श्रीभाष्यम् 03-01-06 अन्याधिष्ठिताधिकरणम्

श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये अन्याधिष्ठिताधिकरणम् ॥ ६॥ (अधिकरणार्थः – अवरोहतो जीवस्य व्रीह्यादिभावः, व्रीह्यादिसंश्लेषमात्रम्, न व्रीह्यादिशरीरकं ब्रह्म) ३११. अन्याधिष्ठिते पूर्ववदभिलापात्॥ ३–१–२४ ॥ अवरोहन्तो जीवा: व्रीह्यादिभावेन जायन्त इति श्रूयते  मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह व्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा जायन्ते (छा.५.१०.६) इति । (तत्रत्यो विचारांशः प्रकृतः) ते किमन्यैर्भोक्तृभिर्व्रीह्यादि-शरीरैरधिष्ठितान्व्रीह्यादीनाश्लिष्यन्ति; उत ते भोक्तारो व्रीह्यादिशरीरा जायन्त इति विशये, (पूर्वपक्षः युक्तिसहितः)             जायन्ते (छा.५.१०.६.७) इति वचनाद्देवो जायते […]

श्रीभाष्यम् 03-01-05 नातिचिराधिकरणम्

श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये नातिचिराधिकरणम्॥७॥ ३१०. नातिचिरेण विशेषात् ॥ ३–१–२३ ॥ (सि) (अधिकरणार्थः – जीवस्य अवरोहकाले आकाशादिषु स्थानेषु शीघ्रा गतिः) (सङ्गतिविचारपूर्वपक्षः) आकाशप्राप्तिप्रभृति यावद्व्रीह्यादिप्राप्ति किं तत्रतत्र नातिचिरं तिष्ठति, उतानियम इति विशये नियमहेत्वभावादनियम: – (सिद्धान्तः सूत्रार्थतः) इति प्राप्ते, उच्यते – नातिचिरेण – इति। कुत:? विशेषात् – उत्तरत्र व्रीह्यादिप्राप्तौ अतो वै खलु दुर्निष्प्रपतरम् (छा।५-१०-६) इति विशिष्य कृच्छ्रनिष्क्रमणत्वाभिधानात् पूर्वत्र ह्याकाशादिप्राप्तावचिरनिष्क्रमणं गम्यते। दुर्निष्प्रपतरमिति […]

श्रीभाष्यम् 03-01-04 तत्स्वाभाव्यापत्त्यधिकरणम्

श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये तत्स्वाभाव्यापत्त्यधिकरणम् ॥४॥ (अधिकरणार्थः – अवरोहतो जीवस्य श्रुत्युक्तः आकाशादिभावः आकाशादिसादृश्यरूपः) ३०९. तत्स्वाभाव्यापत्तिरुपपत्ते: ॥ ३–१–२२ ॥ (उक्तार्थानुवादः सङ्गत्यर्थम्) इष्टादिकारिणो भूतसूक्ष्मपरिष्वक्तास्सानुशयाश्चन्द्रमसोऽवरोहन्तीत्युक्तम्, अवरोहप्रकारश्च  अथैतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथेतमाकाशम् आकाशाद्वायु: वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वाऽभ्रं भवति अभ्रं भूत्वा मेघो भवति, मेघो भूत्वा प्रवर्षति (छा.५.१०, ५.६) इति वचनात्  यथेतमनेवञ्च इत्युक्तम् ॥ (प्रकृतो विचारणीयोंशः)       तत्रास्याकाशादिप्रतिपत्तौ देवमनुष्यादिभाववदाकाशादिभाव:, उत तत्सादृश्यापत्तिमात्रमिति विशये, (पूर्वपक्षः सदृष्टान्तः) श्रद्धावस्थस्य […]

श्रीभाष्यम् 03-01-03 अनिष्टादिकार्यधिकरणम्

श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये  अनिष्टादिकार्यधिकरणम्॥३॥ (अधिकरणार्थः – केवलपापकारिणां चन्द्रारोहावरोहौ विनैव गतागती) २९९. अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम् ॥ ३–१–१२ ॥ (सङ्गतिः, अधिकरणविचार्योंशश्च) केवलेष्टापूर्तदत्तकारिणश्चन्द्रमसं गत्वा सानुशया एव निवर्तन्त इत्युक्तम्; इदानीमनिष्टादिकारिणोऽपि चन्द्रमसं गच्छन्ति, नेति चिन्त्यते । ये विहितं न कुर्वन्ति, निषिद्धं च कुर्वन्ति, त उभयेऽपि पापकर्माणोऽनिष्टादिकारिण: । (पूर्वपक्षारम्भः सयुक्तिकः) किं युक्तम्? तेऽपि चन्द्रमसं गच्छन्तीति, कुत:? तेषामपि हि तद्गमनं श्रुतं –  ये वै […]

श्रीभाष्यम् 03-01-02 कृतात्ययाधिकरणम्

श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये कृतात्ययाधिकरणम्॥२॥ (अधिकरणार्थः सुकृतफलमनुभूय अमुष्माल्लोकान्निवर्तमानस्य भुक्तशेषेण कर्मणा सहैव जीवस्य प्रत्यवरोहः) २९५. कृतात्ययेऽनुशयवान्दृष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवं च ॥ ३–१–८ ॥ (सङ्गतिप्रतिपादनं विषयश्च) केवलेष्टापूर्तदत्तकारिणां धूमादिना पितृयाणेन पथा गमनं कर्मफलावसाने पुनरावर्तनं चाम्नातं  यावत्सम्पातमुषित्वाऽथैतमेवाध्वानं पुनिर्निवर्तन्ते (छा.५.१०.३) इति  ॥ (अधिकरणीयः संशयः) तत्र प्रत्यवरोहन् जीव: किमनुशयवान् प्रत्यवरोहति, उत नेति संशय्यते । (पूर्वपक्षः सयुक्तिकः) किं युक्तम्? कर्मण: कृत्स्नस्योपभुक्तत्वात् नानुशयवानिति प्राप्तम् । अनुशयो ह्युपभुक्तशिष्टं कर्म। […]

श्रीभाष्यम् 03-01-01 तदन्तरप्रतिपत्त्यधिकरणम्

श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये तृतीयः साधनाध्यायः  ॥3 ॥ (अधिकरणानि – 55, सूत्राणि 182) (अध्यायार्थः – परमकारण-परमपुरुषार्थभूतब्रह्मणः प्राप्त्युपायतया वेदान्तनिहितानां विद्यानां चिन्तनम्)  प्रथम: वैराग्यपादः 3-1 (अधिकरणानि – 6, सूत्राणि – 27) (पादार्थः – संसारचक्रे परिवर्तमानस्य जीवस्य जाग्रदवस्थाशेषभूतानां अपुरुषार्थभूतानां दोषाणां चिन्तनम्)  तदन्तरप्रतिपत्त्यिधकरणम्॥ (पञ्चाग्निविद्याविषयम् – छा.उ.5-3-10) (अधिकरणार्थः – देहाद्देहान्तरं गच्छतां जीवानां गतागती देहारम्भहेतुभिः भूतसूक्ष्मैः सहैव) २८८. तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति संपरिष्वक्त: प्रश्ननिरूपणाभ्याम् ॥ […]