07 Sarga अयोध्याकाण्डम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे सप्तमः सर्गः । यदृच्छतः प्रासादोपरिभुवमारूढा मन्थरा नाम्नि कैकेय्याः कुब्जा ज्ञातिदासी तमुत्सवं ब्रह्मणेभ्यो बहुधनं वितरन्न्तीं कौसल्यां च प्रेक्ष्य किंनिमित्तकोयमारम्भ इति रामधात्री पप्रच्छ तया संज्ञापिता च रामाभिषेकमसहमाना कैकेयीमेत्य दशरथं विनिन्द्याभिषेकं विहन्तुं कैकेयीं प्रेरयत्तथापि रामाभिषेक एव स्वाभीष्ट इति मोदमाना कैकेयी तन्निवेदनपारितोषिकतया किञ्चिदाभरणं कुब्जायै ददौ। ज्ञातिदासी यतो जाता कैकय्या तु सहोषिता। प्रासादं चन्द्रसङ्काश्मरुरोह यदृच्छया ॥2.7.1॥ अथ रावणवधकाङ्क्षिभिर्देवैराविष्टमन्थरावाक्याद्रामाभिषेकविघ्नः […]

06 Sarga अयोध्याकाण्डम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे षष्ठः सर्गः ।    वसिष्ठनियोगाद्रामः सीतया समं स्नानोपासनकुशसंस्तरशयनादिनियमं जग्राह। अन्येद्युश्च प्रातः प्रबोधितः सन्ध्योपासनादीनि न्यवर्तयद्ब्राह्मणाश्च पुन्याहवाचनं विदधुः।पौराः पुरमलङ्कृत्य दशरथं प्राशंसन्। रामाभिषेकदिदृक्षागतजनैरयोध्या पूर्णाभवत्। गते पुरोहिते रामः स्नातो नियतमानसः। सहपत्न्या विशालाक्ष्या नारायणमुपागमत्॥2.6.1॥ अथ रामस्याभिषेकसन्नाहं दर्शयति षष्ठे—गत इत्यादि । पुरोहिते गतइत्यसन्निधानकृतराज—सगुणनिमित्तकनास्तिक्यव्यावृत्तिः, स्नात इति कायशुद्धिः, नियतमानस इति मनःशुद्धिः, सहप्त्न्येतिश्रीरङ्गविग्रहानुभवसागरतरणस्य सहायोक्तिः “पत्युर्नो दीक्षसंयोगे” इति दीक्षानियमस्य पत्नीसहायत्वोक्तिश्च तृतीयया आराधनकाले सीताया उपकरणसमर्पणपरता […]

05 Ssarga अयोध्याकाण्डम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे पञ्चमः सर्गः । दशरथोक्तो वसिष्ठो रामनिवेशनं प्राप्य ससीतं रामं वेदव्रताचरणं निवेद्य दशरथान्तिकं ययौ। सभ्याश्च वसिष्ठमभितस्थुः। वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञो दशरथः सभाजनं विसृज्यान्तःपुरं प्रविवेश । सन्दिश्य रामं नृपतिः श्वोभाविन्यभिषेचने। पुरोहितं समाहूय वसिष्ठमिदमब्रवीत्॥2.5.1॥ अथोपवासस्य पुरोहितस्ङ्कल्पमन्त्रादिसाध्यत्वात्पुरोहितं संदिशति पञ्चमे—संदिश्येति। व्रतोपवासादिकं कुर्वित्यनुज्ञाप्य॥1॥ गच्छोपवासं काकुत्स्थं कारयाद्य तपोधन। श्रेयसे राज्यलाभाय वध्वा सहयतव्रत॥2.5.2॥ गच्छेति ।काक्त्स्थमुपवासं कारय “हृक्रोरन्यतरस्याम्” इति विकल्पेन काकुत्स्थशब्दस्य– कर्मसज्ञा॥2॥ तथेति च […]

04 Sarga अयोध्याकाण्डम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे चतुर्थः सर्गः दुःस्वप्नदर्श्नादभिषेकभयमाश्ङ्कमानो दशरथस्तदैव राममानाय्य भरतागमनात्प्रागेवाभिषेकः संपाद्य इति निवेद्य सीतया सममाचरितव्यां व्रतचर्यामादिदेश। दशरथाभ्यनुज्ञातो रामः कौसल्यान्तःपुरं प्रविश्य तदाशीर्भिरभिवर्धितः सन्पूर्वं तत्रागतया सीतया समं स्ववासं प्राप। गतेष्वथ  नृपो  भूयः  पौरेषु सह  मन्त्रिभिः। मन्त्रयित्वा ततश्चक्रे निश्चयज्ञः स निश्चयम्॥2.4.1॥ श्व एव पुष्यो भविता श्वेsभिषेच्यस्तु मे सुतः।रामो  राजीवपत्राक्षो  युवराज  इति  प्रभुः ॥2.4.2॥ एवं पूर्वविचारितमपि राममाहूयोक्तमपि रामाभिषेकं पुनर्मन्त्रिभिः कालविशेषनिर्णयपूर्वकं राममाहूय […]

03 Sarga अयोध्याकाण्डम्

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् अयोध्याकाण्डे तृतीय: सर्ग: तेषामञ्जलिपद्मानि प्रगृहीतानि सर्वश: । प्रतिगृह्याब्रवीद्राजा तेभ्य: प्रियहितं वच: ।। 2.3.1 ।। एवं निश्चिताभिषेकस्य सम्भारसम्भरणप्रवृत्तिस्तृतीये–तेषामिति । प्रगृहीतानि प्रकर्षेण गृहीतानि शिरसि बद्धानीत्यर्थ: । अञ्जलिरूपाणि पद्मानि अञ्जलिपद्मानि, जञ्जलीनां पद्ममुकुलाकारत्वादत्रत्यपद्मशब्द: पद्ममुकुलपर: । प्रतिगृह्य वीक्षणवचनप्रत्यञ्जलिभिर्यथायोगमञ्जलीनां प्रतिग्रह: ।। 2.3.1 ।। अहोस्मि परमप्रीत: प्रभावश्चातुलो मम । यन्मे ज्येष्ठं प्रियं पुत्रं यौवराज्यस्थमिच्छथ ।। 2.3.2 ।। अहो इति । अहोस्मीति […]

श्रीविष्णुपुराणम् Amsa 01 Ady 07

श्रीविष्णुपुराणम् अथसप्तमोऽध्यायः श्रीपराशरः— ततोऽभिध्यायतस्तस्यजज्ञिरेमानसाःप्रजाः। तच्छरीरसमुत्पनैःकार्येस्तत्करणैःसह। क्षेत्रज्ञाःसमवर्तन्तगात्रेभ्यस्तस्यधीमतः॥१॥ अथमिथुनसृष्टिंवक्तुंमानसशारीरसृष्टीननुवदति–ततइत्यादिना।ततइति।कार्यैः—देहैः, करणैः–इन्द्रियैः; हिरण्यगर्भदेहभूतभूतोत्पन्नैर्देहैरिन्द्रियैःसहमानसाःकाश्चिन्मानस्य: प्रजाःजज्ञिरे।केचनक्षेत्रज्ञास्तस्यगात्रेभ्य:-अवयवेभ्यःकार्यकरणैःसहसमवर्तन्त॥१॥ तेसर्वेसमवर्तन्तयेमयाप्रागुदाहृताः।देवाद्याःस्थावरान्ताश्चत्रैगुण्यविषयेस्थिताः॥२॥ एवंभूतानिसृष्टानिचराणिस्थावराणिच॥३॥ यदाऽस्यताःप्रजाःसर्वानव्यवर्धन्तधीमतः।तदाऽन्यान्मानसान्पुत्रान्सदृशानात्मनोऽसृजत्॥४॥ भृगुंपुलस्त्यंपुलहंक्रतुमङ्गिरसंतथा।मरीचिंदक्षमत्रिंचवसिष्ठंचैवमानसान्॥५॥ तेसर्वइति॥ते–देवाद्याःस्थावरान्ताजीवास्त्रैगुण्यवशीकृताःसमवर्त्तन्त॥२-५॥ नवब्रह्माणइत्येतेपुराणेनिश्चयंगताः॥६॥ ख्यातिंभूतिंचसंभूतिंक्षमांप्रीतिंतथैवच।सन्नतिंजतथैवोर्जामनसूयांतथैवच॥७॥ प्रसूतिंचततस्सृष्ट्वाददौतेषांमहात्मनाम्।पत्न्योभवध्वमित्युक्त्वातेषामेवतुदत्तवान्॥८॥ सनन्दनादयोयेचपूर्वसृष्टास्तुवेधसा।नतेलोकेष्वसज्ज़न्तनिरपेक्षाःप्रजाःप्रति॥९॥ सर्वेतेऽभ्यागतज्ञानावीतरागाविमत्सराः।तेष्वेवंनिरपेक्षेषुलोकसृष्टौमहात्मनः॥१०॥ ब्रह्मणोभून्महान्क्रोधस्त्रैलोक्यदहनक्षमः।तस्यक्रोधात्समुद्भुतज्वालामालाभिदीपितम्। ब्रह्मणोऽभूत्तदासर्वंत्रैलोक्यमखिलंमुने॥११॥ भ्रुकुटीकुटिलात्तस्यललाटाक्रोधदीपितात्।समुत्पन्नस्तदारुद्रोमध्याह्नार्कसमप्रभः॥१२॥ अर्धनारीनरवपुःप्रचण्डोऽतिशरीरवान्।विभजात्मानमित्युक्त्वातंब्रह्मान्तर्दधेततः॥१३॥ नवब्रह्माणइति।पुराणे-ब्रह्माण्डादौ।पूर्वंसृष्टे: ॥६–१३॥ तथोक्तोऽसौद्विधास्त्रीत्वंपुरुषत्वंतथाऽकरोत्।बिभेदपुरुषत्वंचदशधाचैकधापुनः॥१४॥ सौम्यासौम्यैस्तथाशान्ताशान्तैःस्त्रीत्वंचसप्रभुः।विभेदबहुधादेवःस्वरूपैरसितैस्सितैः॥१५॥ तथोक्ताइति॥स्त्रीत्वंपुरुषत्वंचद्विधाअकरोत्-पृथक्चकार।पुंस्त्वंचैकादशविधंरूपभेदैः॥१४,१५॥ ततोब्रह्मात्मसंभूतंपूर्वंस्वायंभुवंप्रभुः।आत्मानमेवकृतवान्प्रजापाल्येमनुंद्विज॥१६॥ ततइति॥आत्मसंभूतम्।अतएवंस्वायंभुवम्आत्मानमेवतंप्रजापाल्येनिमित्तेपूर्वंमनुंकृतवान्॥१६॥ शतरूपांचतांनारींतपोनिर्धूतकल्मषाम्।स्वायंभुवोमनुर्देवःपत्नीत्वेजगृहेप्रभुः॥१७॥ तस्मात्तुपुरुषाद्देवीशतरूपाव्यजायत।प्रियव्रतोत्तानपादौप्रसूत्याकूतिसंज्ञितम्॥१८॥ शतरूपामिति॥शतरूपाम्-अर्द्धेनपुरुषोऽभवदर्द्धेननारीत्युक्तायाब्रह्मपत्न्याःशतरूपायाअंशभूतांब्रह्मांशभूतोमनुर्जगृहे॥१७, १८॥ कन्याद्वयंचधर्मज्ञरूपौदार्यगुणान्वितम्।ददौप्रसूतिंदक्षायआकूतिंरुचयेपुरा॥१९।। कन्याद्वयमिति॥प्रजापतिराकूतिंरुचयेददौ॥१९॥ प्रजापतिःसजग्राहतयोर्जज्ञेसदक्षिणः।पुत्रोयज्ञोमहाभागदम्पत्योर्मिथुनंततः॥२०॥ प्रजापतिरिति।सः-रुचिःजग्राह;तयोः–आकूतिरुच्योर्दम्पत्योःसदक्षिणोयज्ञःपुत्रोमिथुनंजज्ञे॥२०॥   यज्ञस्यदक्षिणायांतुपुत्राद्वादशजज्ञिरे।यामाइतिसमाख्यातादेवाःस्वायंभुवेमनौ॥२१॥ प्रसूत्यांचतथादक्षश्चतस्रोविंशतिस्तथा।ससर्जकन्यास्तासांचसम्यङ्नामानिमेशृणु॥२२॥ श्रद्धालक्ष्मीर्धृतिस्तुष्टिर्मेधापुष्टिस्तथाक्रिया।बुद्धिर्लज्जावपुश्शान्तिस्सिद्धिःकीर्तिस्त्रयोदशी॥२३॥ पत्न्यर्थंप्रतिजग्राहधर्मोदाक्षायणीःप्रभुः।ताभ्यःशिष्टायवीयस्यएकादशसुलोचनाः॥२४॥ ख्यातिःसत्यथसंभूतिःस्मृतिःप्रीतिःक्षमातथा।सन्ततिश्चानसूयाचऊर्जास्वाहास्वधातथा॥२५॥ भृगुर्भवोमरीचिश्चतथाचैवाङ्गिरामुनिः।पुलस्त्यःपुलहश्चैवक्रतुश्चर्षिवरस्तथा॥२६॥ अत्रिर्वसिष्ठोवह्निश्चपितरश्चयथाक्रमम्।ख्यात्याद्याजगृहुःकन्यामुनयोमुनिसत्तम॥२७॥ यज्ञस्येति॥स्वायंभुवेमनौ—मन्वन्तरे॥२१–२७॥ श्रद्धाकामंचलादर्पनियमंधृतिरात्मजम्।सन्तोषंचतथातुष्टिर्लोभंपुष्टिरसूयते॥२८॥ श्रद्धेति॥श्रद्धाकामंतथादर्पमितिपाठेतथेत्यनेनक्रमप्राप्तालक्ष्मीर्लक्ष्या।यथाकौर्मे* श्रद्धायास्तुसुतःकामोदर्पोलक्ष्म्यास्सुतस्स्मृतः * इति॥२८॥ मेधाश्रुतंक्रियादण्डंनयंविनयमेवच।।२९।। मेधेति॥क्रियादण्डम्-क्रियायां-तामस्यांदण्डः, […]

श्रीविष्णुपुराणम् Amsa 01 Ady 06

श्रीविष्णुपुराणम् अथषष्ठोऽध्यायः। मैत्रेयः— अर्वाक्स्रोतास्तुकथितोभवतायस्तुमानुषः।ब्रह्मविस्तरतोब्रूहिब्रह्मातमसृजद्यथा॥१॥ यथाचवर्णानसृजद्यद्गुणांश्चमहामुने।यच्चतेषांस्मृतंकर्मविप्रादीनांतदुच्यताम्॥२॥ श्रीपराशरः – सत्याभिध्यायिनःपूर्वंसिसृक्षोर्बह्मणोजगत्।अजायन्तद्विजश्रेष्ठसुवोद्रिक्तामुखात्प्रजाः॥३॥ वक्षसोरजसोद्रिक्तास्तथावैब्रह्मणोऽभवन्।रजसातमसाचैवसमुद्रिक्तास्तथोरुतः॥४॥ पद्भ्यामन्याःप्रजाब्रह्माससर्जद्विजसत्तम।तमःप्रधानास्ताःसर्वाश्चातुर्वर्ण्यमिदंततः॥५॥ ब्राह्मणाःक्षत्रियावैश्याःशुद्राश्चद्विजसत्तम।पादोरुवक्षस्थलतोमुखतश्चसमुद्गताः॥६॥ अथयज्ञादिसाधकानांमनुष्याणांवर्णाश्रमकर्मजीविकागतिसृष्ट्युक्तीःपृच्छतिअर्वागिति॥१-६॥ यज्ञनिष्पत्तयेसर्वमेतब्रह्माचकारवै।चातुर्वर्ण्यंमहाभागयज्ञसाधनमुत्तमम्॥७॥ यज्ञैराप्यायितादेवावृष्ट्युत्सर्गेणवैप्रजाः।आप्याययन्तेधर्मज्ञयज्ञाःकल्याणहेतवः॥८॥ यज्ञनिष्पत्तयइति॥शूद्रस्याध्ययनाग्न्याधानतत्साध्ययज्ञानधिकारेऽपिनमस्कारैकमन्त्रकपाकयज्ञदानद्विज- -शुश्रूषाद्यघिकारित्वाच्चातुर्वर्ण्यंयज्ञसाधनमित्युक्तम्॥७-८॥   निष्पाद्यन्तेनरैस्तैस्तुस्वधर्माभिरतैस्सदा।विशुद्धाचरणोपेतैःसद्भिस्सन्मार्गगामिभिः॥९॥ निष्पाद्यन्तइति।।प्रवचनरक्षणवाणिज्यपरिचर्याणांमुखाद्यङ्गसाध्यत्वाद्विप्रादीनांतत्तदङ्गसाध्य:क्रियोज्जीवित्वंस्वाध्यायस्वगृह्योक्तंस्वकर्म।सन्मार्ग:-शिष्टाचारः॥९॥ स्वर्गापवर्गोंमानुष्यात्प्राप्नुवन्तिनरामुने।यचाभिरुचितंस्थानंतद्यान्तिमनुजाद्विज॥१०॥ स्वर्गापवर्गाविति।।मानुष्य-मनुष्यकर्मतस्मात्।अभिरुचितं–भौमस्वर्गपातालादि॥१०॥ प्रजास्ताब्रह्मणासृष्टाश्चातुर्वर्ण्यव्यवस्थिताः।सम्यक्छ्रद्धाःसमाचारप्रवणामुनिसत्तम॥११॥ प्रजाइति॥व्यवस्थितावितिपाठेव्यवस्थितौनियमे।।११।। यथेच्छावासनिरताःसर्वबाधाविवर्जिताः।शुद्धान्तःकरणाश्शुद्धाःकर्मानुष्ठाननिर्मलाः॥१२॥ यथेति॥यथेच्छःआवासः-वासस्थानम्आश्रमोवातस्मिन्निरताः।शुद्धान्त:करणाः-अहंकारफलसङ्गहीनाः, शुद्धाः-स्नानादिना॥१२॥   शुद्धेचतासांमनसिशुद्धेऽन्तस्संस्थितेहरौ।शुद्धज्ञानंप्रपश्यन्तिविष्ण्वाख्यंयेनतत्पदम्॥१३॥ शुद्धेचेति।।शुद्धे-अनुष्ठानेनविरागे, शुद्धज्ञानं-शुद्धज्ञानस्वरूपम्॥१३॥ ततःकालात्माकोयोऽसौसचांशःकथितोहरेः।संपातयत्यघंघोरम(ल)ल्पमल्पाल्पसारवत्॥१४॥ ततइति।ततः-त्रेतामुखानन्तरम्।अल्पमल्पाल्पसारवत्इतिपाठे.अल्पम्-उद्भूतंजातम्।अल्पाल्पसारवत्–अत्यल्पसुखं, घोरं-बहुदुःखम्॥१४॥ अधर्मबीजमुद्भूतंतमोलोभसमुद्भवम्।प्रजासुतासुमैत्रेयरागादिकमसाधकम्॥१५॥ अधर्मेति॥अधर्मबीजम्-अधर्मस्यकारणम्, तम:क्रोधसमुद्भवम्-क्रोधलोभयोर्हेतुम्, असाधकम्-अष्टसिद्धिविरोधिरागादिकम्, अयंकालःप्रजासुपातयति-क्षिपतीतिपूर्वेणान्वयः।अधर्मबीजमुद्भूतमितिचपाठः॥१५॥ ततस्सासहजासिद्धिस्तासांनातीवजायते।रसोल्लासादयश्चान्याःसिद्धयोऽष्टौभवन्तियाः॥१६॥ ततइति।सहजासिद्धिः-औत्पत्तिकंज्ञानम्।ॐकृतेतुमिथुनोत्पत्तिःसिद्धिश्चापिरसोल्लसा।सकृद्द्वृष्टिमयीचान्यागृहवृक्षात्मिकाऽपरा॥पश्चात्संकल्पसिद्धिश्चकल्पवृक्षात्मिकाऽपरा।प्रकामवृष्टिश्चाकृ -ष्टपच्यसिद्धिस्तथाऽष्टमी॥इत्यष्टसिद्धयः।रसोल्लास:-योगाभ्यासबलात्स्वमूर्द्धन्यमृतांशुबिम्बस्रवदमृततृप्तता।यथास्कान्दे—* रसस्यस्वतएवान्तरुल्लासःस्यात्कृतेयुगे।रसोलसाखयासासिद्धिस्तयाहन्तिक्षुधंनरः॥इति।स्त्रीनैरपेक्ष्येणानन्दोमिथुनोत्पत्तिः।यथातत्रैव *स्त्रियादिनैरपेक्ष्येणसदातृप्ताःप्रजास्तथा।द्वितीयासिद्धिरुद्दिष्टा*इति।कौर्मेच* कृतेतुमिथुनोत्पत्तिस्तथासाक्षाद्रसोल्लसा।प्रजास्तृप्ताःसदासर्वाःसर्वानन्दाश्चयोगिनः॥इति।सकृद्वृष्टिमयी. सकृद्वृष्ट्यासस्यनिष्पत्तिः।गृवृक्षात्मिका–इच्छयागृहवृक्षोद्गमः।संकल्पसिद्धिः-संकल्पेनाभिमतसिद्धिः।कल्पवृक्षात्मिका-भरद्वाजाश्रमवत्।प्रकामवृष्टिः-निकामेनिकामेवृष्टिः।अकृष्टपच्यसिद्धिः-अकृष्टपच्यभूमित्वमिति, पुराणेष्वष्टसिद्धयेबहुधोक्ताः॥१६॥ तासुक्षीणास्वशेषासुवर्द्धमानेचपातके।द्वन्द्वाभिभवदुःखार्तास्ताभवन्तिततःप्रजाः॥१७॥ तास्विति॥द्वन्द्वं-शीतोष्णादि॥१७॥ ततोदुर्गाणिताश्चक्रुर्धान्वंपार्वतमौदकम्।कृत्रिमंचतथादुर्गंपुरखर्वटकादिकम्॥१८॥ ततःइति॥धान्वं-बहिर्निर्जलंमरुदुर्गम्।धान्वंपार्वतमितिपाठः।कृत्रिमं-क्रियानिर्वृत्तंवनादि।पुरादिलक्षणंभृगूक्तम्*नृपावासःपुरीप्रोक्ताविशांपुरमितीष्यते।एकतोयत्रतुग्रामोनगरंचैकतःस्थितम्॥मिश्रंतत्खर्वटंनामनदीगिरिसमाश्रितम्॥इति।आदिशब्दाच्छिबिरपत्तनादि॥१८॥ गृहाणिचयथान्यायंतेषुचक्रुःपुरादिषु।शीतातपादिबाधानांअशमायमहामते॥१९॥ गृहाणीति॥यथान्यायं-वास्तुशास्त्रानतिक्रमेण॥१९॥ प्रतीकारमिमंकृत्वाशीतादेस्ताःप्रजाःपुनः।वार्तोपायंततश्चक्रुर्हस्तसिद्धिंचकर्मजाम्॥२०॥ प्रतीकारमिति|| वार्ता-कृष्यादिः।हस्तसिद्धिः–शिल्पादिः॥२०॥ […]

श्रीविष्णुपुराणम् Amsa 01 Ady 05

श्रीविष्णुपुराणम् अथपञ्चमोऽध्यायः   मैत्रेयः— यथाससर्जदेवोऽसौदेवर्षिपितृदानवान्।मनुष्यतिर्यग्वृक्षादीन्भूव्योमसलिलौकसः॥१॥ अथवैकृतसर्गंविस्तरेणपृच्छतियथेति॥१॥   यद्गुणंयत्स्वभावंचयद्रूपंचजगद्द्विज।सर्गादौसृष्टवान्ब्रह्मातन्ममाचक्ष्वकृत्स्नशः॥२॥ श्रीपराशरः— मैत्रेयकथयाम्येतच्छृणुष्वसुसमाहितः।यथाससर्जदेवोऽसौदेवादीनखिलान्विभुः॥३॥ यदुगुणमिति।।गुणाः-सत्त्वाद्याः, स्वभाव:-शीलं, रूपम्-आकारः॥२, ३॥ सृष्टिंचिन्तयतस्तस्यकल्पादिषुयथापुरा।अबुद्धिपूर्वकःसर्गःप्रादुर्भूतस्तमोमयः॥४॥ सृष्टिमिति॥यथापुरा–यथापूर्वम्,कल्पादिषुतथाचिन्तयतःअबुद्धिपूर्वक:-विशेषध्यानरहितः, | तमोमयः–तमोगुणप्रचुरः, सर्गः-~-नगसर्गः॥४॥ तमोमोहोमहामोहम्ताम्रिस्रोह्यन्धसंज्ञितः।अविद्यापञ्चपर्वैषाप्रादुर्भूतामहात्मनः॥५॥ तमोमोहइति॥अविद्यापर्याया: तम:प्रभृतयोमहात्मनःप्रादुर्भूताः।।५।। पञ्चधाऽवस्थितःसर्गोंध्यायतोऽप्रतिबोधवान्।बहिरन्तोऽप्रकाशश्चसंवृतात्मानगात्मकः॥६॥ एतत्स्वभावकतयावृक्षादिरूपेणचपञ्चधानगसर्गइत्याह-पञ्चधेति॥ज्ञानाल्पत्वप्राचुर्येणवृक्षगुल्मलतावीरुत्तृणेषुतमसादिस्वभावव्यवस्था।अपतिबोधनादितिनगसर्गस्यतामसत्त्वेहेतुः।अप्रतिबोधनादितिवापाठः।बहिः-शब्दादिषु, अन्त:—सुखादिषुच,अप्रकाशः-प्रकृष्टज्ञानरहितः।जलाद्यादानक्षतभग्नसंरोहणदोहनादिभिर्वृक्षादीनांकिञ्चिज्ज्ञातृत्व– -सिद्धे: ; * अन्तस्संज्ञाभवन्त्येतेसुखदुःखसमन्विताः * इत्यादेश्च।संवृतात्मा-तमसासंवृतचैतन्यः॥६॥ मुख्यानगायतःप्रोक्तामुख्यसर्गस्ततस्त्वयम्॥७॥ मुख्याइति।मुख्याः–तिर्यगादिसर्गस्यादौजाताः॥७॥ तंदृष्ट्वाऽसाधकंसर्गममन्यतपरंपुनः॥८॥ तमिति॥असाधकं-कर्मानधिकारात्संसाराद्यप्रवर्तकम्॥८॥ तस्याभिध्यायतःसर्गस्तिर्यक्स्त्रोतोऽभ्यवर्तत।यस्मात्तिर्यक्प्रवृत्तिस्सतिर्यक्स्रोतास्ततःस्मृतः॥९॥ तस्येति॥तिर्यक्स्रोता:-वायुवत्तिर्यक्प्रवृत्तः।पार्श्वाभ्यामुत्पन्नइतिवा।।९।।   पश्वादयस्तेविख्यातास्तमःप्रायाह्यवेदिनः।उत्पथग्राहिणश्चैवतेऽज्ञानेज्ञानमानिनः।।१०।। पश्वादयइति॥अवेदिनः-अविवेकिनः, उत्पथग्राहिण:–मातृगमनादिदुर्मार्गगताः, अज्ञाने–सम्यग्ज्ञानाभावेऽपिसम्यग्ज्ञानमानिनः॥१०॥ अहंकृताअहंमानाअष्टाविंशद्वधात्मकाः।अन्तःप्रकाशास्तेसर्वेह्यावृताश्चपरस्पम्॥११॥ अहंकृताइति।अहंकृताः–अवलिप्ताः, अहंमानाः-तद्धेतुशरीरात्माभिमानिनः।अष्टाविंशद्वधात्मका:– अष्टविंशतिशक्तिवधावायूक्ता: *एकादशेन्द्रियवधानवधांभादयस्तथा।अष्टौचतारकाद्याश्चतेषांशक्तिवधामताः*इति।इन्द्रियवैकल्यमेकादशविधम्, बाधिर्यंत्वग्दोष: अन्ध्यंवैरस्यंनासाध्वंसोमूकत्वंकुणित्वंपङ्गुत्वंवैक्लव्यम्उदावर्तोजडत्वंचेति, अम्भादिनवतुष्टीनांतारकाद्यष्टसिद्धीनांचवैकल्यं, सप्तदशविधंबुद्धिवधाख्यंवैकल्यंतिरश्चांप्रायिकमित्यर्थः।तत्राष्टविधायांप्रकृत्यांचित्तलयान्मुक्तोऽस्मीतितुष्टिरम्भाख्या, संन्यासवेषोपादानमात्रा– त्कृतार्थोऽस्मीतितुष्टिःसलिलाख्या,कालान्तरेसेत्स्यतीतितुष्टिरापाख्या, भाग्यादेवसेत्स्यतीतितुष्टिर्वृष्ट्याख्या, एताःप्रकृत्युपादानकालभाग्यलक्षणाआध्यात्मिकाश्चतस्रस्तुष्टयः।अर्थस्यार्जनेरक्षणेक्षयेभोगेभोगावैतृष्ण्येचक्लैशादिदोषदर्शनादर्थाजनादिविरक्तोमुक्तोऽस्मीतितुष्टयः, […]

श्रीविष्णुपुराणम् Amsa 01 Ady 04

श्रीविष्णुपुराणम् अथचतुर्थोsध्यायः। मैत्रेयः— ब्रह्मानारायणाख्योऽसौकल्पादौभगवान्यथा।ससर्जसर्वभूतानितदाचक्ष्वमहामुने॥१॥ श्रीपराशर:– प्रजाःससर्जभगवान्ब्रह्मानारायणात्मकः।प्रजापतिपतिर्देवोयथातन्मेनिशामय॥२॥ अतीतकल्पावसानेनिशासुप्तोत्थितःप्रभुः।सत्त्वोद्रिक्तस्तदाब्रह्माशून्यंलोकमवैक्षत॥३॥ नारायणःपरोऽचिन्त्यःपरेषामपिसप्रभुः।ब्रह्मस्वरूपीभगवाननादिःसर्वसंभवः॥४॥ अथपाद्मकल्पकथाविषयाद्ब्रह्मप्रोक्तात्पाद्मपुराणादनन्तरंवाराहकल्पवृत्तान्तविषयमिदंवैष्णवंपुराणमितिदर्शयितुंप्राक्परार्द्धप्राप्तंपाद्मंकल्पमनूद्यवराहकल्पवृत्तान्तंप्रस्तौति-अतीतकल्पेति।तथोक्तंमात्स्ये*एतदेवचवैब्राह्मंपाद्मेकल्पेजगद्धितम्।सर्वभूतात्मकंयत्तत्पाद्ममित्युच्यतेबुधैः।वाराहकल्पवृत्तान्तधिकृत्यपराशरः।*   यान्प्राहधर्मानखिलांस्तदुक्तंवैष्णवंविदुः॥इति।सत्वोद्रिक्तः–भगवदनुप्रवेशातिशयात्| तस्यैववराहाद्यवतारप्रसिद्धेः॥१-४॥ इमंचोदाहरन्त्यत्रश्लोकंनारायणंप्रति।ब्रह्मस्वरूपिणंदेवंजगतःप्रभवाप्ययम्॥५॥ अत्रब्रह्मनारायणयोःस्वरूपैक्यशङ्कायांमन्वादयस्तयोर्भेदपरंनारायणविषयंश्लोकमुदाहरन्तीत्याह–इमंचेति॥५॥ आपोनाराइतिप्रोक्ताआपोवैनरसूनवः।अयनंतस्यताःपूर्वंतेननारायणःस्मृतः॥६॥ तमेवश्लोकंदर्शयतिआपइति॥ * प्रादुरासीत्तमोनुदः * इतिप्रकृतेःपरमकारणभूतोभगवानविनाशित्वेननरइत्युच्यते।तत्सृष्टाआपोनाराः।अप्छब्दःसृज्यतत्त्वान्तरप्रदर्शनपरः *नराज्जातानितत्त्वानिनाराणीतिततोविदुः।तान्येवचायनंतस्यतेननारायणःस्मृतः॥इत्यादिदर्शनात्।अस्यायनम्-अनुप्रविष्टस्यशरीरम्।*यदम्बुवैष्णवःकायः * इतिवक्ष्यति।पूर्वं–ब्रह्मसृष्टेःप्राकू।कारणभूतेभगवतिनारायणशब्दनिर्वचनात्तस्यकार्यभूताब्रह्मणोमेदइतिभावः॥६॥   तोयान्तस्स्थांमहींज्ञात्वाजगत्येकार्णवीकृते।अनुमानात्तदुद्धारंकर्तुकामःप्रजापतिः॥७॥ अकरोत्स्वतनूमन्यांकल्पादिषुयथापुरा।मत्स्यकूर्मादिकांंतद्वद्वाराहंवपुरास्थितः॥८॥ तोयान्तामिति।तोयान्तांसमहीमितिपाठान्तरम्।तोयेनान्तोनाशोयस्यास्ताम्।अनुमानात्-     * सोऽपश्यत्पुष्करपर्णमितिपुष्करपर्णलिङ्गदर्शनात्ज्ञात्वा, नारायणमूर्तरन्यांमत्स्यकूर्मादिकांस्वतनुंयथापुराsकरोत्तथावाराहरूपमास्थितस्तोयंप्रविवेशेत्यन्वयः॥७, ८॥ वेदयज्ञमयंरूपमशेषजगतःस्थितौ।स्थितःस्थिरात्मासर्वात्मापरमात्माप्रजापतिः।।९।। वेदेति॥वेदयज्ञमयंरूपं–वेदयज्ञमयत्वेननिरूपणीयम्; वेदवैदिकधर्मैर्भूर्धार्यतइतिभावः।स्थितौस्थितः –स्थितिनिमित्तमास्थितः, स्थिरात्मा-रक्षणेस्थिरचित्तः॥९॥ जनलोकगतैस्सिद्धैस्सनकाद्यैरभिष्टुतः।प्रविवेशतदातोयमात्माधारोधराधरः॥१०॥ जनलोकेति॥अमिष्टुतः–सृष्ट्यर्थमुद्बोधितमहिमा; स्तूयमानाहिदेवतावीर्येणवर्द्धतेइतिन्यायात्॥१०॥   निरीक्ष्यतदादेवीपातालतलमागतम्।तुष्टावप्रणताभूत्वाभक्तिनम्रावसुन्धरा॥११॥ श्रीपृथिव्युवाच नमस्तेपुण्डरीकाक्षशङ्खचक्रगदाधार।मामुद्धरास्मादद्यत्वंत्वत्तोऽहंपूर्वमुत्थिता॥१२॥ नमइति॥मामुद्धरअस्मात्-प्रलयाब्धेः।त्वत्तउत्थिता-उत्पन्ना॥१२॥   त्वयाऽहमुद्धृतापूर्वंत्वन्मयाऽहंजनार्दन।तथाऽन्यानिचभूतानिगगनादीन्यशेषतः॥१३॥ त्वयेति॥त्वन्मया-त्वन्मयीत्वदुपादाना॥१३॥ नमस्तेपरमात्मात्मन्पुरुषात्मन्नमोऽस्तुते।प्रधानन्यक्तभूतायकालभुतायतेनमः॥१४॥ नमइति॥परमात्मात्मन्-पुरुषादिचतूरूपविलक्षणस्वरूप !अप्ययेअनिरुद्धादयःपुरुषाच्युतसत्य- –वासुदेवाख्याः॥१४॥ त्वंकर्तासर्वभूतानांत्वंपातात्वंविनाशकृत्।संगदिषुप्रभोब्रह्मविष्णुरुद्रात्मरूपधृक्॥१५॥ त्वमिति।।ब्रह्मेत्यादि—ब्रह्मविष्णुरुद्ररूपधर !॥१५॥ संभक्षयित्वासकलंजगत्येकार्णवीकृते।शेषेत्वमेवगोविंदचिन्त्यमानोमनीषिभिः॥१६॥ भवतोयत्परं […]

श्रीविष्णुपुराणम् Amsa 01 Ady 03

श्रीविष्णुपुराणम् अथतृतीयोऽध्यायः मैत्रेयः— निर्गुणस्याप्रमेयस्यशुद्धस्याप्यमलात्मनः।कथंसर्गादिकर्तृत्वंब्रह्मणोऽभ्युपगम्यते॥१॥ लोकेरागद्वेषसत्त्वादिगुणकस्यशरीरिणःपरिच्छिन्नस्यकर्मवश्यस्यतत्संबन्धार्हस्यैवकुलालादेःकर्तृत्वंदृष्टम्।ब्रह्मणस्तद्विलक्षणस्यकथंजगत्सर्गादिकर्तृत्वमिहोच्यतेइतिचोदयति-निर्गुणस्येति॥१॥ . श्रीपराशरः— शक्तयःसर्वभावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः।यतोऽतोब्रह्मणस्तास्तुसर्गाद्याभावशक्तयः।भवन्तितपतांश्रेष्ठपावकस्ययथोष्णता॥२॥ परिहरति-शक्तयइत्यादिसार्द्धश्लोकेन।शक्तयइति॥सर्वपदार्थानांवह्नेरौष्ण्यमिवस्वाभाविक्यः , शक्तयःतर्केरचिन्त्याःस्वसाधकप्रमाणगोचराःसन्ति।अतोब्रह्मणोऽपि*पराऽस्यशक्तिर्विविधैवश्रूयतेस्वाभाविकीज्ञानबलक्रियाच *इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धाःजगत्सर्गादिनिमित्तभूताःभावशक्तयः-स्वाभाविकसामर्थ्यानिसन्ति।अतोलौकिककर्तृवैलक्षण्येsपिसर्गादिकर्तृत्वंयुक्तम्।सर्गाद्याइति।सृज्यतेऽनयेतिसर्गः। * अकर्त्तरिचकारके *इतिकरणेघञ्प्रत्ययः।सृष्ट्यादिकरणभूताइत्यर्थः।तपतांश्रेष्ठइतिसंबुद्धिः।अत्रब्रह्मणोऽशरीरत्व- -मभ्युपगम्यशक्तिमत्वात्कर्तृत्वमुक्तम्।परमार्थतस्तुदिव्यमंगलविग्रहवत्वमस्त्येव।यद्वालोकेसत्त्वादिगुणकं’ परिच्छिन्नंचमृदाद्युपादानंदृष्टम्।देहादियुक्तोरागादिनामलिनश्चकुलालादिर्निमित्तम्; ब्रह्मणस्तुतद्वैलक्षण्यात्कथमुपादानत्वंनिमित्तत्वंचेतिचोद्यम्।उत्तरंतुलोकेनायंनियमः।द्रव्यलक्षणेहिनिर्गुणमेवाचिद्द्रव्यंगुणानामुपादानंदृष्टम्।अपरिच्छिन्नएवाकाशादिःशब्दादेः, अशरीरएवात्मास्वशरीरप्रेरणेनिमित्तंदृष्टः।रागादिरहितएवस्खलनादौ, अयत्नएवायस्कान्तादिर्लोहभ्रमणादौहेतुर्दृष्टइत्येवंत्वदुक्तव्याप्तिभंगइत्यभिप्रायः॥सर्वभावानांस्वकार्योत्पादनशक्तयःस्वप्रमाणसिद्धत्वादन्यानन्यत्वादिविकल्पैरविचारणीयाःसन्ति।यथाग्नेर्दोहकत्वशक्तिः।एवंब्रह्मणोजगत्सर्गादिहेतवःस्वाभाविक्यःशक्तयःसन्तीति।यथाहुः–* नचपर्यनुयोगोऽस्ति।वस्तुशक्तेःकथञ्चन।अग्निर्दहतिनाकाशंकाऽत्रपर्यनुयुज्यता॥ * आर्षंधर्मोपदेशंचवेदशास्त्राविरोधिना।यस्तर्केणानुसन्धत्तेसधर्मंवेदनेतरः॥इत्यादि॥२॥ तन्निबोधयथासर्गेभगवान्सम्प्रबर्तते।नारायणाख्योभगवान्ब्रह्मालोकपितामहः॥३॥ तन्निबोधेति।।नारायणाख्यःसृष्टौनारायणोलोकपितामहोब्रह्मा-ब्रह्मरूपेण॥३॥ उत्पन्नःप्रोच्यतेविद्वन्नित्यमेवोपचारतः॥४॥ उत्पन्नइति॥उत्पन्नइत्युपचारेणोच्यते।सतुनित्यएव|. अत्रनारायणत्वंहेतुः।स्वेच्छयैवसर्वात्मकत्वरूपत्वात्तस्य।कर्माधीनशरीरपरिग्रहोहिमुख्योत्पत्तिः।यद्वारात्रौनारायणेप्रवेशेननारायणाख्योब्रह्माप्रतिकल्पमुत्पन्नइत्युपचारतउच्यते।द्विपरार्धकालस्थायित्वेननित्यत्वात्तस्यस्वेच्छागृहीतशरीरस्यापिकादाचित्कत्वसाम्यादुत्पन्नत्वोपचारः।रात्रौनारयणत्वंब्रह्मणःकौमेंउक्तम्, * ततोऽवतीर्यविश्वात्मादेहमाश्रित्य चक्रिणः।अवापवैष्णवींनिद्रामेकीभूयाथविष्णुना॥इति॥४॥ निजेनतस्यमानेनआयुर्वर्षशतंस्मृतम्।तत्पराख्यंतदर्धंचपरार्द्धमभिधीयते।।५।। निजेनेति।निजेन-ब्राह्मेणमानेन-कालपरिमाणेन।सर्वसंसार्यायुषोऽधिकत्वात्तस्यायुःपरमित्युच्यते॥५॥   कालस्वरूपंविष्णोश्चयन्मयोक्तंतवानघ।तेनतस्यनिबोधत्वंपरिमाणोपपादनम्॥६॥ कालेत्यादि।तेन–कालेन, तस्य–ब्रह्मणः, परिणामोपपादनं-नाशरूपस्यपरिणामस्योपपादनं–निर्वर्तनंनिबोध।परिमाणोपपादनमितिंपाठेब्रह्मादीनांजीवनेइयत्ताक्लृप्तिः॥६॥   अन्येषांचैवजन्तूनांचराणामचराश्चये।भूभुभ्रत्सागरादीनामशेषाणांचसत्तम।।७॥ अन्येषामिति॥अन्येषापरिणामोपपादनमितिशेषः॥७॥ काष्ठापञ्चदशाख्यातानिमेषामुनिसत्तम।काष्ठात्रिंशत्रुलात्रिंशत्कला. मौहूत्तिकोविधिः॥८॥ कालस्वरूपमाह-काष्ठेत्यादिना।।काष्ठेति।मौहूर्त्तिकोविधिः-मुहूर्त्तप्रकारः॥८॥ तावत्संख्यैरहोरात्रंमुहूर्तैर्मानुषंस्मृतम्।अहोरात्राणितावन्तिमासःपक्षद्वयात्मकः॥९॥ तैःषड्भिरयनंवर्षंद्वेऽयनेदक्षिणोत्तरे।अयनंदक्षिणंरात्रिर्देवानामुत्तरंदिनम्॥१०॥ दिव्यैर्वर्षसहस्रैस्तुकृतत्रेतादिसंज्ञितम्।चतुर्युगंद्वादशभिस्तद्विभागंनिबोधमे॥११॥ चत्वारित्रीणिद्वेचैकंकृतादिषुयथाक्रमम्।दिव्याब्दानांसहस्राणियुगेष्वाहुःपुराविदः॥१२॥ तत्प्रमाणैःशतैःसन्ध्यापूर्वातंत्राभिधीयते।सन्ध्यांशश्चैवतत्तुल्योयुगस्यानन्तरोहिसः॥१३॥ सन्ध्यासन्ध्यांशयोरन्तर्यःकालोमुनिसत्तम।युगाख्यःसतुविज्ञेयःकृतत्रेतादिसंज्ञितः॥१४॥ कृतंत्रेताद्वापरश्चकलिश्चैवचतुर्युगम्।प्रोच्यतेतत्सहस्रंचब्रह्मणोदिवसंमुने॥१५॥ ब्रह्मणोदिवसेब्रह्मन्मनवस्तुचतुर्दश।भवन्तिपरिणामंचतेषांकालकृतंशृणु॥१६॥ सप्तर्षयःसुराःशक्रोमनुस्तत्सूनवोनृपाः।एककालेहिसृज्यन्तेसंह्रियन्तेचपूर्ववत्॥१७॥ तावदिति॥यद्यपित्रिशन्मुहूर्ता: सावनोऽहोरात्र:,शुक्लकृष्णद्विपक्षात्मकश्चान्द्रोमासः, […]