप्यस्ति सप्तरोमेति विश्रुतः ।
मुनिः परमभूयिष्ठः सर्वभूतहिते रतः ॥ ६८ ॥
वैनतेयाधिरूढम् तु स कृत्वा विष्णुमव्ययम् ।
शङ्खचक्रधरम् देवम् वहन्तमभयम् मुने ॥ ६९ ॥
वैखानसेन विधिना सम्स्थाप्य पुरुषोत्तमम् ।
चिरमाराध्य विधिवत् वरदम् प्रणमन्नृणाम् ॥
देहावसाने तद्दिव्यम् पदम् प्राप मुरद्विषः ॥ ७० ॥
सोऽपि सम्प्रति सर्वेषाम् प्राणिनाम् गोचरीभवन् ।
वरदो नाम देवेशो दृश्यते तत्र वै हरिः ॥ ७१ ॥
एवम् पञ्च समाख्याता मूर्तयो मुनिसत्तम ! ।
याः पृष्टवानसि पुरा विष्णोस्तु दनुजद्विषः ॥ ७२ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे बृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये अष्टमोऽध्यायः ॥
श्रीमद्वरवरमुनये नमः
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये नवमोऽध्यायः
नारदः-
विज्ञाता मूर्तयः पञ्च विष्णोरत्र महात्मनः ।
तीर्थस्य वैभवम् चापि वक्तुमर्हसि शङ्खर ! ॥ १ ॥
रुद्रः –
को नाम मुनिशार्दूल ! शक्तो वक्तुम् हि वैभवम् ।
तस्य तीर्थस्य महतो मनुष्यो देव एव वा ॥ २ ॥
इदम् गुह्यतमम् लोके तस्य तीर्थस्य वैभवम् ।
यत्पृष्टवानसि मुने त्वम् मामद्य महाव्रत ! ॥ ३ ॥
सा हि कैरविणी नाम कैरवोत्पलशोभिता ।
सम्फुल्लपद्मसञ्चञ्छन्ना सरसी विमलोदका ॥ ४ ॥
हम्सैश्च मानसावासैः सर्वदा सङ्घशो युता ।
कारण्डवैस्सारसैश्च नित्यमत्तैः सदावृता ॥ ५ ॥
मिथुनैश्चक्रवाकानाम् मधुरारावसम्युतैः।
सेविता विगैरन्यैरति हृ विराविभिः ॥
षट्पदारवसञ्च्छन्ना सङ्कीर्णा तीरजैर्द्रुमैः ॥ ६ ॥
तस्याः पञ्च प्रशस्तानि तीर्थानि परितो मुने! ।
तेषाम् मध्ये कैरविणी स्थिता सा सरसी शुभा ॥ ७ ॥
या दृष्टाऽपि नृणाम् पापम् नाशयत्यमलोदका ।
किम् पुनः स्पर्शनस्नानैः दुर्लभम् भुवि मानवैः ॥ ८ ॥
श्रियमायुर्यशः कान्तिमारोग्यम् पशुपुत्रकान् ।
प्राप्नोति दुर्लभम् चापि पदम् स्नातस्ततो नरः ॥ ९ ॥
न जन्म पुनरायाति तस्याम् स्नातो नरः क्वचित् ।
नायशो नैव नरकम् न चाभक्तिम् जनार्दने ॥ १० ॥
तस्याम् स्नातः सकृन्मर्त्यः मुच्यते सर्वकिल्बिषैः ।
पदम् तदपि चाप्नोति यदनन्तमनादि च ॥ ११ ॥
मातृहा पितृहा चापि ब्रह्महा गोघ्न एव च ।
मासमेकम् नरः पापैस्तत्र स्नात्वा विमुच्यते ॥ १२ ॥
स्वर्णस्तेयी सुरापश्च यश्चान्यः पापकृन्नरः ।
स्नात्वा मासम् स तस्याम् वै मुच्यते नात्र सम्शयः ॥ १३ ॥
कार्तिकस्य तु मासस्य कृष्णपक्षेऽष्टमीतिथौ ।
यः श्राद्धकर्म कुरुते स पितॄणाम् प्रियो मतः ॥ १४ ॥
न गया नैव काशी च न क्षेत्रम् कौरवम् तथा ।
न पुष्करम् च सदृशम् तस्य क्षेत्रस्य वै मुने ॥ १५ ॥
गीतो यस्तु पुराविद्भिः मुनिभिर्मुनिसम्मतः ।
श्लोकम् शृणुष्व देवर्षे ! तम् वक्ष्यामि समाहितः ॥ १६ ॥
सहस्राण्यपि जन्मानि जह्नुकन्या निषेवणात् ।
सकृत्कैरविणीस्नानमधिकम् नात्र सम्शयः ॥ १७ ॥
नियतो नियताहारो नियतेन्द्रियमानसः ।
स्नायात्तस्याम् सरस्याम् तु मन्त्रमेतदुदीरयन् ॥ १८ ॥
अपहर मम दुरितानि प्रदिश त्वम् निरुपमाम् यशोलक्ष्मीम् ।
भगवति कैरविणि त्वाम् प्रणमामि जनार्दनप्रिये सुभगे ॥ १९ ॥
एष मन्त्रस्तु सुमहान्वसिष्ठेन महात्मना ।
सकाशाद्ब्रह्मणः प्राप्तः परमश्चतुराननात् ॥ २० ॥
एवमुक्त्वाऽवगाह्याम्भस्यमले विमलाम्भसः ।
मनुजस्तस्य सरसो माधवम् प्रतिपद्यते ॥ २१ ॥
अत्र त्वयेदम् श्रोतव्यमितिहासम् पुरातनम् ।
शार्दूलस्य मुनेश्चापि सम्वादो व्याघ्रजन्मनः ॥ २२ ॥
शार्दूलः –
इदमुक्तम् त्वया ब्रह्मन् माहात्म्यम् बहुशो मुने ।
गङ्गाया जहूनुकन्यायास्सर्वस्मादधिकम् भुवि ॥ २३ ॥
यथा महानदीष्वेषा प्रशस्ता देववाहिनी ।
एवम् सरस्सु किम् तीर्थम् तद्वदस्व महामते ॥ २४ ॥
व्याघ्रजन्मा –
साधु पृष्टम् त्वया तात! शृणुष्व कथयाम्यहम् ।
गङ्गाया अपि यत्तीर्थम् प्रशस्तम् जगतीतले ॥ २५ ॥
यत्तु बृन्दावनम् नाम वनम् मधुनिघातिनः ।
जगत्याम् प्रियमत्यर्थम् नानातरुमृगद्विजम् ॥ २६ ॥
तत्र कैरविणी नाम सरसी मुनिसत्तम ! । काचिदच्छोदकाऽनेकविहङ्गमविराजिता ॥ २७ ॥
तत्समम् जगतीपृष्ठे न कुत्रापि च दृश्यते ।
सरो वाऽपि तटाको वा नदी वा कूप एव वा ॥ २८ ॥
गङ्गायामपि च स्नातः स्वर्गमेत्य पुनर्भुवि ।
जन्म जन्तुरवाप्नोति तत्स्नानी न पुनर्भवम् ॥ २९ ॥
बहुना किमिहोक्तेन वक्ष्ये सङ्क्षेपतः शृणु ।
धर्मार्थकाममोक्षाणाम् साधनम् तत्सरो मतम् ॥ ३० ॥
वक्तुम् वा वैभवम् तस्य शक्तो नैव नरो भुवि ।
देवो वा देवराजो वा सोऽपि साक्षाद्बृहस्पतिः ॥ ३१ ॥
श्रूयते हि पुरा वृत्तमिदम् मुनिवरोत्तम! ।
विश्वावसोः कृतज्ञस्य गन्धर्वाधिपतेर्महत् ॥ ३२ ॥
स कदाचिन्महाभाग ! विमानम् वरमास्थितः ।
चचार विमले व्योम्नि गन्धर्ववरसत्कृतः ॥ ३३ ॥
तस्य सञ्चरतो व्योम्नि गन्धर्वाधिपतेर्मुने! ।
अधस्तादरजोनाम सरः सुविमलोदकम् ॥ ३४ ॥
विन्ध्यस्य दक्षिणे पार्श्वे हेमो नाम महागिरिः ।
त्रीणि शृङ्गाणि तस्यापि भृशमुच्चैस्तराणि वै ॥ ३५ ॥
तत्र शृङ्गे प्रतीचीने मत्तवारणसञ्ज्ञिते ।
महत्यभ्रम्लिहे रम्ये स्थितम् तदरजस्सरः ॥ ३६ ॥
तत्रात्रिपुत्रो भगवान् दुर्वासा मुनिसत्तमः ।
तपश्चचार सुभृशम् वर्षाणि सुबहूनि वै ॥ ३७ ॥
तस्योर्ध्वम् गच्छतस्तत्र व्योम्नि विश्वावसोर्मुने ।
दुर्वाससश्शरीरे च छाया वै निपपात ह ॥ ३८ ॥
ततः क्रुद्धो महाभागो दुर्वासा मुनिसत्तमः ।
गन्धर्वराजम् गच्छन्तमपश्यद्व्योम्निनिर्मले ॥
तम् दृष्ट्वा सुभृशम् क्रुद्धो वाक्यमेतदुवाच ह ॥ ३९ ॥
दुर्वासाः –
यस्माद्गच्छसि दुर्बुद्धे ममोपरि दिवि द्रुतम् ।
मामनादृत्य तस्मात्त्वमशरीरो भविष्यसि ॥
एवमुक्ता रुषाऽपश्यन्निर्दहन्निव चक्षुषा ॥ ४० ॥
व्याघ्रजन्मा –
एवमुक्ते तु वचने शरीरमपतद्भुवि ।
तस्य विश्वावसोर्विप्र ! जगाम सुमहद्भयम् ॥ ४१ ॥
अशरीरस्ततो गत्वा वायुभूतो मनोजवः ।
प्रणम्य प्राञ्जलिर्वाक्यमिदमाह धनाधिपम् ॥ ४२ ॥
विश्वावसुः –
पश्य देव ! मम प्राप्तमीदृशम् कर्म कुत्सितम् ।
त्राहि त्राहि धनाध्यक्ष ! शरणम् त्वामुपागतः ॥ ४३ ॥
अजानतैव हि मया प्राप्तम् कर्मेदृशम् प्रभो! ।
दुर्वाससाऽतितपसा समुत्सृष्टम् धनाधिप ! ॥ ४४ ॥
तमेवमुक्तवन्तम् तु प्रत्युवाच धनाधिपः ।
सान्त्वयन् श्लक्ष्णया वाचा मागमो मागमो भयम् ॥ ४५ ॥
अवश्यमनुभोक्तव्यम् सुकृतम् दुष्कृतम् तथा ।
स्वेनैव स्वकृतम् तात नापरस्यापरेण हि ॥ ४६ ॥
धर्माधर्मौ सुखम् दुःखम् लाभालाभौ जयाजयौ ।
स्वेच्छया नैव जायन्ते प्राणिनाम् प्राणवत्तम! ॥ ४७ ॥
तदत्र त्वम् शुचम् त्यक्त्वा तरुणीव जरान्वितम् ।
तपश्चरस्व सुमहद्यथा स्याद्देहसम्भवः ॥ ४८ ॥
एवमुक्तः प्रणम्यैनमशरीरो धनाधिपम् ।
तथेत्युक्त्वा जगामाथ शितिकण्ठम् महेश्वरम् ॥ ४९ ॥
वृषभध्वजमासाद्य प्रणम्य प्राञ्जलिस्तदा ।
पार्वत्या सहितम् देवमिदम् वचनमब्रवीत् ॥ ५० ॥
विश्वावसुः –
भगवन्देवदेवेश ! त्राहि माम् शरणागतम् ।
कुत्राहम् तपसस्सिद्धिम् सद्यः प्राप्स्यामि शङ्कर ! ॥
तद्वदस्व महादेव ! त्वस्य मे शरणार्थिनः ॥ ५१ ॥
व्याघ्रजन्मा –
एवमुक्ते तु वचने नीलकण्ठोऽब्रवीदिदम् ॥ ५२ ॥
रुद्रः –
तुलसीकाननम् तात ! गन्तुमर्हसि सुव्रत ।
यत्र कैरविणी नाम सरसी सा महत्तरा ॥
तत्र सिद्धिस्तव भवेत्सद्य एव महातपः ॥ ५३ ॥
व्याघ्रजन्मा-
एवमुक्तस्तु देवेन हृष्टो विश्वावसुस्तदा ।
तुलसीकाननम् शीघ्रमाजगाम महामतिः ॥ ५४ ॥
बृन्दारण्यम् ततो गत्वा दृष्ट्वा कैरविणीम् शुभाम् ।
हृष्टस्तत्र तपश्चक्रे किञ्चित्कालम् मनोरमे ॥ ५५ ॥
एवम् तपोऽचरतत्र स हि विश्वावसुर्मुने ॥ ५६ ॥
एवमाह महाभाग व्याघ्रजन्मा महामुनिः ।
अतस्तत्सदृशम् किञ्चिद्दृश्यते न सरः क्वचित् ॥
तत्स्नानाद्दुर्लभम् किञ्चिन्नृणाम् भुवि न जायते ॥ ५७ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये नवमोऽध्यायः ॥
श्रीमद्वरवरमुनये नमः
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये दशमोऽध्यायः
यदुक्तम् देवदेवेश त्वया वृषभलाञ्छन ! ।
पञ्च तीर्थानि तस्येति पुरतस्तानि मे वद ॥ १ ॥
रुद्रः –
कैरविण्यास्सरस्यास्तु स्थितमुत्तरपूर्वतः ।
विमलाम्भस्सरः किञ्चिदिन्द्रतीर्थमिति स्मृतम् ॥ २ ॥
स्नाने दाने कृते तत्र नरो नित्यो भविष्यति ।
वाजिदानम् कृतम् तत्र विशेषेण प्रशस्यते ॥ ३ ॥
अथान्यद्दक्षिणे भागे स्थितम् किञ्चित्सरोवरम् ।
सोमतीर्थमिति ख्यातम् सर्वपापप्रणाशनम् ॥ ४ ॥
क्षीराणाम् नवनीतानाम् क्षौमस्य च पटस्य च ।
तत्र दानम् प्रशस्तम् स्याद्दध्नश्च मुनिसत्तम ॥ ५ ॥
ततो दक्षिणतः पश्चान्मीनतीर्थमिति श्रुतम् ।
महापापप्रशमनम् सर्वसिद्धिकरम् नृणाम् ॥ ६ ॥
तत्र चापि विशेषेण मुक्तादानम् प्रशस्यते ।
प्रवालस्य मणीनाम् च मधुनस्सर्पिषस्तथा ॥ ७ ॥
तत उत्तरतः पश्चादग्नितीर्थाभिधम् सरः ।
महताम् पातकानाम् च कुलिशम् तन्निवारणे ॥ ८ ॥
मेषदानम् प्रशस्तम् स्यात्कृतम् तत्र महामुने ।
आरोग्यदम् पुष्टिकरमैश्वर्यस्यापि दायकम् ॥ ९ ॥
उत्तरस्याम् दिशि तथा कैरविण्याः स्थितम् शुभम् ।
विमलाम्भस्सरः किञ्चिद्विष्णुतीर्थमिति श्रुतम् ॥ १० ॥
यम् यम् कामयते कामम् तम् तमामोति मानवः ।
तत्र स्नात्वा महापापैर्मुच्यते नात्र सम्शयः ।। ॥ ११ ॥
तत्र दानम् महाभाग ! सर्वेषाम् च प्रशस्यते ।
सर्वेषामेव तीर्थानामुत्तमम् वैष्णवम् स्मृतम् ॥ १२ ॥
तत्र स्नानम् प्रशस्तम् स्यान्मुनिवर्गापवर्गदम् ॥ १३ ॥
पञ्चतीर्थसमायुक्तामीदृशीम् ताम् सरोवराम् ।
स्नायात्कैरविणीम् विप्र यदीच्छति हरेः पदम् ॥ १४ ॥
एतच्च सरसि ह्यन्यदद्भुतम् श्रोतुमर्हसि ।
देवर्षे वदतो मत्तो यदनादि महामते ! ॥ १५ ॥
मुद्गलो नाम कश्चित्तु मुनिः परमधार्मिकः ।
कण्वपुत्रो महातेजास्तपस्स्वाध्यायतत्परः ॥ १६ ॥
रम्ये तु गोमतीतीरे कोविदारवने स्थितः।
सकृत्पित्राऽन्वितः कुर्वन् तपः परमदुश्वरम् ॥ १७ ॥
तत्रैव वसतस्तस्य कोविदारवने शुभे ।
रम्यमाश्रममाजम्मुर्मुनयस्तत्त्वदर्शिनः ॥ १८ ॥
गोहिलो गौतमश्चैव कतको विमलो विधुः।
पञ्चैते पावनप्रख्या मुद्गलस्य महामुने ॥ १९ ॥
पूजिताश्च यथान्यायम् तेन ते मुनयस्तदा ।
रम्ये तस्याश्रमे रात्रिमूषुर्विमलमानसाः ॥ २० ॥
तानब्रवीन्महातेजा मुद्गलो मुनिसत्तमः ॥ २१ ॥
मुद्गलः –
क्व गच्छथ महाभागाः पश्यतो मम सम्शयः ॥ २२ ॥
रुद्रः –
अथ प्रत्यूचुरेनम् ते गोहिलाद्यास्तपोधनाः ॥ २३ ॥
मुनयः-
बृन्दारण्यम् गमिष्यामो यत्रास्ते भगवान् हरिः ।
यत्र सा सरसी रम्या नाम्ना कैरविणी शुभा ॥ २४ ॥
भृग्वाद्या मुनयो यत्र तपश्चक्रुस्सुदुष्करम् ।
तत्र गत्वा वयम् सर्वे तपः कर्तुम् कृतक्षणाः ॥
तत्समम् दृश्यते क्वापि मुक्तिक्षेत्रम् न भूतले ॥ २५ ॥
रुद्रः –
इत्युक्तस्तैर्मुनिवरैर्मुद्गलो मुनिसत्तमः ।
तानब्रवीदहम् चापि यास्यामि तुलसीवनम् ॥ २६ ॥
सम्प्राप्ता मुनयस्ते च स चापि मुनिसत्तमः ।
बृन्दारण्यम् ततो गत्वा रम्यपक्षिमृगद्विपम् ॥ २७ ॥
अलङ्कृतम् मुनिकुलैस्तपश्चरणतत्परैः ।
तामपश्यन्मुनिवरास्तपश्चक्रुः पृथक्पृथक् ॥ २८ ॥
तत्र तत्र सरस्तीरे रम्यपादपसङ्कुले ।
मुद्गलस्तु महातेजा मुनिः परमधार्मिकः ॥
तदम्भस्यवगाह्यान्तस्तत्र चक्रे महत्तपः ॥ २९ ॥
तस्यैवम् कैरविण्यम्भस्यवगाह्य स्थितस्य तु ।
बहवो वत्सरा याताः सुखेनैव महाद्युतेः ॥ ३० ॥
ततः कदाचिदुन्मील्य चक्षुषी सर्वतो दिशः ।
विलोकयन्ददर्शाग्रे स्थितम् मीनम् महातनुम् ॥ ३१ ॥
दारैः पुत्रैश्च पौत्रैश्च बन्धुभिश्चाप्यथेतरैः ।
परितः सम्वृतम् किञ्चिन्मनोहरतराकृतिम् ॥ ३२ ॥
तम् दृष्ट्वा तपसो विघ्नममन्यत महाद्युतिः ।
मौद्गलो मुनिशार्दूलः सम्स्थितस्य ममात्र हि ॥ ३३ ॥
तमवाच शुभम् वाक्यम् सान्त्वयन्परया गिरा ॥ ३४ ॥
मीनमीन महाभाग सत्वरोऽद्य त्वमन्यतः ।
गच्छैभिर्बन्धुभिर्युक्तो न त्वम् वस्तुमिहार्हसि ॥ ३५ ॥
येच त्वदीयास्सरसि निवसन्त्यत्र वारिज ।
मृतप्राया भविष्यन्ति श्वस्ते सूर्योदयात्परम् ॥ ३६ ॥
ममात्र सरसि प्राज्ञ कुर्वतस्तप उत्तमम् ।
दर्शनम् ते महान्विघ्नो भविष्यति न सम्शयः ॥ ३७ ॥
इत्युक्तो बन्धुभिस्सर्वैस्तत्क्षणादेव सोऽन्यतः ।
जगाम मीनो देवर्षे नाद्यापि परिदृश्यते ॥ ३८ ॥
एतत्ते कथितम् सर्वम् यत्पृष्टोऽहम् महामुने।
बृन्दारण्यस्य माहात्म्यम् तीर्थस्य च विशेषतः ॥ ३९ ॥
कञ्चित्ते सम्शयो नष्टः कञ्चित्ते नैव विस्मृतिः।
कच्चिचाधिगतश्चार्थः कचित्ते सफलश्श्रमः ॥ ४० ॥
कचित्ते सफलो धर्मः कच्चित्ते सफलो नयः।
इच्छा ते सफला कच्चित् कच्चित्तृप्तिस्तवाभवत् ॥ ४१ ॥
एतत्ते परिविज्ञातम् कच्चिन्माहात्म्यमुत्तमम् ।
नैवमर्थम् विजानन्ति जना हि जगतीतले ॥
मनुजः कुत्रचित्कश्चिज्जानाति सुकृती कृती ॥ ४२ ॥
नावैष्णवाय वक्तव्यम् नैवाभागवताय च ।
न शूद्राय च वक्तव्यम् यथेष्टम् तु धनेच्छया ॥ ४३ ॥
न वाच्यम् मूर्खमध्ये वा न पाषण्डगणे तथा ।
न नास्तिकानाम् मध्ये च बृन्दारण्यस्य वैभवम् ॥ ४४ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्च कृतलक्षणाः।
श्रोतुमर्हन्ति देवर्षे तुलसीवनवैभवम् ॥ ४५ ॥
शृण्वन्ति ये नरा भक्तया विमला नान्यमानसाः ।
तेषाम् न दुर्लभं लोके किञ्चिदस्ति महामुने ॥ ४६ ॥
ये शृण्वन्ति नरा भक्त्या वैभवम् प्रतिवासरम् ।
ते कुर्वन्त्यश्वमेधादिमहायज्ञान् दिनेदिने ॥ ४७ ॥
अध्यायमेकमथवा श्लोकमेकमथापि वा ।
अथवा पादमेकम् च शृणुयात्प्रतिवासरम् ॥ ४८ ॥
अनन्यमानसाः श्रुत्वा तुलसीवनवैभवम् ।
सर्वकामानवाप्येह महीयन्ते हरेः पदे ॥ ४९ ॥
वित्तार्थी वित्तमाप्नोति पुत्रार्थी पुत्रमेव च ।
विद्यार्थी च तथा विद्यामैश्वर्यार्थी तथैव तत् ॥ ५० ॥
तुलसीवनमाहात्म्यम् श्रुत्वा भत्या नरस्सुधीः ।
रोगाद्विमुच्यते रोगी बन्धनाद्बन्धवानपि ॥ ५१ ॥
भयाद्विमुच्यते भीतो विपन्नो विपदस्तथा ।
गर्भिणी लभते पुत्रम् कन्या विन्दति सत्पतिम् ॥
भक्त्येदम् वैभवम् श्रुत्वा भर्तुः प्रियतमा भवेत् ॥ ५२ ॥
ब्राह्मणस्तु समाकर्ण्य भक्त्या वेदान्तगो भवेत् ।
विजयम् लभते राजा वैश्यश्च धनमाप्नुयात् ॥
शूद्रस्तु सुखमाप्नोति पूज्यते च स्वबन्धुभिः ॥ ५३ ॥
शृण्वताम् च नरा ये वै तुलसीवनवैभवम् ।
उपकुर्वन्ति तेऽप्यन्ते महीयन्ते हरेः पदे ॥ ५४ ॥
शृण्वन् पठन् लिखन् विभ्रदथवा श्रावयन्परान् ।
तुलसीवनमाहात्म्यम् वैकुण्ठे तु महीयते ॥ ५५ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे महेश्वरनारदसम्वादे श्री बृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्ये दशमोऽध्यायः ॥
श्रीमद्वरवरमुनये नमः ॥
स्वस्ति प्रजाभ्यः परिपालयन्ताम् न्याय्येन मार्गेण महीम् महीशाः ।
गोब्राह्मणेभ्यः शुभमस्तु नित्यम् लोकाः समस्ताः सुखिनो भवन्तु ॥
काले वर्षतु पर्जन्यः पृथिवी सस्यशालिनी ।
देशोऽयम् क्षोभरहितो ब्राह्मणास्सन्तु निर्भयाः ॥
कावेरी वर्धताम् काले काले वर्षतु वासवः ।
श्रीरङ्गनाथो जयतु श्रीरङ्गश्रीश्च वर्धताम् ॥
श्रीबृन्दारण्यक्षेत्रमाहात्म्यम् समाप्तम् ॥
श्रीरुक्मिणी समेत श्रीवेङ्कटकृष्णस्वामिने नमः
