श्री:
।। श्रीयतिराजवल्ली समेत श्री आदिकेशव परब्रह्मणे नमः ।।
।। श्रीमते रामानुजाय नमः ।।
श्रीमद् भूतपुरीमाहात्म्यम्
(श्रीस्कान्द पुराणान्तर्गत स्कन्द अगस्त्यसम्वादः)
अध्यायः१
सूतं प्रति महर्षिकृतप्रश्नप्रकारः हरितवृत्तान्तश्च ।
पुण्ये तु नैमिषारण्ये पुरा धर्मविदाम् वरम् ।
महर्षयस्सूतपुत्रम् पप्रच्छुरिदमादरात् ।। १ ।।
मुनयः-
सूत! सूत! महाप्राज्ञ! सर्वशास्त्रविशारद! ।
त्वमेव सकलम् वेत्सि नान्यस्त्वत्सदृशो भुवि ।। २ ।।
मुनेर्भगवतस्साक्षाद् व्यासस्यामिततेजसः ।
कृपया परया सर्वम् त्वयैव विदितम् किल ।। ३ ।।
त्वया खलु पुराणानि सेतिहासानि सर्वशः ।
मुनेस्सकाशादव्यासस्य बहुशः पठितानि वै ।। ४ ।।
अस्माकम् च त्वया तात! कथितानि महात्मनाम् ।
देवानाम् च मुनीनाम् च चरितानि महीक्षिताम् ।। ५ ।।
आख्याता बहवो धर्मा नृणाम् स्वर्गापवर्गदाः ।
तथा पुण्यान्यरण्यानि पावनान्याश्रमाणि च ।। ६ ।।
सरितश्चैव गङ्गाद्याः क्षेत्राणि च महान्ति च ।
श्रीरङ्गादीनि दिव्यानि स्वयम्व्यक्तानि भूतले ।। ७ ।।
विमानानि महाभाग! यानि विष्णोर्महात्मनः ।
यत्तु सत्यव्रतम् नाम क्षेत्रम् पापहरम् शुभम् ।। ८ ।।
यत्र काञ्ची त्वया ख्याता पुरी पुण्यविवर्द्धनी ।
तत्र भूतपुरी नाम्ना नगर्यन्या त्वयोदिता ।। ९ ।।
यत्राविरास भगवान्केशवः क्लेशनाशनः ।
यत्रानन्तसरो नाम तीर्थञ्च पापप्रणाशनम् ।। १० ।।
कुत्र सा नगरी पुण्या कीदृशी केन वा कृता ।
कदा वा कस्य वा हेतोराविरासीज्जनार्दन: ।। ११ ।।
एतद्वेदितुमिच्छामस्सर्वे वयमिह त्वया ।
आख्यातव्यमशेषेण तस्य क्षेत्रस्य वैभवम् ।। १२ ।।
एवमुक्तस्तदा सूतो मुनिभिस्तद्भुभुत्सुभिः ।
बद्धाञ्चलिरुवाचेदम् सम्स्मरन् बादरायणम् ।। १३ ।।
सूत:-
एवमेतन्महाभागा! भगवान्बादरायणः ।
अनन्यसुलभम् शिष्ये कृतवान्मय्यनुग्रहम् ।। १४ ।।
कलौ भविष्यतो मर्त्यानवेक्ष्यात्यल्पमेधसः ।
हिताय तेषाम् भगवानाविरासीद्यदात्मना ।। १५ ।।
अष्टादश पुराणानि सुमहद्भारतम् च तत् ।
कृतम् येन मनुष्याणम् हिताय जगतीतले ।। १६ ।।
तेनाहम् मुनिवर्येण पाराशर्येण धीमता ।
दययावेक्षितः पुत्रनिर्विशेषम् महात्मना ।। १७ ।।
इममेव पुरा प्रश्नम् कृतवान्कुम्भसम्भव : ।
देवम् शक्तिधरम् साक्षाद्यद्यूयम् परिपृच्छथ ।। १८ ।।
अगस्त्य:-
अनन्तसरसीतीरे रम्ये भूतपुरे वरे ।
केशवो भगवान्कस्य प्रसन्नोभून्महामते ।। १९ ।।
एवमुक्तस्तदा स्कन्दो मुनिना कुम्भयोनिना ।
प्रत्युवाच महातेजा अगस्त्यमृषिसत्तमम् ।। २० ।।
स्कन्दः-
साधु पृष्टम् महाभाग! त्वया कलशनन्दन ।
यद्भूतपुरमाहात्म्यम् सन्क्षेपात्तद्वदाम्यहम् ।। २१ ।।
न हि विस्तरतः शक्यम् वक्तुम् श्रोतुम् च मानद ।
ततः सङ्ग्रहतो वक्ष्ये समाहितमनाः शृणु ।। २२ ।।
यत्तु भूतपुरम् नाम नगरम् पापनाशनम् ।
तस्य दर्शनमात्रेण नर: पापैः प्रमुच्यते ।। २३ ।।
श्रवणात्स्मरणाद्वापि दर्शनादपि मानवः ।
सर्वपापैः प्रमुच्येत नित्यवासात्तु किम् पुनः ।। २४ ।।
भूतपूरिति यन्नाम्नि कीर्तिते सर्वपातकैः ।
प्रमुच्यते नरस्सद्यस्ताम् न सेवेत कस्सुधीः ।। २५ ।।
राजाभूद्युवनाश्वस्तु पुरा धर्मभृताम् वरः ।
सत्यवादी महेष्वासो वृद्धसेवी जितेन्द्रियः ।। २६ ।।
मान्धाता नाम तस्यासीत्पुत्रः परमधार्मिकः ।
धनुर्वेदविदाम् श्रेष्ठस्सर्वशास्त्रविशारदः ।। २७ ।।
यस्य श्लोकोयमद्यापि मुनिभिः परिगीयते ।
यावत्सूर्य उदेति स्म यावच्च प्रतितिष्ठति ।। २८ ।।
सर्वम् तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते ।
तस्याम्बरीषः पुत्रोभून्महाभागवतो नृपः ।। २९ ।।
सर्वशास्त्रार्थविद्वीरस्सर्वशत्रुनिबर्हणः ।
तस्य पुत्रो महावीरो युवनाश्वो व्यजायत ।। ३० ।।
योश्वमेधान्दशातानीद्देवर्षिगणपूजितः ।
सोऽपुत्रः पुत्रकामस्तु पुत्रीयामिष्टिमातनोत् ।। ३१ ।।
तदाध्वर्युः प्रमादेन ब्रह्मतेजोभिवर्द्धकान् ।
जजाप मन्त्रान्सहसा तद्विज्ञाय नृपोब्रवीत् ।। ३२ ।।
किमिदम् पठ्यते ब्रह्मन्प्रस्तुतम् विस्मृतम् तु ते ।
राजानमब्रवीत्सोध प्रमादेनान्यथा कृतम् ।। ३३ ।।
जातम् देवेच्छयैवैतत्तत्तथैव भविष्यति ।
इति तद्वचनम् श्रुत्वा राजा परमधर्मवित् ।। ३४ ।।
सर्व देवकृतम् जानन् पुत्रोत्पत्तिम् प्रतिक्षते ।
अथास्य पत्नी सुषुवे पुत्रमुज्ज्वलतेजसम् ।। ३५ ।।
सर्वलक्षणसम्पन्नम् सर्वावयवसुन्दरम् ।
वसिष्ठो भगवाम्स्तस्य पुत्रस्यामिततेजसः ।। ३६ ।।
नाम चक्रे महाभागश्शुभम् हरित इत्यथ ।
ववृधे स महाबाहुस्सर्वशास्त्रविशारदः ।। ३७ ।।
उपयेमे च विधिवत्काशीराजसुताम् ततः ।
युवनाश्वो नरपतिः पुत्रम् राज्येभिषिच्य तम् ।। ३८ ।।
सभार्यो हिमवत्पार्श्वम् गतस्तेपे महत्तपः ।
पित्रा नियुक्तो राज्ये तु हरितो नृपसत्तमः ।। ३९ ।।
शशास विधिवत्पृथ्वीम् दिवम् देवपतिर्यथा ।
स कदाचित्समारुह्य तुङ्गम् तुरगपुङ्गवम् ।। ४० ।।
ससैन्यो मृगयाम् यातो मृगाम्स्तत्राऽवधीद्बहून् ।
शैलद्रोण्याम् नृपस्तत्र कानने गहनेऽशृणोत् ।। ४१ ।।
धेनोर्दीनतरम् नादम् सोन्वधावद्यतो रवः ।
तत्समीपम् समासाद्य ताम् ददर्श भृशातुराम् ।। ४२ ।।
व्याघ्रेणाक्रम्यमाणाम् तु समारुह्योपरि द्विज ।
धर्मात्मनो नरपतेस्तस्य सन्दर्शनादथ ।। ४३ ।।
कारुण्यार्द्रमभूच्चित्तम् जाते सान्द्रे च लोचने ।
सन्धाय धनुषि क्षिप्रम् शरम् शत्रुविनाशनम् ।। ४४ ।।
वधाय तस्य व्याघ्रस्य मुमोचेन्द्र इवाशनिम् ।
स शरेणाहतो रोषात्ताम् धेनुम् कण्ठदेशतः ।। ४५ ।।
विददम्श नखैस्तीक्ष्णैर्विरराद च पृष्ठतः ।
शार्दूलेन विनिर्भिन्ना सा धेनुरभवन्मृता ।। ४६ ।।
शराभिघातभिन्नात्मा स भूमावपतद्व्यसुः ।
तत्समालोक्य भूपालो भृशमाकुलमानसः ।। ४७ ।।
चिन्तयामास दुःखेन विनिश्वस्य मुहुर्मुहुः ।
अहो महत्कष्टमिदम् कृतमासीन्मयाधुना ।। ४८ ।।
व्याघ्रम् मारयत: सद्यः प्राप्तोयम् गोवधो मया ।
केन वा निष्कृतिस्स्यान्मे किम् तपो वा चराम्यहम् ।। ४९ ।।
कुत्र वा पापमेतन्मे विनाशमुपयास्यति ।
निन्दन्ति मानवास्सर्वे हन्त सम्प्राप्तगोवधम् ।। ५० ।।
निन्दितस्य नरैर्लोके धिग्जीवितमिदम् मम ।
तमेवमात्मनात्मानम् विनिन्दन्तम् महीपतिम् ।। ५१ ।।
स्निग्धगम्भीरमाभाष्य प्राह वागशरीरिणी ।
मा शुचस्त्वम् महाराज सत्यव्रतमितो व्रज ।। ५२ ।।
तत्र भूतपुरे किंचित्सरो विकचपङ्कजम् ।
तत्र स्नानादिदम् पापम् सद्यो नङ्क्ष्यति मानद ।। ५३ ।।
श्रेयश्च बहुधा तत्र भविष्यति तवानघ ।
तच्छ्रुत्वा स महीपालो धैर्यमालम्ब्य सत्वरः ।। ५४ ।।
प्रययौ राजधानीम् स्वाम् पौरैरभ्यर्चितो जनैः ।
स प्रविश्य निजम् सद्म सचिवानात्मनो हितान् ।। ५५ ।।
पुरोहितम् वसिष्ठम् च आनयामास सत्वरः ।
समाहूतास्ततस्तेन मन्त्रिणा राजमन्दिरम् ।। ५६ ।।
प्रविश्य च यथार्हास्ते सत्कृताः पृथिवीभुजा ।
अथाजगाम भगवान्वसिष्ठो ब्रह्मवित्तमः ।। ५७ ।।
तमागतमवेक्ष्याथ समुत्थाय च आसनात् ।
प्रणम्य च यथान्यायमासनम् समुपानयत् ।। ५८ ।।
कृताञ्जलिरुवाचेदम् कृतासनपरिग्रहम् ।
लज्जयावनत: किञ्चिद्वसिष्ठमृषिसत्तमम् ।। ५९ ।।
हरित:-
मया हि भगवन्नद्य वने किमपि पातकम् ।
प्राप्तम् तन्माम् दहत्यन्तः कोटराग्निर्यथा तरुम् ।। ६० ।।
स्कन्दः-
ततः पृष्टवते तस्मै मन्त्रिणामुपशृण्वताम् ।
कथयामास तद्वृत्तम् यथावन्मुनये नृपः ।। ६१ ।।
कथयित्वा च तत्सर्वम् वसिष्ठम् पुनरब्रवीत् ।
क्षेत्रम् सत्यव्रतम् नाम गन्तव्यम् यन्ममोदितम् ।। ६२ ।।
कुत्र तद्भूतनगरम् कस्मिन्देशे महामुने ।
यत्रानन्तसरो नाम तीर्थम् तत्पापनाशनम् ।। ६३ ।।
यत्कर्तव्यम् तपस्तत्र कीदृशम् तच्च सत्तम ।
ध्यातव्यः को मया देवः को मन्त्रः कश्च वा विधिः ।। ६४ ।।
एतत्सर्वम् मम ब्रूहि यत्कर्तव्यम् मया गुरो ।
स्कन्दः-
एवमुक्तो नृपतिना वसिष्ठ इदमब्रवीत् ।। ६५ ।।
क्षणम् ध्यात्वा प्रसन्नात्मा सर्वविज्जगतीपतिम् ।
वसिष्ठः-
श्रूयताम् तन्महाराज यत्पृष्टोहमिह त्वया ।। ६६ ।।
तत्सर्वमभिधास्यामि शुभोदर्कमिदम् भवेत् ।
श्रूयते हि महान् शैलो दक्षिणापथमण्डनम् ।। ६७ ।।
वेङ्कटाद्रिरिति ख्यातो विविधद्रुमभूषणः ।
यक्षराक्षसगन्धर्वसिद्धोरगनिषेवितः ।। ६८ ।।
वैखानसैर्वालखिल्यैस्तपोनिर्धूतकल्मषैः ।
अन्यैरपि महाभागैर्मुनिभिस्सेवितस्सदा ।। ६९ ।।
देवानाम् दानवानाम् च मुनीनाम् च नृणाम् तथा ।
अभीष्टमखिलम् दातुम् यत्रास्ते कमलासखः ।। ७० ।।
तस्य दक्षिणभागे तु योजनत्रितयाधिके ।
क्षेत्रम् पापहरम् पुण्यम् तद्धि सत्यव्रताह्वयम् ।। ७१ ।।
सप्तयोजनविस्तीर्णम् सप्तयोजनमायतम् ।
अनेकविष्णुस्थानाढ्यमनेकनगरान्वितम् ।। ७२ ।।
नानावनसमाकीर्णम् नानाजननिषेवितम् ।
यत्र हस्तिगिरिर्नाम शैलः पुण्यतमो महान् ।। ७३ ।।
आजहार चतुर्वक्रो वाजिमेधम् यतः पुरा ।
यत्र प्रादुरभूद्वाजिवपास्वादनलोलुपः ।। ७४ ।।
धातुरुत्तरवेद्यन्तस्सर्वभूतवरप्रदः ।
यत्र काञ्चीति विख्याता पुरी पुण्यविवर्द्धनी ।। ७५ ।।
वासाद्यत्र नरा मुक्तिं प्रयान्त्यपि सुदुर्लभाम् ।
तस्याः प्रागुत्तरे देशे योजनद्वयमात्रके ।। ७६ ।।
विदेहवनमित्येव ख्यातमस्ति महद्वनम् ।
तस्य पश्चिमतः किञ्चिदरुणारण्यसञ्ज्ञकम् ।। ७७ ।।
तस्य दक्षिणतो भूतनगरी सा यशस्विनी ।
धर्मार्थकाममोक्षाणाम् साधनम् सर्वदेहिनाम् ।। ७८ ।।
यत्रानन्तसरो नाम सरस्तदमलोदकम् ।
हम्ससारससङ्कीर्णम् कैरवोत्पलशोभितम् ।। ७९ ।।
तत्र गत्वा यथान्यायम् स्नात्वा तस्मिन्सरोवरे ।
सर्वपापविनिर्मुक्तः श्रेयो महदवाप्स्यसि ।। ८० ।।
इति स्कान्दे पुराणे स्कन्दागस्त्यसम्वादे श्रीभूतपुरीमाहात्म्ये
प्रथमोऽध्यायः
श्री भूतपुरीमाहात्म्यम् – अध्यायः२
वसिष्ठोक्तभूतपुरीसञ्ज्ञानिबन्धनप्रकार:
स्कन्दः-
एवमुक्तो महीपालो वसिष्ठम् तपताम् वरम् ।
प्रश्नयावनतो भूत्वा पप्रच्छेदम् सकौतुकम् ।। १ ।।
राजा:-
यत्त्वयोक्तम् महाभाग पुरम् भूतपुराह्वयम् ।
तस्य वेदितुमिच्छामि तथा सञ्ज्ञानिबन्धनम् ।। २ ।।
वसिष्ठः-
साधु पृष्टम् महाराज भूतसञ्ज्ञा यथा भवेत् ।
तदहम् तेऽभिधास्यामि श्रूयतामवधानतः ।। ३ ।।
आसीदिदम् तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ।
अप्रतर्क्य॑मविज्ञेयम् प्रसुप्तमिव सर्वतः ।। ४ ।।
नाहो न रात्रिर्नैवार्को नेन्दुर्न ग्रहतारकाः ।
नादित्या न च दैतेया नेन्द्राद्याश्च दिगीश्वराः ।। ५ ।।
न प्रजापतयो नाहम् न शर्वो न चतुर्मुखः ।
प्रधानम् च पुमाम्श्चैव प्रलीनौ परमात्मनि ।। ६ ।।
नामरूपविनिर्मुक्तौ सूक्ष्मावस्थौ बभूवतुः ।
महदादिषु लीनेषु प्रकृतौ गुणसाम्यतः ।। ७ ।।
सर्वात्मा सर्वदस्सर्वशक्तिर्ज्ञानबलर्द्धिमान् ।
भगवानेक एवासीत्साक्षान्नारायणोऽव्ययः ।। ८ ।।
स हि धाता विधाता च कर्ता भर्ता स्वयम् प्रभुः ।
प्रधानपुरुषात्मासावेक एवाभवत्पुरा ।। ९ ।।
स तिष्ठम्श्चिरमेकाकी शून्ये लोके चराचरे ।
नैवारमत चित्ते स सिसृक्षुरभवत्प्रजाः ।। १० ।।
जीवात्मनानुप्रविश्य प्रधानम् जगदीश्वरः ।
सन्क्षोभयामास शनैर्गुणवैषम्यकारकः ।। ११ ।।
महानभूत्ततस्तस्मात् त्रिगुणाद्गुणभेदत : ।
अहङ्कारोऽभवत्तस्मान्महतस्रिगुणास्त्रिधा ।। १२ ।।
सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्चेति भेदतः ।
वैकारिकस्तैजसश्च भूतादिश्चेति नामतः ।। १३ ।।
अहङ्कारात्तु भूतादेश्शब्दतन्मात्रमुद्भवौ ।
तस्मादुदभवद्राजन्नाकाशः शब्दलक्षणः ।। १४ ।।
ततो विकुर्वतस्तस्मात्स्पर्शतन्मात्रतोल्बणः ।
अथ वायोर्विकुर्वाणाद्रूपतन्मात्रमुद्भवौ ।। १५ ।।
तस्माच्च रूपतन्मात्रात्तेजोभूद्रूपलक्षणम् ।
ततश्च रसतन्मात्रम् विकुर्वाणात्तु तैजसः ।। १६ ।।
उदतियत्ततोम्भाम्सि जज्ञिरे रसवन्ति वै ।
अम्भसो गन्धतन्मात्रमभूतमात्ततो मही ।। १७ ।।
एवमेतानि भूतानि समुत्पन्नान्यनुक्रमात् ।
नानागुणानि नैवाण्डम् यथा स्रष्टुम् च शेकिरे ।। १८ ।।
ततस्समेत्य चान्योन्यम् विष्णुशक्त्या महामते ।
ब्रह्माण्डमसृजम्स्तस्मिम्श्चतुर्मुखमजीजनत् ।। १९ ।।
नारायणाख्यो भगवान् दिव्ये नाभिसरोरुहे ।
चतुर्मुखशरीरस्थस्ततस्स भगवान्हरिः ।। २० ।।
ससर्ज तिर्यक्वृक्षादीन्यक्षरक्षाम्सि चानघ ।
योगिनस्सनकार्दीश्च प्रजानाम् च तथा पतीन् ।। २१ ।।
रुद्राम्श्च रुद्रपत्नीश्च भूतप्रेतगणानपि ।
ततः कदाचित्सन्ध्यायाम् जटाम् धून्वन्दिगम्बरः ।। २२ ।।
ननर्त बहुधा रुद्रो जटोन्मत्ताकृतिस्स्वयम् ।
अथ भूतगणास्तम् तु समालोक्य दिगम्बरम् ।। २३ ।।
जटिनम् भस्मसन्छिन्नम् जहसुस्ते परस्परम् ।
विज्ञाय भगवाञ्छम्भुः स्वात्मानमवमानितम् ।। २४ ।।
अशपत्ताम्स्तु सन्क्रुद्धो रोषप्रस्फुरिताधरः ।
यस्मान्मामवजानीयुर्नृत्यन्तम् लीलयात्मनः ।। २५ ।।
तस्मान्नार्हथ यूयम् तु मत्पार्श्वपरिवर्तनम् ।
अतोपगच्छतादद्यैव युष्माकम् विहितम् तथा ।। २६ ।।
स्थानभ्रम्शकरो यस्मात्पुम्साम् महदतिक्रमः ।
ततस्तेनैव मुक्तास्ते भीता भूतगणाः शिवम् ।। २७ ।।
प्रदक्षिणीकृत्य नताश्चतुर्मुखमुपागमन् ।
तस्मै विज्ञापयामासुर्वृत्तम् निरवशेषतः ।। २८ ।।
नटनम् तस्य हासम् च स्वात्मनाम् शापमेव च ।
तच्छ्रुत्वा प्रहसन्प्राह ब्रह्मा भूतगणाम्स्ततः ।। २९ ।।
भवितव्यमिदम् प्राप्तम् युष्माभिर्नान्यथैव तत् ।
शृणुध्वम् मद्वचस्सर्वे श्रुत्वा चैवावधार्यताम् ।। ३० ।।
जम्बूद्वीपे भारते च वर्षे पुण्यतमे महान् ।
वेङ्कटाद्रिरिति ख्यातो विभाति धरणीधरः ।। ३१ ।।
तस्य दक्षिणत: किञ्चित्सत्यव्रतसमाह्वयम् ।
क्षेत्रम् पापप्रशमनम् सिद्धगन्धर्वसेवितम् ।। ३२ ।।
वाजिमेधमहम् यज्ञम् यत्र स्वायम्भुवान्तरे ।
आरिराधयिषुः कृष्णमकारिषमनन्यधीः ।। ३३ ।।
तस्य चोत्तरपूर्वस्याम् दिशि नानामृगायुतम् ।
अरुणारण्यमित्येव विश्रुतम् विपिनम् महत् ।। ३४ ।।
युष्माभिस्तत्र गन्तव्यम् कर्तव्यम् च महत्तपः ।
अचिरादेव सिद्धिम् च समेष्यथ रमापतेः ।। ३५ ।।
विकलान्यपि सिद्ध्यन्ति यत्र नृणाम् व्रतानि वै ।
ततस्सत्यव्रतम् नाम तत्क्षेत्रम् भुवि विश्रुतम् ।। ३६ ।।
तद्गच्छतम् विलम्बोऽत्र न कार्यस्सिद्धिमेष्यथ ।
युष्माकमीप्सितम् सर्वम् केशवस्तत्र दास्यति ।। ३७ ।।
इत्युक्तास्तम् प्रणम्याथ हृष्टा भूतगणास्तदा ।
ययुस्सत्यव्रतक्षेत्रमरुणारण्यमेव च ।। ३८ ।।
तत्र ते नियताहारास्तपश्चेरुरनुत्तमम् ।
हृदि नारायणम् देवम् भावयन्तो रमासखम् ।। ३९ ।।
एवम् हि तपताम् तेषाम् गतम् वर्षसहस्रकम् ।
ध्यायताम् हृदि गोविन्दम् भूतानाम् भूतभावनम् ।। ४० ।।
ततः कदाचित्सञ्जज्ञे देवदुन्दुभिनिस्वनः ।
जयशब्दश्च सुमहान्मुनीनाम् भावितात्मनाम् ।। ४१ ।।
ततः प्रादुरभूद्दिव्यं विमानममितद्युति ।
अनेकशतबालार्ककिरणावलिसुन्दरम् ।। ४२ ।।
ते समीक्ष्य विमानम् तद्विस्मयोत्फुल्ललोचनाः ।
तत्प्रभावहृतस्वान्ताः किमेतदिति मेनिरे ।। ४३ ।।
तस्मिन्विमाने ददृशुस्तेजोमण्डलमध्यगम् ।
चिरेण पुण्डरीकाक्षम् बिम्बमध्ये यथा रविम् ।। ४४ ।।
दिव्यमाल्याम्बरधरम् दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
दिव्यनानाविभूषाढ्यम् दिव्यनानाविधायुधम् ।। ४५ ।।
देवदानवगन्धर्वयक्षचारणकिन्नरैः ।
सिद्धविद्याधराद्यैश्च सेव्यमानम् स्तवानतैः ।। ४६ ।।
देवर्षिभिर्नारदाद्यैर्ब्रह्मर्षिभिरकल्मषैः ।
योगिभिस्सनकाद्यैश्च पार्षदैर्गणनायकैः ।। ४७ ।।
भक्त्या नतैस्सेव्यमानम् जितम् त इति वादिभिः ।
एवमन्तःस्थितम् तस्मिन्विमाने मधुसूदनम् ।। ४८ ।।
समालोक्य समुत्थाय प्रणेमुर्भक्तिविह्वलाः ।
बद्धाञ्जलिपुटास्सर्वे सम्प्रहृष्टतनूरुहाः ।। ४९ ।।
हर्षगद्गदया वाचा भगवन्तम् समीडिरे ।
भूतगणा:-
नमस्ते वासुदेवाय नमस्सङ्कर्षणाय च ।। ५० ।।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय नमस्ते परमात्मने ।
नमस्ते जगताम् नाथ नमस्ते चक्रपाणये ।। ५१ ।।
नमस्ते पद्मनाभाय नमस्ते जगदात्मने ।
नमो हिरण्यगर्भाय नमो नारायणाय च ।। ५२ ।।
नमः पशूनाम् पतये सृष्टिस्थित्यन्तहेतवे ।
त्वत्तस्सर्वमिदम् जातम् त्वयि नित्यम् प्रतिष्ठितम् ।। ५३ ।।
त्वदात्मकम् त्वमेवेदम् त्वय्येव लयमेष्यति ।
प्रपन्नार्तिहरम् देवम् शरणम् त्वाम् गता वयम् ।। ५४ ।।
पाहि नः पुण्डरीकाक्ष प्रपन्नाम्स्त्वत्पदाम्बुजम् ।
वसिष्ठः-
इत्थम् स्तुतस्स भगवान्मेघस्तनितकल्पया ।। ५५ ।।
वाचा प्रशमयन् दुःखम् प्रत्यभाषत तानिदम् ।
श्रीभगवान्-
वरम् वृणीध्वम् भद्रे वो वरदोहमिहागतः ।। ५६ ।।
मद्दर्शनान्तम् भूतानाम् दुःखमित्यवधार्यताम् ।
भूतगणा:-
वेत्सि सर्वम् जगन्नाथ भूतानाम् यन्मनोगतम् ।। ५७ ।।
किन्नु विज्ञाप्यतेऽस्माभिर्देव सर्वात्मनि त्वयि ।
वसिष्ठः-
एवमुक्तस्तानुवाच भगवान्भूतभावनः ।। ५८ ।।
जानामि हृद्गतम् सर्वम् सफलम् वोस्तु तत्तपः ।
एवमुक्त्वा हृषीकेशस्सस्मार वृषभध्वजम् ।। ५९ ।।
चिन्त्यमानः क्षणादेव ततः प्रादुरभूच्छिवः ।
आस्थाय वृषभम् श्वेतम् कैलासाद्रिमिवापरम् ।। ६० ।।
स्कन्देन गणनाथेन प्रमथानाम् गणैरपि ।
नन्दिना मुनिभिर्देवैस्सेवमानैः समावृतः ।। ६१ ।।
अथाऽवरुह्य वृषभादभ्याशम् शार्ङ्गधन्वनः ।
आसाद्य प्रणतो भक्त्या तस्थौ बद्धाञ्जलिः शिवः ।। ६२ ।।
तमञ्जलौ समाकृष्य परिष्वज्य च सादरम् ।
स्वागतम् तव भूतेशेत्युवाच प्रहसन् हरिः ।। ६३ ।।
अथोवाच शिवः प्रीत्या स्वामिन्किम् करवाण्यहम् ।
किमर्थम् च समुद्दिश्य समाहूतोहमद्य वै ।। ६४ ।।
यदिष्टम् तव गोविन्द तन्ममापि न सम्शयः ।
यदनिष्टम् तव स्वामिन् तत्तथैव ममापि हि ।। ६५ ।।
त्वया सृष्टस्त्वदादिष्टः करोमि तव शासनम् ।
यदात्मा च त्वदाधारस्त्वयैव परिपालितः ।। ६६ ।।
न केवलमहम् देव ब्रह्माद्या देवयौनयः ।
त्वदादेशकरास्सर्वे भगवम्स्त्वामुपासते ।। ६७ ।।
त्वदाज्ञापालनोद्युक्ता वयमन्ये च देहिनः ।
तव चैव वशम् यामो वायोरिव बलाहकाः ।। ६८ ।।
इदानीम् यदनुष्ठेयम् मया तव जगत्प्रभो ।
भवानाज्ञापयतु तन्नमस्ते पुरुषोत्तम ।। ६९ ।।
वसिष्ठः-
इत्युक्तो देवदेवेन भगवानादिपूरुषः ।
प्रहस्य भावगम्भीरम् भवमेवमुवाच ह ।। ७० ।।
श्रीभगवान् –
एते भूतगणाश्शम्भो भव ते कृतकिल्बिषाः ।
क्रोधात्त्वया परित्यक्तास्त्वदन्तिकविहारिणः ।। ७१ ।।
पुण्ये सत्यव्रतक्षेत्रे विशेषादरुणे वने ।
तपस्तप्तम् हि सुचिरादेभिस्तत्किल्बिषापहम् ।। ७२ ।।
त्वया साधु कृतम् पूर्वम् यदेषाम् दर्पशान्तये ।
कृतः क्रोधोऽविनीतानाम् शास्तारो हि भवद्विधाः ।। ७३ ।।
तस्मादद्य प्रभृत्येते चरन्तु तव सन्निधौ ।
यथापूर्वम् क्वचित्काले कस्य न स्याद्व्यतिक्रमः ।। ७४ ।।
वसिष्ठः-
एवमुक्तो भगवता शम्भुश्शमवताम् वरः ।
तथैवास्त्वित्युवाचैनम् यथा वदसि केशव ।। ७५ ।।
एवमुक्तस्स भगवान्प्राञ्जलिम् पार्श्वतस्थितम् ।
अनन्तम् प्राह नागेशम् सरो निर्मीयताम् त्वया ।। ७६ ।।
किञ्चित् कुमुदकल्हारकैरवोत्पलशोभितम् ।
इत्यादिष्टो भगवता सरः किञ्चिन्मनोहरम् ।। ७७ ।।
निर्माय दर्शयामास नागेश: केशवाय तत् ।
तदालोक्य मुदा प्राह सर्वान्भूतगणानथ ।। ७८ ।।
कुरुध्वमत्र स्नानम् च सर्वे यूयमतन्द्रिताः ।
इदम् पापहरम् पुण्यम् सरो विकचवारिजम् ।। ७९ ।।
मत्प्रीतये ह्यनन्तेन निर्मितम् भवताम् कृते ।
इत्युक्तास्ते विगाह्याप्सु सरसस्तस्य निर्मलाः ।। ८० ।।
प्रदक्षिणम् परिक्रम्य प्रणेमुर्वृषभध्वजम् ।
तान्दयामृतवर्षिण्या दृशालोक्य त्रिलोचनः ।। ८१ ।।
स्वपार्श्वमनयत्प्रीत्या तस्य तुष्टो भवद्धरिः ।
ततो भूतगणास्सर्वे प्रणम्य गरुडध्वजम् ।। ८२ ।।
एवम् विज्ञापयामासुर्महादेवानुमोदिताः ।
अद्य प्रभृति देवेश क्षेत्रे वस्तुमिहार्हसि ।। ८३ ।।
अभीष्टदायी सर्वेषामाकल्पम् कमलासखः ।
इत्युक्तो भगवान्भूतैरालुलोके त्रिलोचनम् ।। ८४ ।।
तदिङ्गितमथावेक्ष्य महादेवो व्यजिज्ञपत् ।
यावत्स्वारोचिषस्येदमन्तरम् जगदीश्वर ।। ८५ ।।
एतेषाम् प्रीतये देव तावद्वस्तुमिहार्हसि ।
अथ ते प्रीतमनसस्सर्वे भूतगणा हरेः ।। ८६ ।।
उत्सवम् कर्तुमीशस्य पुरीम् चक्रुर्मनोहराम् ।
योजनत्रयविस्तारम् योजनत्रितयायताम् ।। ८७ ।।
हर्म्यप्रासादसम्बाधाम् प्राकारेण परिष्कृताम् ।
उत्सवार्थम् च देवानामागतानाम् यथार्हतः ।। ८८ ।।
चक्रुरावसस्थाम्स्तत्र नराणाम् च महीभुजाम् ।
वैशाखशुद्धद्वादश्याम् हस्तर्क्षे शोभने दिने ।। ८९ ।।
उत्सवावभृथम् चक्रुरुमापतिसमन्विताः ।
अथ तेषु प्रयातेषु देवेषु मुनिभिस्सह ।। ९० ।।
नगरे तत्र वर्णाम्श्च ब्राह्मणादीन्निवेशयन् ।
यथोचितमसम्बाधम् ते भूतनिवहा मुदा ।। ९१ ।।
अथोवाच हरिश्शम्भुममीभिस्सह शङ्कर ।
कैलासम् पर्वतवरम् गच्छ तत्र रमस्व च ।। ९२ ।।
उत्सवावभृथम् यस्मिन्दिने समकृथा मम ।
तस्मिन्दिने त्वमागच्छ प्रत्यब्दम् मद्दिदृक्षया ।। ९३ ।।
देवा मनुष्याः पितरो ये चान्येपि शरीरिणः । ।
वैशाखशुक्लैकादश्याम् समुपोष्यात्र सम्यताः ।। ९४ ।।
अनन्तसरसि स्नात्वा ममार्चनपरायणाः ।
द्वादश्यामर्चयिष्यन्ति तेषाम् सर्वमभीप्सितम् ।। ९५ ।।
अहमेव प्रदास्यामि मुक्तिमप्यतिदुर्लभाम् ।
तस्मात्त्वम् मत्प्रसादाय सर्वभूतगणैर्वृतः ।। ९६ ।।
आगत्य मामिहालोक्य प्रत्यब्दम् याहि शङ्कर ।
वसिष्ठः-
वरमेवम् पुरा दत्त्वा भूतानाम् भूतभावनः ।। ९७ ।।
सर्वभूतगणैस्सार्द्धम् प्रेषयामास शङ्करम् ।
यस्माद्भूतैरियं सृष्टा पुरी पुण्यविवर्द्धनी ।। ९८ ।।
तस्माद्भूतपुरी नाम्ना कीर्त्यते भवनोदरे ।
एतत्ते सर्वमाख्यातम् यस्मात्त्वम् परिपृच्छसि ।। ९९ ।।
तस्मात्त्वमपि राजेन्द्र तत्र गत्वा यथासुखम् ।
तपसाऽऽराधय श्रीशम् स ते श्रेयो विधास्यति ।। १०० ।।
इति स्कान्दे पुराणे स्कन्दागस्त्यसम्वादे श्रीभूतपुरीमाहात्म्ये
द्वितीयोऽध्यायः
श्री भूतपुरीमाहात्म्यम् – अध्यायः ३
हरितम् प्रति वसिष्ठकृतमन्त्रोपदेशप्रकार:
स्कन्दः-
एवमुक्तो वसिष्ठेन हरितः प्रीतमानसः ।
उवाच प्रश्रयादेतदाचार्यम् सम्यताञ्जलिः ।। १ ।।
हरित:-
मया तद्विदितम् क्षेत्रम् त्वत्प्रसादान्महामुने ।
श्रोतुमिच्छामि तन्मन्त्रम् यज्जप्तव्यम् तपस्यता ।। २ ।।
वसिष्ठः-
श्रूयताममिधास्यामि मन्त्रम् सर्वार्थसाधकम् ।
यज्ज्ञात्वा पद्मभूः पूर्वम् भगवन्तमतोषयत् ।। ३ ।।
तारमादौ समुच्चार्य ततो हृदयमेव च ।
पदम् च सम्प्रदानान्तम् वासुदेवेति कीर्तयेत् ।। ४ ।।
मन्त्र एष महीपाल मन्त्राणाम् परमो मतः ।
एतम् जप्त्वा प्रयत्नेन सद्यस्सिद्धिमवाप्स्यसि ।। ५ ।।
ध्यायन् हृदि रमानाथम् सर्वभूतगुणाशयम् ।
सर्वभूतसमश्शान्तस्सर्वत्र समदर्शनः ।। ६ ।।
अब्भक्षो वायुभक्षो वा शीर्णपर्णाशनोपि वा ।
ग्रीष्मे पञ्चतपा भूत्वा हेमन्ते शिशिरेपि च ।। ७ ।।
आकण्ठमग्नस्सलिले निर्ममो निरहङ्कृतिः ।
एवम् सुदुश्चरम् तप्त्वा तपो निर्धूतकल्मषः ।। ८ ।।
दयया परया विष्णोस्सर्वान्कामानवाप्स्यसि ।
राजा-
धन्योस्म्यनुगृहीतोस्मि यस्य मे मुनिपुङ्गवः ।। ९ ।।
भवान्प्रसन्नहृदयो मन्त्रमेतमुपादिशत् ।
राज्यमेतत्त्वयि न्यस्तमनुजानीहि माम् विभो ।। १० ।।
स्कन्द:-
इत्युक्तवन्तम् राजानम् वसिष्ठो जपताम् वरः ।।
प्रस्थापयामास तदा कृत्वा रक्षाम् विधानतः ।। ११ ।।
स राजा विविधान्देशान्समतीत्य जनाकुलान् ।
गङ्गाद्यास्सरितः पुण्याश्शैलाम्श्च विविधद्रुमान् ।। १२।।
वेङ्कटाचलमासाद्य तत्र नत्वा रमासखम् ।
सत्यव्रतमथ क्षेत्रम् दृष्ट्वा हृष्टोऽभवन्नृपः ।। १३ ।।
काञ्चीपुरीम् ततो गत्वा तत्र हस्तिगिरिम् च तम् ।
तन्मूर्ध्नि वरदम् देवम् प्रणनाम स भक्तितः ।। १४ ।।
प्रागुदीची दिशम् गत्वा सार्द्धयोजनमात्रतः ।
वनम् चारुणमासाद्य वल्गुभाषिमृगद्विजम् ।। १५ ।।
तत्रानन्तसरो दृष्ट्वा महतीम् मुदमाययौ ।
नानाविहगसङ्कीर्णान्नानाकुञ्जसमावृतम् ।। १६ ।।
सिम्हव्याघ्रवराहैश्च महिषैश्च तृषाकुलैः ।
आपीयमानसलिलममर्त्यगजसङ्कुलम् ।। १७ ।।
तदालोक्य नृपस्तस्य परितः काननम् महत् ।
पश्यम्श्चचार जीर्णस्य नगरस्य च लाञ्छनम् ।। १८ ।।
प्रासादस्थानचिह्नानि तटाकाम्श्च ततस्ततः ।
प्राकारपरिघास्थानान्यपि तत्र व्यलोकयत् ।। १९ ।।
देवतायतनस्थानान्यायताश्चापि वीथिकाः ।
विलोक्य निश्चिकायासौ गुरुणोक्तमिदम् त्विति ।। २० ।।
पुनस्तीर्थमनन्ताख्यमासाद्य जगतीपति : ।
पयस्यगाधे विमले सस्नौ सम्हृष्टमानसः ।। २१ ।।
ततो नियममास्थाय तपस्यभिरतो नृपः ।
यतवाग्यतचित्तश्च तपस्तेपे सुदारुणम् ।। २२ ।।
फलमूलकृताहारो दशवर्षाणि नीतवान् ।
पत्रपुष्पकृताहारो विम्शतिम् नीतवाम्स्ततः ।। २३ ।।
अथ शुष्कैर्दलैः कुर्वन्देहयात्राम् महीपतिः ।
चत्वारिम्शतमब्दानाम् निनाय नियतेन्द्रियः ।। २४ ।।
अद्भिरेव कृताहारष्षष्टिम् वर्षाणि नीतवान् ।
शरीरधारणम् कुर्वन्वायुभिर्धरणीपतिः ।। २५ ।।
शतम् निनाय वर्षाणि ज्वालाभिश्च शतम् समाः ।
निरुच्छ्वासतया भूयो निराहारो जितेन्द्रिय : ।। २६ ।।
गुरूपदिष्टम् मन्त्रम् च जपन्विष्णुम् हृदि स्मरन् ।
तपः परममास्थाय शतम् वर्षाणि नीतवान् ।। २७ ।।
ततो वायुस्सुखस्पर्शो ववौ सुरभिगन्धवान् ।
प्रसन्नाश्च दिशस्सर्वा जज्वलुश्चाग्नयश्शुभाः ।। २८ ।।
अन्तरिक्षे च देवानाम् दिव्यो दध्वान दुन्दुभिः ।
पुष्पवृष्टिर्महत्यासीज्जयशब्दो महानभूत् ।। २९ ।।
नभसोऽक्तताराऽथ विमानमतुलप्रभम् ।
आश्रमे तस्य राजर्षेरनन्तसरसीतटे ।। ३० ।।
सुनन्दनन्दप्रमुखाः पार्षदाश्शार्ङ्गधन्वनः ।
राजानमब्रुवन्प्रीत्या ध्यानव्यामिलितेक्षणम् ।। ३१ ।।
पश्य राजन्महाभाग तपसस्ते परम् फलम् ।
भगवानरविन्दाक्षः प्रत्यक्षविषयोभवत् ।। ३२ ।।
स्कन्दः-
वच एतत्समाकर्ण्य राजा ध्यानाद्विरम्य सः ।
ददर्श पुण्डरीकाक्षम् विमाने श्रीमहीसखम् ।। ३३ ।।
विमाने ददृशे तस्मिन्स्तेजोमण्डलमध्यगम् ।
चिरेण जगतामिशम् बिम्बमध्ये यथा रविम् ।। ३४ ।।
नीलजीमूतसन्काशम् पीतवाससमच्युतम् ।
सौदामिनीपरिष्वक्तम् धारधरमिवोन्नतम् ।। ३५ ।।
नानामणिविचित्रेण मुकुटेन विराजितम् ।
नानाधातुसमेतेन शृङ्गेणेव धराधरम् ।। ३६ ।।
शारदेन्दुप्रकाशेन वदनेन समन्वितम् ।
स्मरचापलताचारुभ्रूवल्लीसमलङ्कृतम् ।। ३७ ।।
तत्क्षणोन्मिलदम्भोजमनोहरदृगञ्चितम् ।
मणिदर्पणकान्ताभ्याम् कपोलाभ्यामलङ्कृतम् ।। ३८ ।।
आपीनाम्सविलम्बिभ्याम् कुण्डलाभ्याम् च मण्डितम् ।
कल्पद्रुमाङ्कुरोद्भेदकान्तया नासयाऽन्वितम् ।। ३९ ।।
पक्कबिम्बफलच्छायदन्तच्छदमनोहरम् ।
मन्दस्मितमनोहारिदन्तमौक्तिकसुन्दरम् ।। ४० ।।
सुजातशङ्खसङ्घर्षिकण्ठमापीनवक्षसम् ।
हारेण महता राजदुरस्थलविलम्बिना ।। ४१ ।।
निर्झरेण समाश्लिष्टमिन्द्रनीलाचलम् यथा ।
चन्द्रार्कसदृशाभ्याम् च शङ्खारिभ्याम् समन्वितम् ।। ४२ ।।
करेणैकेन भूतानाम् दिशन्तमभयम् तथा ।
अन्येन करपद्येन कटीतटजुषान्वितम् ।। ४३ ।।
कौस्तुभज्योतिषाक्रान्तदिव्यावयवसम्हतिम् ।
सन्ध्यारागेण महता कालमेघमिवावृतम् ।। ४४ ।।
श्रीवत्सवनमालाभ्याम्म् सेव्यमानम् श्रिया च वै ।
यमुनावर्तगम्भीरनाभिह्रदमनोहरम् ।। ४५ ।।
सुजातपीतकौशेयशोभमानकटीतटम् ।
सम्फुल्लकमलन्यस्तचरणाम्भोरुहद्वयम् ।। ४६ ।।
तद्दर्शनजसन्तोषमहिम्ना व्याकुलेन्द्रियः ।
मुहूर्तमभवत्स्तब्धः कृत्याकृत्यविमूढधीः ।। ४७ ।।
ततः परमसम्हृष्टः प्रणम्य च पुनः पुनः ।
पार्श्वतः पृष्टतश्चास्य प्रणनाम सहस्रधा ।। ४८ ।।
मूर्ध्नि बद्धाञ्जलिर्भक्त्या पुलकाञ्चितविग्रहः ।
सन्तोषाश्रुपरीवाहतरङ्गितविलोचनः ।। ४९ ।।
स्तोत्रैः श्रुतिसुखैर्देवम् तोषयामास भूपतिः ।
हरित:-
नमस्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते पुरुषोत्तम ।। ५० ।।
नमस्ते करुणासिन्धो नमस्ते कमलापते ।
त्वम् कर्ता त्वम् विकर्ता च त्वम् भर्ता च त्वमीश्वरः ।। ५१ ।।
त्वमात्मा सर्वजगताम् त्वमेवेदमिदम् जगत् ।
त्वयि सर्वमिदम् प्रोतम् दाम्नीव कुसुमोच्चयः ।। ५२ ।।
त्वमाविश्य पुरा देव प्रधानपुरुषावुभौ ।
नीत्वा सन्क्षोभमसृजो महदादीञ्जगत्प्रभो ।। ५३ ।।
सृष्ट्वा भूतानि भूतादेस्सम्योज्य च परस्परम् ।
तैरण्डम् च चतुर्वक्रम् सर्वान्देवाम्श्चकर्थ च ।। ५४ ।।
त्वत्प्रसादादभूद्ब्रह्मा त्वत्क्रोधात्त्रिपुरान्तकः ।
त्वदाज्ञासेतुपालाश्च ये चान्ये देवतागणाः ।। ५५ ।।
त्वद्भयात्पवनो वाति सूर्यश्चरति ते भयात् ।
अग्निरिन्द्रश्च मृत्युश्च त्वद्भयादुपकुर्वते ।। ५६ ।।
त्वामाराध्य जगत्सर्वम् धाता सृजति विश्वसृक् ।
त्वत्क्रोधोद्धतवीर्यश्च हरो हरति चान्तकः ।। ५७ ।।
त्वदाराधनलब्धानि स्वानि स्वानि पदानि च ।
इन्द्रादयो लोकपाला भुञ्जते पुरुषोत्तम ।। ५८ ।।
मुकुन्द त्वामनाराध्य कः पुमान्समवाप्नुयात् ।
त्रिवर्गमपवर्गम् वा त्रिषु लोकेषु केशव ।। ५९ ।।
त्वमेवान्तः प्रविश्येदम् जगत्स्थावरजङ्गमम् ।
तत्तत्कर्मानुगुण्येन सन्चोदयसि कर्मसु ।। ६० ।।
येषाम् त्वम् प्रीयसे देव त्वन्मायाम् ते तरन्ति हि ।
ये तु त्वत्क्रोधविषयास्ते त्वन्मायातिरोहिताः ।। ६१ ।।
निश्चयम् नाधिगच्छन्ति स्वहिताहितकर्मसु ।
ब्रह्मादिस्थावरान्तानि भूतानि भगवम्स्तव ।। ६२ ।।
माययैव विमूढानि सर्वाण्याश्चर्यरूपया ।
आराध्यसे ब्राह्मणाद्यैर्वर्णैः स्वोचितकर्मभिः ।। ६३ ।।
यज्ञैस्समिज्यसे देव यज्वभिर्वेदवित्तमैः ।
त्वत्प्रीतिकामा मुनयस्तपः कुर्वन्त्यनुत्तमम् ।। ६४ ।।
चतुर्विधास्तनुभृतो नियतास्त्वामुपासते ।
त्वयि चित्तम् समाधाय यान्ति मुक्तिम् मुमुक्षवः ।। ६५ ।।
अन्ये तु ज्ञानिनः शुद्धास्त्वामेव शरणम् गताः ।
त्वत्पादपरिचर्यैकशरणा यान्ति निर्वृतिम् ।। ६६ ।।
पञ्चरात्रविदोऽन्ये च पञ्चकालपरायणाः ।
त्वामर्चयन्ति देवेशम् सततम् शुद्धयाजिनः ।। ६७ ।।
अन्ये विखनसा प्रोक्तमास्थाय नियमम् नराः ।
त्वदाराधनमीहन्ते त्वय्येव कृतनिश्चयाः ।। ६८ ।।
एवम् नानाविधैर्मार्गैः स्वगुणानुगुणैर्विभो ।
इज्यसे त्वममेयात्मन् सर्वदेवमयाच्युत ।। ६९ ।।
प्रतिसन्चरकाले तु सर्वमेतच्चराचरम् ।
त्वमेव जठरे कृत्वा निद्राम् प्राप्तो महार्णवे ।। ७० ।।
नरात्त्वत्तोभवन्नापो नारशब्दसमीरिताः ।
तवायनमिमास्तस्माद्भवान्नारायणाह्वयः ।। ७१ ।।
त्वयि सर्वम् वसत्येतत्त्वम् च सर्वत्र वर्तसे ।
ततस्त्वाम् वासुदेवेति कथयन्ति विपश्चितः ।। ७२ ।।
त्वया व्याप्तमिदम् यस्माज्जगत्स्थावरजङ्गमम् ।
विष्णुनामा ततो देव विद्वद्भिः परिपठ्यसे ।। ७३ ।।
पुरैव सत्त्वात्पुरुषम् कथयन्ति मनीषिणः ।
क्षराक्षराभ्यामधिकः कथ्यसे पुरुषोत्तमः ।। ७४ ।।
एवम् गौणान्यनन्तानि नामानि तव केशव ।
देव सर्वशरीरत्वात्सर्वैश्शब्दैरुदीर्यसे ।। ७५ ।।
सहस्रशिखरम् देवम् सहस्राक्षम् पुराविदः ।
सहस्रपाणिपादम् च वदन्ति त्वाम् रमन्ति च ।। ७६ ।।
सर्वतः पाणिपादश्च सर्वतोक्षिशिरोमुखः ।
सर्वगस्सर्ववेत्ता च स्वतस्त्वम् परमेश्वर ।। ७७ ।।
येन रूपेण परमव्योम्नि त्वम् समवस्थितः ।
जातम् तेनैव रूपेण देवतिर्यङ्नरादिषु ।। ७८ ।।
परित्राणम् च साधुनाम् सम्हृतिम् तद्विरोधिनाम् ।
धर्मसम्स्थापनम् चैव कल्पे कल्पे करोषि च ।। ७९ ।।
अवतारास्तव ह्येते स्वेच्छयैव कृता विभो ।
धर्मप्रतिष्ठासिद्धयर्था नान्येषामिव कर्मणा ।। ८० ।।
तवावताररूपाणि समर्चन्ति दिवौकसः ।
न हि तच्छक्यते द्रष्टुम् दिव्यम् यद्रूपमस्ति ते ।। ८१ ।।
नमोऽनिमिषरूपाय नमः कमठरूपिणे ।
नमस्ते कोलवपुषे नमो नृहरिरूपिणे ।। ८२ ।।
नमो वामनरूपाय त्रैलोक्याक्रान्तिहेतवे ।
नमोऽस्तु जामदग्न्याय दृप्तक्षत्रप्रशासिने ।। ८३ ।।
नमोऽस्तु दाशरथये रामायामिततेजसे ।
नमोऽस्तु बलभद्राय प्रलम्बध्वम्सकारिणे ।। ८४ ।।
नमो यदुनाम् पतये वासुदेवाय वेधसे ।
नमस्ते कल्किरूपाय दुष्टजन्तुप्रमाथिने ।। ८५ ।।
नमः शुचिषदे तुभ्यम् हम्साय परमात्यने ।
ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजाम्सि ते विभो ।। ८६ ।।
नित्यान्येव यतस्तस्माद्भगवाम्स्त्वम् नहीतरः ।
नमस्ते जगदीशाय नमस्ते जगदात्मने ।। ८७ ।।
नमस्ते पद्मनाभाय नमस्ते पद्मपाणये ।
नमस्ते पद्मपादाय तुभ्यम् पद्मदृशे नमः ।। ८८ ।।
नमः पुरस्ताद्भगवन्नमस्ते पृष्ठतो विभो ।
नमस्ते पार्श्वयोर्देव नमस्ते सर्वतो हरे ।। ८९ ।।
नमस्तेऽस्तु सकृद्देव द्वित्रिरस्तु नमस्तव ।
शतकृत्वो नमस्तेऽस्तु नमस्तेऽस्तु सहस्रधा ।। ९० ।।
पुनः पुनर्नमस्तेऽस्तु नमस्तेऽस्तु पुनः पुनः ।
भूयो भूयो नमस्तेऽस्तु भूयो भूयो नमो नमः ।। ९१ ।।
स्कन्दः-
इति स्तुवन्तम् राजानम् भक्तिप्रवणमानसम् ।
प्राह गम्भीरया वाचा भगवान्भक्तवत्सलः ।। ९२ ।।
श्रीभगवान् –
प्रीतोऽस्मि तव राजेन्द्र तपसा दुश्शकेन ते ।
तपो हि भवता तप्तम् दुश्चरम् दैवतैरपि ।। ९३ ।।
स्तोत्रम् च यत्कृतम् राजम्स्त्वया परमशोभनम् ।
तेन चास्मि विशेषेण प्रीतस्तेऽहम् नरेश्वर ।। ९४ ।।
वरम् वरय विस्रब्धो यश्च तेऽभिमतो हृदि ।
जानाम्यहमथापि त्वन्मुखादिच्छामि वेदितुम् ।। ९५ ।।
राजा –
सर्वेषामात्मभूतस्त्वम् भूतानाम् भूतभावनः ।
अज्ञातम् नास्ति ते देव तथाप्येतद्विविच्यते ।। ९६ ।।
मृगयायाम् हि यज्जातम् दुरितम् गोवधात्मकम् ।
तत्क्षम्यताममेयात्मन्भवता मधुसूदन ।। ९७ ।।
पवित्राणाम् हि परमम् पवित्रम् तव दर्शनम् ।
तवावलोकनान्तम् तद्भूतानाम् दुरितम् हरे ।। ९८ ।।
श्रीभगवान् –
सत्यमात्थ महाराज भूतानाम् दुरितोदयः ।
मद्दर्शनान्तो नास्त्यत्र सम्शयः किम् पुनस्तव ।। ९९ ।।
व्यपेतु दुःखम् मनसो भवतो नृपनन्दन ।
बुद्धिपूर्वम् त्वया नेदम् कृतम् कर्म जुगुप्सितम् ।। १०० ।।
बलादाक्रममाणम् गाम् दुष्टव्याघ्रम् जिघाम्सता ।
त्वया कृतो बाणमोक्षस्तेन रोषाद्धता हि सा ।। १०१ ।।
तस्मान्नात्र त्वया कार्यश्शोकशङ्कुर्मनागपि ।
तपश्च सुमहत्तप्तम् भवता नियतात्मना ।। १०२ ।।
तेन प्रीतोहमधुना दद्मि ब्राह्मण्यमुत्तमम् ।
अनेनैव शरीरेण ब्राह्मणस्त्वम् भविष्यसि ।। १०३ ।।
ब्राह्मण्यैकाश्रयास्सर्वे ते ते मन्त्राः स्फुरन्तु ते ।
मदम्शो यो महावीर्यश्शेषाख्यो धरणीधरः ।। १०४ ।।
जगतामुपकाराय तव वम्शे भविष्यति ।
तद्वम्श्याश्च भविष्यन्ति महाभागा दृढब्रताः ।। १०५ ।।
भक्तिमन्तो मयि सदा ब्राह्मणा ब्रह्मवित्तमाः
त्वद्वम्श्यजानामखिलम् दिशन्नहमभीप्सितम् ।। १०६ ।।
स्थास्याम्यत्रैव सुमते यावद्वैवस्वतान्तरम् ।
भूतैरियम् कृता पूर्वम् पुरी पुण्यविवर्द्धनी ।। १०७ ।।
प्रीतये मम राजेन्द्र रम्या स्वारोचिषान्तरे ।
तदन्तरावसाने च जीर्णवन्या किलाभवत् ।। १०८ ।।
कुरुष्व नगरीमेनामद्य पूर्ववदेव हि ।
अनन्तसरसश्चास्य प्राचीने रोधसि प्रभो ।। १०९ ।।
ममालयम् च क्रियताम् नानारत्नपरिष्कृतम् ।
मासश्चैत्रो ह्ययम् शुक्लः पक्षश्चातिमनोहरः ।। ११० ।।
आरभ्यताम् च सप्तम्यामद्यैव मम चोत्सवः ।
पौर्णमास्यामवभृथम् कुरुष्व कुलनन्दन ।। १११ ।।
यदद्य भवता प्रोक्तम् स्तोत्रम् मत्प्रीतये नृप ।
तेन प्रातस्तथा सायम् ये माम् स्तोष्यन्ति मानवाः ।। ११२ ।।
तेषामभीष्टमखिलम् मत्प्रसादाद्भविष्यति ।
अद्य प्रभृति तस्मात्त्वम् मदाराधनतत्पर : ।। ११३ ।।
पुत्रपौत्रान्वितोऽत्रैव वस्तुमर्हसि मानद ।
त्वद्वंश्याश्च पुरेत्रैव स्थास्यन्ति सुखिनो द्विजाः ।। ११४ ।।
मच्चित्ता मद्गतप्राणा वेदवेदान्तपारगाः ।
स्कन्दः-
इत्युक्तो देवदेवेन हरितः प्रीतमानसः ।। ११५ ।।
पुरीम् मनोहराम् चक्रे यथापूर्वमभूद् द्विज ।
दिव्यालयम् च देवस्य नानामणिविभूषितम् ।। ११६ ।।
तपःप्रभावाद्भगवत्प्रसादाच्च तदीप्सितम् ।
क्षणादेवाभवत्सर्वम् तदद्भुतमिवाभवत् ।। ११७ ।।
अथ दिव्यालये तस्मिन्विमानेन सहैव तम् ।
स्थापयामास देवेशम् वैखानसविधानतः ।। ११८ ।।
तस्मिन्नेव दिने विष्णोरारभ्योत्सवसत्क्रियाम् ।
कारयामास विधिवत्तैरेवावभृथक्रियाम् ।। ११९ ।।
प्रत्यब्दमेवम् हरितः कारयन्नुत्सवम् हरेः ।
तत्प्रसादाच्छरीरान्ते तत्सायुज्यमुपेयिवान् ।। १२० ।।
तदा प्रभृति देवेशो हरिते प्रीतिमावहन् ।
तद्वम्श्यैरर्च्य॑तेऽद्यापि भगवानादिकेशवः ।। १२१ ।।
एवम्भूतपुरस्यैतन्माहात्म्यम् कुम्भसम्भव ।
कथितम् ते समासेन किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ।। १२२ ।।
इति स्कान्दे पुराणे स्कन्दागस्त्यसम्वादे श्रीभूतपुरीमाहात्म्ये
तृतीयोऽध्यायः
श्री भूतपुरीमाहात्म्यम् – अध्यायः४
अगस्त्यम् प्रति स्कन्दकृतानन्तसरोमाहात्म्यवर्णनप्रकार:
सूत:-
एवमुक्तो भगवता स्कन्देन कलशोद्भवः ।
प्राञ्जलिः प्रश्रयादेतदब्रवीच्छिखिवाहनम् ।। १ ।।
अगस्त्यः
श्रुतमेतन्मया त्वत्तो माहात्म्यम् नगरस्य हि ।
तीर्थस्य तस्य माहात्म्यम् वक्तुमर्हसि मे प्रभो ।। २ ।।
स्कन्दः-
हन्त ते कथयिष्यामि पुरावृत्तम् मुनीश्वर ।
माहात्म्यानुगतम् तस्य सरसः पुण्यवर्द्धनम् ।। ३ ।।
अस्ति त्रैलोक्यविख्यातः सुकेतुर्नाम नामतः ।
सत्यसन्धो महेष्वासो धर्मात्मा पाण्ड्यभूपतिः ।। ४ ।।
तस्य पत्न्योऽभवन्सप्त वह्नेः सप्तेव जिह्विकाः ।
रूपयौवनशालिन्यो भर्तुः प्रियहिते रताः ।। ५ ।।
न तासु कम् चिदात्मानुरूपम् पुत्रमविन्दत ।
ततो गोकर्णमासाद्य तोषयामास शङ्करम् ।। ६ ।।
तपसा दुश्चरेणाथ परितुष्टोऽभवच्छिवः ।
उवाच चैनम् भगवानुमापतिरुदारधीः ।। ७ ।।
रुद्रः-
भो भो क्षत्रियदायाद परितुष्टोऽस्मि तेऽधुना।
मनोगतं ते जानामि मा शुचो भद्रमस्तु ते ।। ८ ।।
या इमाः सप्त पत्न्यस्ते न तासूत्पत्स्यते सुतः ।
पूर्वजन्मनि शप्तास्ताः केनचिन्मुनिना रुषा ।। ९ ।।
सार्वभौमपतिं प्राप्य यूयम् वन्ध्या भविष्यथ ।
राजा-
किम् कृतम् हेलनम् तस्य मुनेराभिर्महात्मनः ।। १० ।।
येन शप्ता इमाः कोसौ काश्चैताः पूर्वजन्मनि ।
रुद्रः-
राजन् श्रुणु पुरा वृत्तम् विन्ध्ये पर्वतसत्तमे ।। ११ ।।
स्थूलाक्ष इति विख्यातः कश्चिन्मुनिवरोऽभवत् ।
मधूदकमिति ख्यातम् तत्र किश्चिन्महत्सरः ।। १२ ।।
तद्रोधस्यन्तिमपदम् कृत्वा तेपे महत्तपः ।
तस्य पत्नी महाभागा सत्यधर्मपरायणा ।। १३ ।।
भर्तृशुश्रूषणपरा पतिम् पर्यचरत्सती ।
तस्यैवम् वर्तमानस्य तपस्यभिरतस्य च ।। १४ ।।
व्यतीयाय महाकालः शतसाहस्रवार्षिकः ।
सैकदा दयितम् कान्तम् ययाचे वरवर्णिनी ।। १५ ।।
पुत्रमात्मानुरूपम् ते दातुमर्हसि सुव्रत ।
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा गजरूपम् समास्थितः ।। १६ ।।
ताम् कृत्वा करिणीमप्सु मैथुनायोपचक्रमे ।
एतस्मिन्नेव काले तु सप्ताप्सरस उत्तमाः ।। १७ ।।
दिवोऽवतेरुर्धरणीम् लीलायै रचितादराः ।
तिलोत्तमोर्वशी रम्भा मेनका पुञ्जिकस्थला ।। १८ ।।
विश्वाची च घृताची च विन्ध्यम् पर्वतमागताः ।
ददृशुस्तम् महाशैलम् बहुकाननकन्दरम् ।। १९ ।।
नानाविहगसङ्कीर्णम् नानामृगनिषेवितम् ।
नानातरुभिराकीर्णम् मञ्जरीपुञ्जहारिभिः ।। २० ।।
अवलोक्य समन्तात्तमलसादेव योषितः ।
परिश्रमेण खिन्नास्ता जले स्नातुम् मनो दधुः ।। २१ ।।
स्नातुकामास्तदा तास्तु मधूदन्नाम तत्सरः ।
आगत्य ददृशुस्तत्र दम्पती दन्तिरूपिणौ ।। २२ ।।
ता दृष्ट्वा मुनिपत्नी सा लज्जात्राससमन्विता ।
अदृश्याऽभूत्सा च जलादुत्ततार स्वरूपधृक् ।। २३ ।।
ता वीक्ष्य तापसः क्रुद्धो निर्दहन्निव चक्षुषा ।
इदमाह वचः क्रूरम् रोषप्रस्फुरिताधरः ।। २४ ।।
मुनिः-
पत्न्या मे पुत्रकामाया नैव तृप्तिर्यतोऽभवत् ।
अतो यूयम् महीपृष्ठे मानुष्यम् प्राप्य गर्हितम् ।। २५ ।।
रूपयौवनसम्पन्नाः सार्वभौमस्य भूपतेः ।
अनन्यसुलभम् लोके पत्नीत्वम् प्रतिपद्य च ।। २६ ।।
चिरम् पुत्राभिलाषिण्यः सर्वा वन्ध्या भविष्यथ ।
इत्युक्त्वाऽन्तदेधे सद्यः स मुनिः पार्थिवर्षभ ।। २७ ।।
ता इमाश्चोलराजस्य सप्तपुत्र्योऽभवन्किल ।
तस्मादेतास्वपत्यम् ते न भविष्यति किञ्चन ।। २८ ।।
अथापि ते प्रवक्ष्यामि पुत्रोत्पत्तिकरम् विधिम् ।
अस्त्युत्तरस्याम् दिशि तु क्षेत्रम् किञ्चित्सुपावनम् ।। २९ ।।
सत्यव्रतमिति ख्यातम् विद्धि क्षेत्रम् तपस्यताम् ।
तत्रारुणाख्यम् विपिनम् सिद्धगन्धर्वसेवितम् ।। ३० ।।
चकास्ति दिव्यतरुभिः सङ्कीर्णम् कल्पकोपमैः ।
तत्र चास्ति सर: किञ्चिदनन्ताख्यम् मनोहरम् ।। ३१ ।।
अभीष्टार्थप्रदम् पुम्सामत्यच्छसलिलायुतम् ।
तत्र ध्यायन् हरिम् भक्त्या स्नात्वा नियतमानसः ।। ३२ ।।
अचिराल्लप्स्यसेऽभीष्टमत्र ते नास्ति सम्शयः।
तद्गच्छ त्वरितम् राजन् सत्यव्रतमितोऽधुना ।। ३३ ।।
स्कन्दः-
इत्यादिष्टो भगवता सुकेतुस्त्रिपुरद्विषा ।
तम् प्रणम्याजगामाशु तत्क्षेत्रम् पापनाशनम् ।। ३४ ।।
तत्र दृष्ट्वा सरः स्वच्छम् सम्प्रहृष्टतनूरुहः ।
सस्नौ परमया भक्त्या सम्स्मरन्मधुसूदनम् ।। ३५ ।।
ततः कदाचित्तम् देशमाजगाम यदृच्छया ।
अप्सरा सुरुचिर्नाम सह पुत्र्या महामते ।। ३६ ।।
सा तदाश्रममासाद्य सत्कृता तेन भूभुजा ।
सरोवगाह्य विमलम् मुहूर्तम् तत्र सम्स्थिता ।। ३७ ।।
तत्कन्या समवेक्ष्यैनम् कोटिकन्दर्पसुन्दरम् ।
चकमे स च ताम् दृष्ट्वा स्मरस्य वशमीयिवान् ।। ३८ ।।
तयोर्भावमभिज्ञाय सुरुचिः प्रीतमानसा ।
ताम् कन्याम् प्रददौ तस्य रमयामास सा च तम् ।। ३९ ।।
समुद्वाह्य विधानेन ताम् कन्याम् पाण्ड्यभूपतिः ।
रममाणस्तया सार्द्धम् निनाय कतिचित्समाः ।। ४० ।।
दधार गर्भमचिरात्सुषुवे च समुज्ज्वलम् ।
पुत्रम् सुकेतुर्नाम्ना तम् द्युतिमन्तमथाकरोत् ।। ४१ ।।
तस्यानुजौ द्वौ क्रमतः सञ्जातौ देवरूपिणौ ।
सुदर्शन: सुप्रतीक इति नाम्ना प्रकीर्तितौ ।। ४२ ।।
ततः सञ्जाततारुण्यो द्युतिमान् रुचिराननः ।
पद्मपत्रविशालक्षः परिघायतबाहुकः ।। ४३ ।।
विशालवक्षा विबभौ कन्दर्प इव मूर्तिमान् ।
सम्प्राप्तयौवनम् राजा तमालोक्य महाभुजम् ।। ४४ ।।
निजम् नगरमासाद्य तस्योद्वाहमचीकरत् ।
अथाभिषिच्य राज्ये स्वे द्युतिमन्तम् सुतम् नृपः ।। ४५ ।।
भूयः सत्यव्रतम् क्षेत्रम् प्रपेदे चारुणम् वनम् ।
तत्रानन्तसरस्तीर्थे स्नानम् कुर्वन्यथाविधि ।। ४६ ।।
समर्चयन्सदा ध्यायन्हृदि नारायणम् प्रभुम् ।
शरीरान्ते समभजत्तद्विष्णोः परमम् पदम् ।। ४७ ।।
एवम् सुकेतुर्विप्रर्षे तत्तीर्थस्नानमात्रतः ।
पुत्रानवाप सुचिराद्भार्याम् चाप्सरसः सुताम् ।। ४८ ।।
एवमन्ये च बहवस्तत्तदिष्टार्थकाम्यया ।
तत्र स्नानम् प्रकुर्वन्तः सर्वान्कामान् प्रपेदिरे ।। ४९ ।।
पुत्रार्थी लभते पुत्रान् पशुकामः पशूनपि ।
भार्यार्थी च प्रियाम् भार्याम् धनकामो धनान्यपि ।। ५० ।।
ब्राह्मणो ब्रह्मविद्याश्च राज्यम् राजन्यवम्शजः ।
धनम् च लभते वैश्यः सन्मानम् तुर्यजातिजः ।। ५१ ।।
अनन्तसरसि स्नाने किञ्चिन्नैवास्ति दुर्लभम् ।
धर्मार्थकाममोक्षाणाम् साधनम् सर्वदेहिनाम् ।। ५२ ।।
वैशाखशुक्लद्वादश्याम् स्नानम् तत्र विधानतः ।
स्नानात्सरस्वनन्तेषु यत्फलम् लभते नरः ।। ५३ ।।
तदनन्तसरःस्नानाल्लभते नात्र सम्शयः ।
गङ्गायाम् वर्षसाहस्रम् माघस्नानेन यत्फलम् ।। ५४ ।।
वैशाखशुक्लद्वादश्याम् तदनन्तसरोजले ।
चैत्रमासे सिते पक्षे सप्तम्याम् पूर्णिमासु च ।। ५५ ।।
वैशाखशुक्लपक्षे च चतुर्थ्याम् मृगशीर्षके ।
द्वादश्यामपि हस्तर्क्षे यदनन्तसरोवरे ।। ५६ ।।
लभते मनुजः स्नानम् नहि तस्यास्ति दुर्लभम् ।
चैत्रे तु शुक्लसप्तम्याम् यः स्नात्वाऽनन्ततीर्थके ।। ५७ ।।
दद्याद्धिरण्यम् विप्राय स धनेशत्वमाप्नुयात् ।
पूर्णिमायाम् तु यश्चैत्रे तत्र स्नात्वा विधानतः ।। ५८ ।।
कुर्याद्गोदानमतुलम् स गोलोके चिरम् वसेत् ।
सितपक्षचतुर्थ्याम् तु वैशाखे मासि यो नर:।। ५९ ।।
अनन्तसरसि स्नात्वा ब्राह्मणेभ्यो यथाविधि ।
वस्त्राणि दद्यात्स स्वर्गे दिव्यवस्त्रधरो भवेत् ।। ६० ।।
वैशाखशुक्लद्वादश्याम् योऽनन्तसरसीजले ।
स्नात्वा कन्याः प्रयच्छन्ति विप्राय ब्रह्मचारिणे ।। ६१ ।।
तेषामप्सरसस्सर्वा भविष्यन्ति वशम्वदाः ।
एवमुक्तेषु कालेषु कालेष्वन्येषु वा नरः ।। ६२ ।।
स्वशक्त्यनुगुणम् द्रव्यम् दद्याच्चेत्पुण्यभाग्भवेत् ।
मानसम् वाचिकम् चापि कायिकम् चापि यत्कृतम् ।। ६३ ।।
हन्त्येव दुरितम् सर्वम् तत्र स्नानम् शरीरिणाम् ।
अनन्तसरसि स्नानादपि यन्नापनुद्यते ।। ६४ ।।
तत्पापम् नैव पश्यामि पापिनामपि देहिनाम् ।
तत्क्षेत्रम् तद्वनम् तच्च नगरम् तत्सरोवरम् ।। ६५ ।।
तम् चादिकेशवम् देवम् स्मृत्वा पापैर्विमुच्यते ।
सत्यव्रतसमम् क्षेत्रम् वनम् चारुणतुल्यकम् ।। ६६ ।।
नगरम् भूतपूस्तुल्यम् सरश्चैतत्समम् भुवि ।
आदिकेशवतुल्यम् च देवमर्चासु कञ्चन ।। ६७ ।।
विमृशन्बहुधा चित्ते न पश्यामि कथञ्चन ।
किम् वात्र बहुनोक्तेन सन्क्षेपश्श्रूयताम् मुने ।। ६८ ।।
अनन्तसरसि स्नानमादिकेशवदर्शनम् ।
भूतपत्तनवासम् च नराणाम् जन्मनः फलम् ।। ६९ ।।
एवमेतन्मया प्रोक्तम् भूतपत्तनवैभवम् ।
अनन्तसरसश्चैव माहात्म्यम् पापनाशनम् ।। ७० ।।
धन्यम् यशस्यमायुष्यम् स्वर्ग्यम् सौभ्रात्रकारकम् ।
सर्वपापक्षयकरम् सर्वमङ्गलसाधनम् ।। ७१ ।।
नैतच्छठाय वक्तव्यं नास्तिकाय दुरात्मने ।
न जिह्याय न मूर्खाय न महापापकारिणे ।। ७२ ।।
न विष्णुभक्तिहीनाय न भागवतवैरिणे ।
नान्यदैवतभक्ताय नैव पाषण्डसङ्गिने ।। ७३ ।।
वक्तव्यं ब्राह्मणायैव वैष्णवाय विशेषतः ।
भगवद्भक्तियुक्ताय प्रशान्तायामलात्मने ।। ७४ ।।
भगवद्गुणसक्ताय तच्छुश्रूषारताय च ।
वर्णाश्रमाचारवते दान्ताय नियताय च ।। ७५ ।।
गुणज्ञाय बहुज्ञाय गुरूपासनशालिने ।
रहस्यमेतत्कथितम् त्वयि प्रीत्या महामुने ।। ७६ ।।
माहात्म्यम् भूतपुर्यास्तु मया कलशनन्दन ।
सूतः-
एवमुक्तस्तदा तेन स्कन्देन कलशोद्भवः ।। ७७ ।।
प्राञ्जलिः प्रश्रयादेतदूचे सम्हृष्टमानसः ।
अगस्त्यः-
धन्योस्म्यनुगृहीतोस्मि यस्य मे शिखिवाहन ।। ७८ ।।
त्वयैतत्कथितम् पुण्यम् भूतपुर्यास्तु वैभवम् ।
त्वत्प्रसादान्मया सर्वम् श्रुतम् माहात्म्यमुत्तमम् ।। ७९ ।।
क्षेत्रस्य विपिनस्यापि तीर्थस्य नगरस्य च ।
हरितस्य विशेषेण यो ब्राह्मण्यमुपेयिवान् ।। ८० ।।
अहो महान्महाभाग भवतो मय्यनुग्रहः ।
नास्ति धन्यतरो मत्तो भुवने कश्चनाधुना ।। ८१ ।।
कृतार्थोहम् कृतार्थोहम् नमस्ते शम्भुनन्दन ।
सूतः-
एतद्वस्सर्वमाख्यातम् यन्माम् पृच्छथ सत्तमाः ।। ८२ ।।
भूतपुर्यास्तु माहात्म्यम् सर्वपापहरम् शुभम् ।। ८३ ।।
इति स्कान्दे पुराणे स्कन्दागस्त्यसम्वादे श्रीभूतपुरीमाहात्म्ये
चतुर्थोऽध्यायः || ४ ||
।। इति श्रीभूतपुरीमाहात्म्यम् सम्पूर्णम् ।।
