श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे अष्टादशोत्तरशततम: सर्ग:
सा त्वेवमुक्ता वैदेही त्वनसूया ऽनसूयया ।
प्रतिपूज्य वचो मन्दं प्रवक्तुमुपचक्रमे ।। 2.118.1 ।।
नैतदाश्चर्य्यमार्याया यन्मां त्वमनुभाषसे ।
विदितं तु ममाप्येतद्यथा नार्य्या: पतिर्गुरु: ।। 2.118.2 ।।
अथ सीतानसूयासंवादो ऽष्टादशोत्तरशततमे–सेति । अनसूया असूयारहिता । पातिव्रत्यधर्मोपदेशं गुणत्वेन गृहीतवतीत्यर्थ: ।। 2.118.12 ।।
यद्यप्येष भवेद्भर्ता ममार्ये वृत्तवर्जित: ।
अद्वैधमुपचर्तव्यस्तथाप्येष मया भवेत् ।। 2.118.3 ।।
किं पुनर्यो गुण: श्लाघ्य: सानुक्रोशो जितेन्द्रिय: ।
स्थिरानुरागो धर्मात्मा मातृवत्पितृवत्प्रिय: ।। 2.118.4 ।।
यद्यपीति । अद्वैधं द्वैधीभावरहितम् । उपचर्त्तव्य: गुणवत्त्वनिर्गुणत्वभेदं विहाय सम्यगुपचरणीय इत्यर्थ: । मातृवत्प्रिय: प्रियपरत्वात्, पितृवत्प्रिय: अत्यन्तहितपरत्वेन ।। 2.118.34 ।।
यां वृत्तिं वर्त्तते राम: कौसल्यायां महाबल: ।
तामेव नृपनारीणामन्यासामपि वर्त्तते ।। 2.118.5 ।।
सकृद्दृष्टास्वपि स्त्रीषु नृपेण नृपवत्सल: ।
मातृवद्वर्त्तते वीरो मानमुत्सृज्य धर्मवित् ।। 2.118.6 ।।
यामिति । नृपनारीणा: सप्तम्यर्थे षष्ठी ।। 2.118.56 ।।
आगच्छन्त्याश्च विजनं वनमेवं भयावहम् ।
समाहितं मे श्वश्र्वा च हृदये तद्धृतं महत् ।। 2.118.7 ।।
पाणिप्रदानकाले च यत्पुरा त्वग्निसन्निधौ ।
अनुशिष्टा जनन्या ऽस्मि वाक्यं तदपि मे धृतम् ।। 2.118.8 ।।
नवीकृतं च तत्सर्वं वाक्यैस्ते धर्मचारिणि ।
पतिशुश्रूषणान्नार्य्यास्तपो नान्यद्विधीयते ।। 2.118.9 ।।
आगच्छन्त्या इति । श्वश्र्वा कौसल्यया यत्पातिव्रत्यधर्माचरणं समाहितम् उपदिष्टमित्यर्थ: ।। 2.118.79 ।।
सावित्री पतिशुश्रूषां कृत्वा स्वर्गे महीयते ।
तथावृत्तिश्च याता त्वं पतिशुश्रूषया दिवम् ।। 2.118.10 ।।
वरिष्ठा सर्वनारीणामेषा च दिवि देवता ।
रोहिणी न विना चन्द्रं मुहूर्त्तमपि दृश्यते ।। 2.118.11 ।।
सावित्रीति । तथावृत्तिस्त्वं च दिवं यातेत्युक्ति: पातिव्रत्यतपोमाहात्म्येन स्वर्गस्य हस्तगतत्वात् ।। 2.118.1011 ।।
एवंविधाश्च प्रवरा: स्त्रियो भर्तृदृढव्रता: ।
देवलोके महीयन्ते पुण्येन स्वेन कर्मणा ।। 2.118.12 ।।
ततो ऽनसूया संहृष्टा श्रुत्वोक्तं सीतया वच: ।
शिरस्याघ्राय चोवाच मैथिलीं हर्षयन्त्युत ।। 2.118.13 ।।
एवंविधा इति । भर्तृदृढव्रता: अतिसङ्कटदशायामपि भर्तृविषयदृढव्रतयुक्ता: ।। 2.118.1213 ।।
नियमैर्विविधैराप्तं तपो हि महदस्ति मे ।
तत्संश्रित्य बलं सीते छन्दये त्वां शुचिस्मिते ।। 2.118.14 ।।
उपपन्नं मनोज्ञं च वचनं तव मैथिलि ।
प्रीता चास्म्युचितं किं ते करवाणि ब्रवीहि मे ।। 2.118.15 ।।
नियमैरिति । छन्दये वरं वृणीष्वेति प्रार्थये ।। 2.118.1415 ।।
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा विस्मिता मन्दविस्मया
कृतमित्यब्रवीत्सीता तपोबलसमन्विताम् ।। 2.118.16 ।।
मन्दविस्मया मन्दस्मितेत्यर्थ: ।। 2.118.16 ।।
सा त्वेवमुक्ता धर्मज्ञा तया प्रीततरा ऽभवत् ।
सफलं च प्रहर्षं ते हन्त सीते करोम्यहम् ।। 2.118.17 ।।
इदं दिव्यं वरं माल्यं वस्त्रमाभरणानि च ।
अङ्गरागं च वैदेहि महार्हं चानुलेपनम् ।। 2.118.18 ।।
मया दत्तमिदं सीते तव गात्राणि शोभयेत् ।
अनुरूपमसंक्लिष्टं नित्यमेव भविष्यति ।। 2.118.19 ।।
अङ्गरागेण दिव्येन लिप्ताङ्गी जनकात्मजे ।
शोभयिष्यसि भर्त्तारं यथा श्रीविष्णुमव्ययम् ।। 2.118.20 ।।
सा वस्त्रमङ्गरागं च भूषणानि स्रजस्तथा ।
मैथिली प्रतिजग्राह प्रीतिदानमनुत्तमम् ।। 2.118.21 ।।
प्रतिगृह्य च तत् सीता प्रीतिदानं यशस्विनी ।
श्लिष्टाञ्जलिपुटा तत्र समुपास्त तपोधनाम् ।। 2.118.22 ।।
प्रहर्षं ते तुभ्यं सफलं करोमि करिष्यामि । अङ्गराग: कुङ्कुमहरिचन्दनादि: । अनुलेपनं कर्पूरागरुकस्तूरीप्रमुखपरिमलमिलितम् । अनुरूपं त्वद्ग्रात्रानुरूपम् । असंक्लिष्टम् अबाधितशोभमित्यर्थ: । भर्तारं शोभयिष्यसीत्यन्ते इत्यब्रवीच्चेत्यध्याहार: । सा अनसूया प्रीततराभवत् शोभयिष्यसीत्यब्रवीच्चेति सबन्ध: ।। 2.118.1722 ।।
तथा सीतासुपासीनामनसूया दृढव्रता ।
वचनं प्रष्टुमारेभे काञ्चित् प्रियकथामनु ।। 2.118.23 ।।
प्रियकथामनु प्रियां कथामुद्दिश्य । सीतां प्रष्टुं वचनमारेभे वचनं वक्तुमारेभे इत्यर्थ: ।। 2.118.23 ।।
स्वयंवरे किल प्राप्ता त्वमनेन यशस्विना ।
राघवेणेति मे सीते कथा श्रुतिमुपागता ।। 2.118.24 ।।
तां कथां श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण च मैथिलि ।
यथानुभूतं कार्त्स्न्येन तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि ।। 2.118.25 ।।
एवमुक्ता तु सा सीता तां ततो धर्मचारिणीम् ।
श्रूयतामिति चोक्त्वा वै कथयामास तां कथाम् ।। 2.118.26 ।।
मिथिलाधिपतिर्वीरो जनको नाम धर्मवित् ।
क्षत्त्रधर्मे ह्यभिरतो न्यायत: शास्ति मेदिनीम् ।। 2.118.27 ।।
श्रुतिमुपागता श्रुतिपथं प्राप्ता ।। 2.118.2427 ।।
तस्य लाङ्गलहस्तस्य कर्षत: क्षेत्रमण्डलम् ।
अहं किलोत्थिता भित्त्वा जगतीं नृपते: सुता ।। 2.118.28 ।।
तस्येति । कर्षत: “षड्गवेन कृषति” इति श्रुत्या शोधनं कुवर्त: । क्षेत्रमण्डलं यागोपयोगिक्षेत्रम्, चयनस्थानमित्यर्थ: ।। 2.118.28 ।।
स मां दृष्ट्वा नरपतिर्मुष्टिविक्षेपतत्पर: ।
पांसुकुण्ठितसर्वाङ्गीं जनको विस्मितो ऽभवत् ।। 2.118.29 ।।
मुष्टिविक्षेपतत्पर: “या जाता ओषधय इति चतुर्दशभिरोषधीर्वपति” इत्युक्तप्रकारेण ओषधिमुष्टिविकिरणतत्पर: ।। 2.118.29 ।।
अनपत्येन च स्नेहादङ्कमारोप्य च स्वयम् ।
ममेयं तनयेत्युक्त्वा स्नेहो मयि निपातित: ।। 2.118.30 ।।
अनपत्येन च तेन स्नेहान्मामङ्कमारोप्य इयं मम तनयेति चोक्त्वा स्नेहो मयि निपातित: । अङ्कम् उत्सङ्गम् ।। 2.118.30 ।।
अन्तरिक्षे च वागुक्ता प्रति मा ऽमानुषी किल ।
एवमेतन्नरपते धर्मेण तनया तव ।। 2.118.31 ।।
तत: प्रहृष्टो धर्मात्मा पिता मे मिथिलाधिप: ।
अवाप्तो विपुलामृद्धिं मामवाप्य नराधिप: ।। 2.118.32 ।।
मा प्रति मामुद्दिश्य ‘एवमेतन्नरपते धर्मेण तनया तव’ इति अन्तरिक्षे अमानुषीवागुक्ता । यद्वा वागुक्ताप्रतिमेत्यत्र अप्रतिमेति च्छित्वा वाग्विशेषणतया वा योज्यम् ।। 2.118.3132 ।।
दत्ता चास्मीष्टवद्देव्यै ज्येष्ठायै पुण्यकर्मणा ।
तया सम्भाविता चास्मि स्निग्धया मातृसौहृदात् ।। 2.118.33 ।।
दत्तेति । इष्टवद्देव्यै इच्छावत्यै देव्यै । पुण्यकर्मणा अनवरतयज्ञादिकर्मयुक्तेन जनकेन ।
सम्भाविता संवर्द्धितेत्यर्थ: ।। 2.118.33 ।।
पतिसंयोगसुलभं वयो दृष्ट्वा तु मे पिता ।
चिन्तामभ्यगमद्दीनो वित्तनाशादिवाधन: ।। 2.118.34 ।।
पतिसंयोगसुलभमिति । पतिसंयोगे सति सुलभम् अन्यथा दुर्ल्लभमित्यर्थ: । पतिसंयोगं विना स्थातुमशक्ययौवनावस्थावदित्यर्थ: ।। 2.118.34 ।।
सदृशाच्चापकृष्टाच्च लोके कन्यापिता जनात् ।
प्रधर्षणमवाप्नोति शक्रेणापि समो भुवि ।। 2.118.35 ।।
प्रधर्षणां तिरस्क्रियाम् ।। 2.118.35 ।।
तां धर्षणामदूरस्थां दृष्ट्वा चात्मनि पार्थिव: ।
चिन्तार्णवगत: पारं नाससादाप्लवो यथा ।। 2.118.36 ।।
अप्लव: प्लवरहित: ।। 2.118.36 ।।
अयोनिजां हि मां ज्ञात्वा नाध्यगच्छद्विचिन्तयन् ।
सदृशं चानुरूपं च महीपाल: पतिं मम ।। 2.118.37 ।।
तस्य बुद्धिरियं जाता चिन्तयानस्य सन्ततम् ।
स्वयं वरं तनूजाया: करिष्यामीति धीमत: ।। 2.118.38 ।।
अयोनिजामिति । सदृशम् अभिजनवृत्तादिना तुल्यम् । अनुरूपं प्रादुर्भूतयौवनाप्रतिमरूपलावण्यादिना योग्यम् ।। 2.118.3738 ।।
महायज्ञे तदा तस्य वरुणेन महात्मना ।
दत्तं धनुर्वरं प्रीत्या तूणी चाक्षयसायकौ ।। 2.118.39 ।।
असञ्चाल्यं मनुष्यैश्च यत्नेनापि च गौरवात् ।
तन्न शक्ता नमयितुं स्वप्नेष्वपि नराधिपा: ।। 2.118.40 ।।
तद्धनु: प्राप्य मे पित्रा व्याहृतं सत्यवादिना ।
समवाये नरेन्द्राणां पूर्वमामन्त्र्य पार्थिवान् ।। 2.118.41 ।।
वरुणेन दत्तं वरुणेनातिसहकारिणा दत्तम् ।। 2.118.3941 ।।
इदं च धनुरुद्यम्य सज्यं य: कुरुते नर: ।
तस्य मे दुहिता भार्या भविष्यति न संशय: ।। 2.118.42 ।।
भविष्यति न संशय इत्यत्र इतिकरणं द्रष्टव्यम् ।। 2.118.42 ।।
तच्च दृष्ट्वा धनु: श्रेष्ठं गौरवाद्गिरिसन्निभम् ।
अभिवाद्य नृपा जग्मुरशक्तास्तस्य तोलने ।। 2.118.43 ।।
सुदीर्घस्य तु कालस्य राघवो ऽयं महाद्युति: ।
विश्वामित्रेण सहितो यज्ञं द्रष्टुं समागत: ।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा राम: सत्यपराक्रम: ।। 2.118.44 ।।
विश्वामित्रस्तु धर्मात्मा मम पित्रा सुपूजित: ।
प्रोवाच पितरं तत्र भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ।। 2.118.45 ।।
सुतौ दशरथस्येमौ धनुर्दर्शनकांक्षिणौ ।
धनुर्दर्शय रामाय राजपुत्राय दैविकम् ।। 2.118.46 ।।
इत्युक्तस्तेन विप्रेण तद्धनु: समुपानयत् ।
निमेषान्तरमात्रेण तदानम्य स वीर्य्यवान् ।। 2.118.47 ।।
ज्यां समारोप्य झटिति पूरयामास वीर्यवत् ।। 2.118.48 ।।
तेन पूरयता वेगान्मध्ये भग्नं द्विधा धनु: ।
तस्य शब्दो ऽभवद्भीम: पतितस्याशनेरिव ।। 2.118.49 ।।
ततो ऽहं तत्र रामाय पित्रा सत्याभिसन्धिना ।
निश्चिता दातुमुद्यम्य जलभाजनमुत्तमम् ।। 2.118.50 ।।
तोलने चालने ।। 2.118.4350 ।।
दीयमानां न तु तदा प्रतिजग्राह राघव: ।
अविज्ञाय पितुश्छन्दमयोध्याधिपते: प्रभो: ।। 2.118.51 ।।
तत: श्वशुरमामन्त्र्य वृद्धं दशरथं नृपम् ।
मम पित्रा त्वहं दत्ता रामाय विदितात्मने ।। 2.118.52 ।।
मम चैवानुजा साध्वी ऊर्मिला प्रियदर्शना ।
भार्य्यार्थे लक्ष्मणस्यापि दत्ता पित्रा मम स्वयम् ।। 2.118.53 ।।
एवं दत्तास्मि रामाय तदा तस्मिन् स्वयम्वरे ।
अनुरक्तास्मि धर्मेण पतिं वीर्यवतां वरम् ।। 2.118.54 ।।
दीयमानामिति । छन्दम् अभिप्रायम् । “वशाभिप्राययोश्छन्द:” इति वैजयन्ती ।। 2.118.5154 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे अष्टादशोत्तरशततम: सर्ग: ।। 118 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने अष्टादशोत्तरशततम: सर्ग: ।। 118 ।।
