[highlight_content]

65 Sarga बालकाण्डः

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः

पञ्चषष्टितमः सर्गः

अथ हैमवतीं राम दिशं त्यक्त्वा महामुनिः ।

पूर्वां दिशमनुप्राप्य तपस्तेपे सुदारुणम् ।। 1.65.1 ।।

अथ विश्वामित्रस्य ब्रह्मर्षित्वप्राप्तिः पञ्चषष्टितमे–अथ हैमवतीमित्यादि ।। 1.65.1 ।।

मौनं वर्षसहस्रस्य कृत्वा व्रतमनुत्तमम् ।

चकाराप्रतिमं राम तपः परमदुष्करम् ।। 1.65.2 ।।

वर्षसहस्रस्य वर्षसहस्रसम्बन्धि, तत्साध्यमित्यर्थः । मौनव्रतं मौनरूपं व्रतम् । कृत्वा सङ्कल्प्येत्यर्थः ।। 1.65.2 ।।

पूर्णे वर्षसहस्रे तु काष्ठभूतं महामुनिम् ।

विघ्नैर्बहुभि राधूतं क्रोधो नान्तरमाविशत् ।। 1.65.3 ।।

स कृत्वा निश्चयं राम तप आतिष्ठदव्ययम् ।। 1.65.4 ।।

काष्ठभूतं काष्ठवदवस्थितम् ।। आधूतं आकुलीकृतमपि । आन्तरं अन्तरवन्तम्, दृढान्तःकरणवन्तमिति यावत् । यद्वा तं प्रति क्रोधः अन्तरं अवकाशं नाविशत् ।। 1.65.3,4 ।।

तस्य वर्षसहस्रस्य व्रते पूर्णे महाव्रतः ।

भोक्तुमारब्धवानन्नं तस्मिन् काले रघूत्तम ।

इन्द्रो द्विजातिर्भूत्वा तं सिद्धमन्नमयाचत ।। 1.65.5 ।।

तस्य पूर्वसङ्कल्पितस्य । वर्षसहस्रस्य सम्बन्धिनि व्रते पूर्णे । तस्मिन् काले पारणकाले । सिद्धं पक्वम् । याचिर्द्विकर्मकः ।। 1.65.5 ।।

तस्मै दत्त्वा तदा सिद्धं सर्वं विप्राय निश्चितः ।

निःशेषिते ऽन्ने भगवानभुक्त्वैव महातपाः ।

न किञ्चिदवदद्विप्रं मौनव्रतमुपस्थितः ।। 1.65.6 ।।

अथ वर्षसहस्रं वै नोच्छ्वसन् मुनिपुङ्गवः ।। 1.65.7 ।।

निश्चितः तपःसिद्धये सर्वथैवान्नं दातव्यमिति निश्चयवानित्यर्थः । निश्चितः अशङ्कित इति वा । निःशेषित इत्यनेन सर्वमन्नमिन्द्रेण याचितमिति गम्यते । अभुक्त्वेति पुनः पाकार्हतण्डुलासम्पादनादिति भावः ।। 1.65.6,7 ।।

तस्यानुच्छ्वसमानस्य मूर्ध्नि धूमो व्यजायत ।

त्रैलोक्यं येन सम्भ्रान्तमादीपितमिवाभवत् ।। 1.65.8 ।।

आदीपितं तापितम् ।। 1.65.8 ।।

ततो देवास्सगन्धर्वाः पन्नगासुरराक्षसाः ।

मोहितास्तेजसा तस्य तपसा मन्दरश्मयः ।

कश्मलोपहताः सर्वे पितामहमथाब्रुवन् ।। 1.65.9 ।।

तत इत्यादि । तपसा तेजसा तपोरूपाग्निना । मोहिता मूर्च्छिताः । कश्मलोपहताः दुःखोपहताः ।। 1.65.9 ।।

बहुभिः कारणैर्देव विश्वामित्रो महामुनिः ।

लोभितः क्रोधितश्चैव तपसा चाभिवर्द्धते ।

न ह्यस्य वृजिनं किञ्चिद्दृश्यते सूक्ष्ममप्यथ ।। 1.65.10 ।।

लोभितः लोभकारणैः रम्भादर्शनादिभिः प्रलोभितः । क्रोधितः क्रोधकारणैर्वर्षसहस्रान्तसिद्धकृत्स्नान्नयाचनादिभिः क्रोधितः । वृजिनं पापं रागद्वेषादिलक्षण्ाम् । सूक्ष्मं स्वल्पम् ।। 1.65.10 ।।

न दीयते यदि त्वस्य मनसा यदभीप्सितम् ।

विनाशयति त्रैलोक्यं तपसा सचराचरम् ।। 1.65.11 ।।

विनाशयति विनाशयेत् । असाविति शेषः ।। 1.65.11 ।।

व्याकुलाश्च दिशः सर्वा न च किञ्चित्प्रकाशते ।

सागराः क्षुभिताः सर्वे विशीर्यन्ते च पर्वताः ।। 1.65.12 ।।

प्रकम्पते च पृथिवी वायुर्वाति भृशाकुलः ।

ब्रह्मन्न प्रतिजानीमो नास्तिको जायते जनः ।। 1.65.13 ।।

व्याकुला इत्यादि । न प्रतिजानीमः प्रतिक्रियामिति शेषः । नास्तिको जायत इति उक्तसङ्क्षोभवशान्नास्तिक इव कर्मानुष्ठानशून्यो जायत इत्यर्थः ।। 1.65.12,13 ।।

सम्मूढमिव त्रैलोक्यं सम्प्रक्षुभितमानसम् ।

भास्करो निष्प्रभश्चैव महर्षेस्तस्य तेजसा ।। 1.65.14 ।।

उक्तार्थानुवादपूर्वकमनुष्ठेयांश उच्यते सम्मूढमिवेत्यादि ।। 1.65.14 ।।

बुद्धिं न कुरुते यावन्नाशे देव महामुनिः ।

तावत्प्रसाद्यो भगवानग्निरूपो महाद्युतिः ।। 1.65.15 ।।

बुद्धिमिति । हे देव ब्रह्मन् । अतःपरं विश्वामित्रः नाशे जगत्क्षये यावत् बुद्धिं न कुरुते तावत्प्रसाद्यः अनुग्राह्यः ।। 1.65.15 ।।

कालाग्निना यथा पूर्वं त्रैलाक्यं दह्यते ऽखिलम् ।

देवराज्यं चिकीर्षेत दीयतामस्य यन्मतम् ।। 1.65.16 ।।

कालाग्निनेति । पूर्वं प्रलयकाले । कालाग्निना त्रैलोक्यं यथा अदह्यत तथैव त्रैलोक्यमनेन दह्यते धक्ष्यते । अयं देवराज्यं चिकीर्षेतापि अतः अस्य यत् ब्रह्मर्षित्वं मतम्, तद्दीयतामित्यर्थः ।। 1.65.16 ।।

ततः सुरगणाः सर्वे पितामहपुरोगमाः ।

विश्वामित्रं महात्मानं वाक्यं मधुरमब्रुवन् ।

ब्रह्मर्षे स्वागतं ते ऽस्तु तपसा स्म सुतोषिताः ।। 1.65.17 ।।

तत इत्यादि । ततः देवविज्ञापनानन्तरम् ।। 1.65.17 ।।

ब्राह्मण्यं तपसोग्रेण प्राप्तवानसि कौशिक ।

दीर्घमायुश्च ते ब्रह्मन् ददामि समरुद्गणः ।

स्वस्ति प्राप्नुहि भद्रं ते गच्छ सौम्य यथासुखम् ।। 1.65.18 ।।

पितामहवचः श्रुत्वा सर्वेषां च दिवौकसाम् ।

कृत्वा प्रणामं मुदितो व्याजहार महामुनिः ।। 1.65.19 ।।

ब्राह्मण्यमित्यादि । ब्रह्मवचनं प्राधान्येन ।। 1.65.18,19 ।।

ब्राह्मण्यं यदि मे प्राप्तं दीर्घमायुस्तथैव च ।

ओङ्कारश्च वषट्कारो वेदाश्च वरयन्तु माम् ।। 1.65.20 ।।

वरयन्तु अध्यापनयाजनार्हा भवन्तु इत्यर्थः ।। 1.65.20 ।।

क्षत्रवेदविदां श्रेष्ठो ब्रह्मवेदविदामपि ।

ब्रह्मपुत्रो वसिष्ठो मामेवं वदतु देवताः ।

यद्ययं परमः कामः कृतो यान्तु सुरर्षभाः ।। 1.65.21 ।।

ततः प्रसादितो देवैर्वसिष्ठो जपतां वरः ।

सख्यं चकार ब्रह्मर्षिरेवमस्त्विति चाब्रवीत् ।। 1.65.22 ।।

ब्रह्मानुग्रहे ऽपि सजातीयपरिग्रहार्थमाह–क्षत्रेति । क्षत्रवेदाः क्षत्रियाणां शान्ति पुष्ट्यादिप्रयोजना आथर्वणवेदाः । तद्विदां श्रेष्ठः सूर्यवंशानादिपुरोहितत्वादिति भावः । ब्रह्मवेदाः ब्रह्मप्रतिपादका वेदाः, वेदान्ता इत्यर्थः । यद्वा ब्राह्मणमात्रप्रवचनार्हा वेदास्त्रयीरूपाः । एवं वदतु ब्रह्मर्षिरिति वदतु । यदीति । अयं कामः वसिष्ठमुखेन ब्रह्मर्षित्ववादरूपः कामः । यदि कृतः तदैव मद्विषये कृतकृत्या यान्तु नान्यथेत्यर्थः ।। 1.65.21,22 ।।

ब्रह्मर्षिस्त्वं न सन्देहः सर्वं सम्पत्स्यते तव ।

इत्युक्त्वा देवताश्चापि सर्वा जग्मुर्यथागतम् ।। 1.65.23 ।।

एवमस्त्वित्यस्य विवरणम्–ब्रह्मर्षिस्त्वमिति । सर्वं ब्राह्मण्यं त्वद्वृतयाजनाध्यापनादिकं च ।। 1.65.23 ।।

एवं त्वनेन ब्राह्मण्यं प्राप्तं राम महात्मना ।

एष राम मुनिश्रेष्ठ एष विग्रहवांस्तपः ।

एष धर्मपरो नित्यं वीर्यस्यैष परायणम् ।। 1.65.24 ।।

एवमुक्त्वा महातेजा विरराम द्विजोत्तमः ।। 1.65.25 ।।

शतानन्दवचः श्रुत्वा रामलक्ष्मणसन्निधौ ।

जनकः प्राञ्जलिर्वाक्यमुवाच कुशिकात्मजम् ।। 1.65.26 ।।

धन्यो ऽस्म्यनुगृहीतो ऽस्मि यस्य मे मुनिपुङ्गव ।

यज्ञं काकुत्स्थसहितः प्राप्तवानसि धार्मिक ।। 1.65.27 ।।

पावितो ऽहं त्वया ब्रह्मन् दर्शनेन महामुने ।