[highlight_content]

61 Sarga बालकाण्डः

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः

एकषष्टितमः सर्गः

विश्वामित्रो महात्माथ प्रस्थितान् प्रेक्ष्य तानृषीन् ।

अब्रवीन्नरशार्दूलस्सर्वांस्तान् वनवासिनः ।। 1.61.1 ।।

अथ शरणागतशुनःशेपरक्षणोचितशक्तिं वक्तुं तपो ऽन्तरमाहैकषष्टितमे–विश्वामित्र इत्यादि । तान् स्वाज्ञया समागतान् । वनवासिनः स्वतपोवनवासिनः ।। 1.61.1 ।।

महान् विघ्नः प्रवृत्तो ऽयं दक्षिणामास्थितो दिशम् ।

दिशमन्यां प्रपत्स्यामस्तत्र तप्स्यामहे तपः ।। 1.61.2 ।।

महानिति । यो ऽहं दक्षिणां दिशमास्थितः तस्य मे महान् विघ्नः प्रवृत्त इत्यर्थः ।। 1.61.2 ।।

पश्चिमायां विशालायां पुष्करेषु महात्मनः

सुखं तपश्चरिष्यामो वरं तद्धि तपोवनम् ।। 1.61.3 ।।

पश्चिमायामिति । विशालायां विशालतपोवनवत्यां पश्चिमायां दिशि वर्तमानेषु पुष्करेषु पुष्करतीर्थेषु, तत्तीरेष्वित्यर्थः । महात्मनः हे महात्मानः ।। 1.61.3 ।।

एवमुक्त्वा महातेजाः पुष्करेषु महामुनिः ।

तप उग्रं दुराधर्षं तेपे मूलफलाशनः ।। 1.61.4 ।।

एतस्मिन्नेव काले तु अयोध्याधिपतिर्नृपः ।

अम्बरीष इति ख्यातो यष्टुं समुपचक्रमे ।। 1.61.5 ।।

एवमित्यादि ।। 1.61.4,5 ।।

तस्य वै यजमानस्य पशुमिन्द्रो जहार ह ।

प्रणष्टे तु पशौ विप्रो राजानमिदमब्रवीत् ।। 1.61.6 ।।

विप्रः पुरोहित इति यावत् ।। 1.61.6 ।।

पशुरद्य हृतो राजन् प्रणष्टस्तव दुर्नयात् ।

अरक्षितारं राजानं घ्नन्ति दोषा नरेश्वर ।। 1.61.7 ।।

पशुरिति । दुर्नयात् अनवधानादित्यर्थः । हृतः केनापीति शेषः । प्रणष्टः अदृष्टः । “णश अदर्शने” इति धातोर्निष्ठा । दोषाः पशुनाशादयः ।। 1.61.7 ।।

प्रायश्चित्तं महद्ध्येतन्नरं वा पुरुषर्षभ ।

आनयस्व पशुं शीघ्रं यावत् कर्म प्रवर्तते ।। 1.61.8 ।।

प्रायश्चित्तमिति । प्रायश्चित्तम् एतत् पशुनाशनिमित्तकम् । नरं वा आनयस्व, गोभिः क्रीत्वा पशुप्रतिनिधित्वेनेति शेषः । यावत्प्रवर्तते प्रवर्तिष्यते । “यावत्पुरानिपातयोः” इति लट् । तावत् ततः पूर्वमेव । अश्वमेधे पशुविसर्जनानन्तरं कर्मकालस्य व्यवहितत्वादिति भावः । वाकारेण पशुं वान्विष्यानयस्वेति लभ्यते ।। 1.61.8 ।।

उपाध्यायवचः श्रुत्वा स राजा पुरुषर्षभ(भः) ।

अन्वियेष महाबुद्धिः पशुं गोभिः सहस्रश्ाः ।। 1.61.9 ।।

उपाध्यायेति । सहस्रशः सहस्रसङ्ख्याभिः । मूल्यभूताभिरिति शेषः ।। 1.61.9 ।।

देशान् जनपदांस्तांस्तान् नगराणि वनानि च ।

आश्रमाणि च पुण्यानि मार्गमाणो महीपतिः ।। 1.61.10 ।।

देशानित्यादि । देशानितिजनपदादिसर्वविशेषणम् ।। 1.61.10 ।।

स पुत्रसहितं तात सभार्यं रघुनन्दन ।

भृगुतुन्दे समासीनमृचीकं सन्ददर्श ह ।। 1.61.11 ।।

स इति छेदः । भृगुतुन्दे भृगोर्गिरितटस्य तुन्दे अभ्यन्तरे, भृग्वाख्यऋषिवासस्थानप्रदेशे वा ।। 1.61.11 ।।

तमुवाच महातेजाः प्रणम्याभिप्रसाद्य च ।

ब्रह्मर्षिं तपसा दीप्तं राजर्षिरमितप्रभः ।

पृष्ट्वा सर्वत्र कुशलमृचीकं तमिदं वचः ।। 1.61.12 ।।

तमिति, सार्द्ध एकान्वयः । तं मुनिम् । इदं वक्ष्यमाणं वच उवाच । (ब्रवीति) ब्रुवतिर्द्विकर्मकः ।। 1.61.12 ।।

गवां शतसहस्रेण विक्रीणीषे सुतं यदि ।

पशोरर्थे महाभाग कृतकृत्यो ऽस्मि भार्गव ।। 1.61.13 ।।

गवामिति । पशोः अर्थे प्रयोजनाय, पशुप्रतिनिध्यर्थमित्यर्थः । यदि विक्रीणीषे विक्रीणीथाः । तदा कृतकृत्यो ऽस्मि कृतार्थः स्याम् ।। 1.61.13 ।।

सर्वे परिसृता देशा याज्ञीयं न लभे पशुम् ।

दातुमर्हसि मूल्येन सुतमेकमितो मम ।। 1.61.14 ।।

सर्व इति । परिसृताः सञ्चरिताः । याज्ञीयं यज्ञाय हितम् । “तस्मै हितम्” इति छः । वृद्धिरार्षी । इतः एतेषु सुतेषु । सार्वविभक्तिकस्तसिः ।। 1.61.14 ।।

एवमुक्तो महातेजा ऋचीकस्त्वब्रवीद्वचः ।

नाहं ज्येष्ठं नरश्रेष्ठ विक्रीणीयां कथञ्चन ।। 1.61.15 ।।

ऋचीकस्य वचः श्रुत्वा तेषां माता महात्मनाम् ।

उवाच नरशार्दूलमम्बरीषं तपस्विनी ।। 1.61.16 ।।

एवमिति । कथञ्चन बहुमूल्येनापि । इतरयोरप्रतिषेधादनुमतिर्गम्यते । “अप्रतिषिद्धमनुमतं भवति” इति न्यायात् । शास्त्रेणापत्यदानविक्रययोर्निषेधेपि मूलावसादे धर्मायापत्यदानवद्यज्ञायापत्यविक्रयो न दोषायेति भावः ।। 1.61.15,16 ।।

अविक्रेयं सुतं ज्येष्ठं भगवानाह भार्गवः ।

ममापि दयितं विद्धि कनिष्ठं शुनकं नृप ।

तस्मात्कनीयसं पुत्रं न दास्ये तव पार्थिव ।। 1.61.17 ।।

प्रायेण हि नरश्रेष्ठ ज्येष्ठाः पितृषु वल्लभाः ।

मातृ़णां च कनीयांसस्तस्माद्रक्षे कनीयसम् ।। 1.61.18 ।।

उक्तवाक्ये मुनौ तस्मिन् मुनिपत्न्यां तथैव च ।

शुनःशेषः स्वयं राम मध्यमो वाक्यमब्रवीत् ।। 1.61.19 ।।

पिता ज्येष्ठमविक्रेयं माता चाह कनीयसम् ।

विक्रीतं मध्यमं मन्ये राजन् पुत्रं नयस्व माम् ।। 1.61.20 ।।

गवां शतसहस्रेण शुनःशेपं नरेश्वरः ।

गृहीत्वा परमप्रीतो जगाम रघुनन्दन ।। 1.61.21 ।।

अम्बरीषस्तु राजर्षी रथमारोप्य सत्वरः ।